اسکی اویغور تورکجه‌سی
اسکی اویغور تورکجه‌سی و یا اسکی اویغورجا ، 9. عصر ایله 14. عصر آرالیغیندا چئشیدلی دؤولتلرده دانیشیلمیش و یازیلمیش اولان، تورکو دیللر عاییله‌سی‌نین سیبیری قولونا منسوب بیر دیل. اسکی تورکجه‌نین گؤک‌تورکجه‌دن سونراکی ایکینجی قیسیمینی مئیدانا گتیرمیشدیر.
دیل، آد بنزرلیگینه باخمایاراق، ایندیکی تورکو دیللرین چاغاتای قروپونا عایید چاغداش اویغورجانین آتاسی اولماماقدادیر و بو چاغداش دیلین قاراخانلیلارین دانیشدیغی دیلدن تؤره‌دیگی دوشونولمکده‌دیر. [۱] آنجاق کانسودا دانیشیلان باتی یوغورجانین اسکی اویغورجادان تؤره‌دیگینه اینانیلماقدادیر.
تاریخ
دَییشدیربو دؤنمده تورکو میلّتلر بیر چوخ مدنیت ایله قارشیلیقلی تاثیر ایچینه گیرمیشلر. بو وضعیت دیلین قورولوشوندا دا اؤزونو گؤسترمیشدیر. یئنه بو دؤنمده، دییشیک مدنیتلرله قارشیلیقلی تاثیرله بیرلیکده، دیلده ایلک دفعه خاریجی قایناقلی سؤزلر گیرمه‌یه باشلامیشدیر. سانسکریتجه، سوغدجا، توخارجا، چینجه سؤزلر بونلاردان بعضیلریدیر. [۲]
دیل اؤزللیکلری
دَییشدیراویغورلاردان قالان اثرلر دؤرد قروپا آیریلاراق آراشدیریلا بیلر: [۳]
مانی‌چی چئوره‌یه عایید متنلر.
بورخانچی (بودیست) چئوره‌یه عایید متنلر.
مسیحیت چئوره‌یه عایید متنلر (اینجیل ترجومه‌لری).[۴] [۵]
موسلمان چئوره‌یه عایید متنلر.
اسکی تورکجه‌نین دیل بیلگی‌سینی یازمیش اولان آننه‌ماری فوْن قاباین، اویغور متنلرینی "y" و "n" آغیزی اولماق اوزره ایکی آنا آغیز قروپونا آییرار. گؤک‌تورکجه‌ده‌کی "ń"سسینی "n"-ه چئویرن متنلر "n" آغیزینی، "y"ه چئویرن متنلر "y" آغیزینی مئیدانا گتیررلر. اسکی اویغور تورکجه‌سی دؤنمی، یازی دیلی اولاراق گؤک‌تورکجه‌نی دایانان، اونون داوامی اولان بیر دؤنمدیر. باشقا بیر دئییشله گؤک‌تورکجه ایله اویغورجا عئینی یازی دیلی‌نین ایکی قولودور. اسکی اویغور تورکجه‌سینده گؤرولن آز سایی‌داکی سس و فورما فرقلیلیکلریندن بیر قیسیمی آغیز فرقیندن، بیر قیسیمی ده زامان فرقیندن قایناقلانماقدادیر. گؤک‌تورکجه و اویغورجا آراسینداکی اصل اؤنملی فرق، سؤز وارلیغیندا اورتایا چیخار. گؤک‌تورکجه‌نین سؤز وارلیغیندا تورکجه منشالی سؤزلر حاکیمدیر؛ چینجه و یا سوغدجادان گیرمیش اولان آلینما سؤزلر چوخ آزدیر. گؤک‌تورک متنلرینده چؤل یاشاییشی، دؤیوشچولوک و دؤولت نیظامی‌یلا علاقه دار سؤزلر آغیرلیقدادیر. اویغور متنلرینده ایسه مانیزم و بورخانچیلیقلا علاقه‌دار سؤزلر حاکیمدیر. بونلار دا سانسکریتجه، چینجه و سوغدجادان آلینمیشدیر. چوخ واخت دا آنلاییشلارا تورکجه قارشیلیقلار تاپیلمیشدیر. تمل سؤز وارلیغی ایسه هر ایکی دؤنم متنلرینده عئینیدیر. [۳]
کؤک‌تورکجه‌ده یالنیز آدام، کوْنچوُی کیمی اینسانلا علاقه‌دار سؤزلرده ایستیفاده ائدیلن +لار چوخلوق شکیلچیسی، اسکی اویغورجادا هر جور آد، عوضلیک و صیفتده ایستیفاده ائدیله بیلن، عومومی چوخلوق شکیلچیسی، حالینا گلمیشدیر و چوخلوق شکیلچیسی اویوما طبیعیدیر. [۶]
سؤز وارلیغی
دَییشدیرمورریس سوادئش‌ین 100 تمل سؤزونون اویغورجاداکی قارشیلیقلاریندان بعضیلری بئله‌دیر: [۳]
- آد: آد/ات
- آغاج: ایغاچ/سؤگوت
- بالیق: بالیق
- دیش: تیش
- کیشی: ار/کیشی
- وئرمک: بیرمک
اردم کونور-ون، اسکی اویغور تورکجه‌سییله علاقه‌دار قلمه آلدیغی مقاله‌ده[۲] ،گونوموز تورکجه قارشیلیقلارینی دا وئردیگی بعضی سؤزلر بونلاردیر:
- تؤپو: تپه
- تیل: دیل
- یاسدیق: یاستیق
- کؤل : گؤل
- بیلیگ : بیلگی[۲]
اسکی اویغور الیفباسی
دَییشدیر
قایناقلار
دَییشدیر- ^ Arik, Kagan (2008). Austin, Peter (Ed.). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost (illustrated bas.). University of California Press. s. 145. ISBN 0520255607. Erişim tarihi: 10 March2014.
- ^ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ Erdem,KONUR,"ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkez
- ^ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 226, 272-283. ISBN 978-975-338-589-3
- ^ Witek, John. “Christianity in China: Universal Teaching from the West.” In China and Christianity: Burdened Past, Hopeful Future, ed. Stephen Uhalley, Jr. and Xiaoxin Wu, 2001, p. 16.
- ^ Sutin, Lawrence. All is change: the two-thousand-year journey of buddhism to the west, 2006, pp. 56-7.
- ^ Erdem KONUR,"ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkez