اورمیه خالقی
اورمیه خالقی یا دا اورمیه‌ده یاشیان خالق، اولیا چلبی اورمیه‌یه گؤره یازیب: «بعضی تاریخچیلر اورمیه‌نی ایران تۆرکیستانی آدلاندیریب‌لار کی شاه طهماسب اوْنو گئنیشدیریب‌دیر.» اولیا چلبی اورمیه خالقی‌نین دین و مذهبین موسلمان شیعه، و موسلمان شافعی سۆنّو بیلیب‌دیر.[۱]
۱۷۲۲-جی میلادی ایلده، صفویه دؤوره‌سی‌نین آخیریندا و آذربایجان عثمانلی دؤلتین الینده اوْلان زامان، اورمیه‌ده مالیات‌وئرنلر سیاهه‌سی بئله ایمیش: تۆرک و تۆرکمن ۷۲۷۰ نفر، جۆوود (یهودی) ۲۲۵ نفر، غیرمۆسلمان (مسیحی) ۳۵ نفر.[۲]
شیروانی، قاجار دؤوره‌سی‌نین اوّللرینده اورمیه‌نی گؤره‌رک بئله یازیب‌دیر: «خالقی بۆتون شیعه و حاکیملری افشار ائلیندن و اهالی‌سی عوموماً تۆرک دیللی دیر.»[۳]
قاسپار دروویل فتحعلی شاه زامانی اورمیه‌نی گؤره‌رک، اورمیه ولایتی‌نین خالقی‌نی افشارلار بیلیب‌دیر. دروویل یازیب: «افشارلار آز دانیشیق آنجاق اۆرَکلی و ایش بیلن آتلی دیرلار. آتا-بابالاری کیمی مهارت ایله زوبین و سینان ایشلده‌رک، اسلحه ایله هر آتلی‌دان داها خطرلی دیرلر.» دروویل اورمیه خالقی‌نی ایرانین ان شرافت‌لی، اۆرک‌لی و قوْناق‌جان‌لی اهالی‌سیندن ساییب‌دیر.[۴]
علی‌خان والی ق.هـ. ۱۲۹۹دا اورمیه‌یه گؤره بئله یازیب: «اورمیه‌نین چوْخلو خالقی افشار ائلیندن دیر. ۶مین ائودن آرتیق اورمیه ولایتینده و اورمیه‌نین کندلرینده و دَنیز قیراغیندا و محله‌لرده مسیحی دیر. مسیحی‌لر قدیم‌دن نصرانی اوْلاراق آزی ائرمنی دیرلر.»[۵]
جورج کرزن اورمیه‌یه گؤره بئله یازیب: «اورمیه‌نین ۴۴۰۰ آیاق بوْیو واردیر. شهرین ۳۰٫۰۰۰–۴۰٫۰۰۰ باش جمعیتی اوْلاراق چوْخو افشار تۆرکو دۆر، آنجاق چوْخلو نسطوری، کلیمی و ائرمنی خانواده ده شهرده یاشاییر.»[۶]
مینورسکی ۱۹-جو میلادی عصرین اوّللرینده اورمیه‌نی گؤره‌رک بئله یازیب: «شهرین ۶–۷ مین خانواده جمعیتی اوْلاراق، ۱۰۰ ائو مسیحی، ۳۰۰ ائو جۆوود (کلیمی) و قالانی شیعه مۆسلمان دیر.»[۷]
آنتوان کتابچی ارمنی ۱۹-جو میلادی عصرین آخیرلاریندا، قاجار دؤوره‌سینده اورمیه‌نی گؤره‌رک، خالقی‌نی تۆرک، نصاری و ائرمنی و اورمیه ماحالی‌نی افشار یوُردو بیلیب‌دیر.[۸]
۱۳۷۸ده گؤتورولن آمار اساسیندا، اورمیه خالقی‌نین قومیت آماری بئله دیر: ۸۵٫۷٪ تۆرک، ۱۰٫۵٪ کۆرد، ۱٫۷٪ آسوری، ۱٫۶٪ فارس، ۰٫۵٪ ائرمنی.[۹]
انوشیروان ساسانلی واقتی، بیر دسته خزر تۆرکلریندن، دربنددن مملکته گیردیلر. خزرلر یوْخسوزلوق‌دان انوشیروانا نامه گؤندرمیشدی‌لر؛ انوشیروان اوْنلارین قوْرخمامازلیغی‌نا گؤره و روُمون خزرلرین نیظامی گۆج‌لرین ایشلتمک قوْرخوسوندان، خزرلره گیریش ایجازه‌سی وئردی. بوُ دسته‌نین سایی ۵۳مین نفر یازیلیب‌دیر. انوشیروان خزرلرین هر دسته‌سینه اؤزلریندن بؤیوک سئچیب، بیر دسته‌نی سیرجانا و بیر دسته‌نی آلانا (سرابا) گؤندره‌رک، بیر دسته‌نی ده آذربایجان‌دا یئرلشدیردی. آذربایجان روُمون مرزی اوْلماغینا گؤره، انوشیروان بوُ دسته‌نین نیظامی گۆجون روُمون علیهینه ایشلتدی.[۱۰][۱۱] اورمیه شهری‌نین روُم مرزی‌نه یاخین اوْلماسینا گؤره، بیر دسته خزر تۆرکلریندن اورمیه‌نین شهرینده و اطرافیندا یئرلشدیلر. اورمیه‌نین ان قدیمی محله‌سی اوْنلارین آدینا، «خزران» آدلانیب‌دیر.[۱۲][۱۳]
ایسلامین اوّللرینده و ۳-جو هیجری عصرده، بیر دسته اوْغوزلاردان آذربایجان‌دا یئرلشدیلر. آذربایجان حاکیمی «وهسودان» ین قوْهوملاری‌نین بیری ایله اوْغوزلارین بؤیوگو «دانا» نین ائولنمگینه گؤره، بوُ دسته اورمیه‌ده یئرلشیب شهر اوْنلارا تیول وئریلمیشدی. بوُ اوْغوزلار همن ایلده اورمیه‌دن چیخاراق ائرمنی‌لره حمله ائتدیلر. بوُ حمله‌ده چوْخلو ائرمنی اؤلدورولوب یوْخسا اسیر آلیندیلار. اورمیه‌نین اطرافینداکی هذبانی کۆردلر ده، اوْغوزلار ایله قوْنشو اوْلماق‌دان آجیقلاری گلمک اۆچون، اوْنلار ایله ساواشدیلار. اوْغوزلار کۆرد کندلری تالاییب چوْخلو کۆردو اؤلدوردولر. اورمیه‌نین اوْغوزلارا تیول وئریلمگی، دانا ایله وهسودانین قوْهوم اوْلماقلارینا گؤره ایمیش؛ چۆن ابوالهیجا هذبانی، منطقه کۆردلری‌نین بؤیوگو، وهسودان ایله دۆشمانلیغی وار ایدی.[۱۴]
۱۲-جی میلادی عصرده، چوْخلو ییوا تۆرکمانی اورمیه‌ده یاشاییردی. بوُنلارین سایی اوْ قدر چوْخ ایدی کی ۱۰ مین عسگر حاضیرلایا بیلرمیشلر. بوُ ییوالار سلیمان‌شاه ییوالاریندان باشقا بیر شاخه اوْلاراق، سلطان‌جلال‌الدین‌ین سؤزونه باخماییردیلار. یوْل کسمک و قوْنشو اؤلکه‌لره حمله ائتمک ایله، خالقا قوْرخو سالمیشدیلار. اورمیه و اۆشنویه اللرینده اوْلاراق، خوی خالقیندان دا خراج آلیردیلار. سوْن‌دا جلال‌الدین، آروادی «اۆچونجو طغرل» ون قیزی‌نین یالواردیغینا گؤره، ق.هـ. ۶۲۳ده/م. ۱۲۲۶دا، ییوالارا حمله ائتدی. جلال‌الدین ییوالاری موحاصیره ائدیب قیردی. خانواده‌لری‌نی اسیر توُتوب داوارلاری‌نی غنیمت آلدی. بوُ داوار سۆرولری اوْ قدر چوْخ ایدی کی جلال‌الدینه ۳۰ مین درهم قازاندی. ۶ ایل بوُ جریاندان سوْنرا، موْغوللارین حمله‌سینه گؤره، ییوالار غربی اؤلکه‌لره کؤچدولر. سانکی سوْنرالار آنادولودا «قاضی‌غزالدین وزیر» ین قوْشونونا قاریشدیلار.[۱۵]
ق.هـ. ۸۰۲ده امیرتیمور، اورمیه‌نین حؤکومتین، عۆصیان ائتمیش کۆردلر و ائلاتین موقابیله‌سینه گؤره گرگین‌بئیگ اوْصالی (قوُرد اوصالی[۱۶]) افشارا تاپیشیردی. الامه سلطان اوْصالی و یادگار سلطان اوْصالی، گرگین‌بئیگین اوْغوللاری اؤزون‌دن سوْنرا اورمیه‌نین حؤکومتینه چاتدیلار.[۱۷] داراب و اورمیه نین بوربور تۆرکلری، باهارلی افشارلاردان ساییلیرلار. بوربورلار ۱۱-جی عصرین اوّل یاریمیندا، اوْ بیری‌سی افشار طایفالاری ایله، اورمیه یه کؤچدولر.[۱۸]
بیرینجی دونیا ساواشیندان قاباق، کوردلرین سونّتی یاشاییش یولو کؤچری‌لیک ایدی.[۱۹]
مسئحی‌لر
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ «سیاحتنامه اولیا چلبی»، اولیا جلبی محمد ظلی ابن درویش طبعی احمد جودت، معارف نظارت جلیله سنک رخصتیله، درسعاتده (اقدام) مطبعه‌سی، ۱۳۱۴، ص ۲۹۹–۳۰۰
- ^ تحقیقات تاریخی، فصلنامۀ گنجینۀ اسناد: سال بیستم و سوم، دفتر دوم، تابستان ۱۳۹۲ - نسخۀ خطی دفتر مفصل لوای (اوستان) [[ارومیه]] و [[خلخال]]، محمد سلماسی زاده، یاخشی‌خانم نصیراوا، ۲۱–۶. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-04-23. یوْخلانیلیب2014-08-23.
- ^ «بستان السیاحه»، زین‌العابدین شیروانی، تهران، سنایی، ۱۲۷۶ ق. ص ۱۰۲
- ^ «سفرنامه دروویل»، گاسپار دروویل، ترجمه: جواد محیی، انتشارات نیک‌نام، ۱۳۸۹، تهران، ص ۴۵
- ^ علی‌خان والی عکاس در آذربایجان - اصغر محمدزاده - نشهر اوحدی 1390 - صفحه 64
- ^ «ایران و قضیه ایران»، جلد ١، کرزن جورج ناتانیل، مترجم:وحید مازندرانی غلامعلی، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، ١٣٨٠، ص ۶۸۲
- ^ «سرزمین زردشت رضائیه»، علی دهقان، ابن‌سینا نشریاتی، ۱۳۴۸، ص ۵۲
- ^ «کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران»، هما ناطق، مؤسسه فرهنگی هنری انتشاراتی مۆعاصیر پژوهان، ۱۳۸۰، ص ۲۲۷–۲۲۸
- ^ م‍ع‍اون‍ت س‍ن‍ج‍ش از دور و ج‍غ‍راف‍ی‍ا، (اداره ک‍ل ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی). ف‍ره‍ن‍گ ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی ش‍ه‍رس‍ت‍ان‍ه‍ای ک‍ش‍ور: ش‍ه‍رس‍ت‍ان ارومیه. تهران: س‍ازم‍ان ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی ن‍ی‍روه‍ای م‍س‍ل‍ح، ۱۳۷۸. شابک ۹۶۴-۶۳۸۳-۳۸.
- ^ «خسرو انوشروان در ادب پارسی»، ترجمه فارسی از تجارب الامم ابن مسکویه رازی، علی مرزبان راد، انتشارات دانشگاه ملی (شهید بهشتی)، تهران، ۱۳۵۶، ص ۱۶
- ^ ۱۹۱۵ – رضا طالبی، ۱۳۸۸، انتشارات تهران تکدرخت، ص ۶۷
- ^ طاهر شفیع‌پور یوردشاهی، «محلات قدیم ارومیه»، با همکاری بنیاد ایرانشاسی آذربایجان غربی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه ارومیه، ۱۳۹۲، ص ۱۷۰ الی ۱۷۸
- ^ توحید ملکزاده دیلمقانی، «تاریخچه دارالنشاط اورمیه»، ۱۳۸۷، یاز اینتیشاراتی، ص ۳۵
- ^ «تاریخ غزها»، فاروق سومر، مترجم: وهاب ولی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۹۰، ۱۲۲–۱۲۳
- ^ «تاریخ غزها»، فاروق سومر، مترجم: وهاب ولی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران ۱۳۹۰، ۴۸۹
- ^ سئودا یولدایمیش - اسماعیل مددی اوصالو (اولکر)- یاز - 1386- اورمیه - صفحه :117
- ^ دانشنامه جهان اسلام, کتابخانه مدرسه فقاهت
- ^ بوربور یا بُربُر, دانشنامه جهان اسلام
- ^ Who Are the Kurds?, Washingtonpost