اکينچيباکیدا آذربايجان تورکجه‌سینده ياييملانان ايلک قزئت. 1875-جي ايلده باشلايان نشرياتي 1877-جي ايلده بيتميشدير. ايلک سايي‌نین بوراخيلديغي 22 اييول آذربايجاندا "میلّی مطبوعات گونو" کيمي قئيد اولونور. آيدا ايکي دفعه300-400 تيراژلا ياييملانميشدير. عوموميليکده 56 سايي بوراخيلميشدير.


اکینچی (قزئت)
سوروملو مودور حسن بیگ زردابی
باش یازار حسن بیگ زردابی
یاییلان ایللر 22 اییول1875 دن 29 سئنتیابر1877 دک
دیل آذربایجان تورکجه‌سی
یاییلان یئر باکی-آذربایجان
موضوع سیاسی، ایقتیصادی، عئلمی، ادبی
تیراژ 300-400

قزئت حاقّیندا بیلگی دَییشدیر

اون دوققوز نجو عصرين ايکينجي ياريسيندا دونيا‌نین بير سيرا اؤلکه‌لري اۆچون دؤوري مطبوعات آنلاييشي چوخدان مؤوجود ايدي. آذربايجاندا ايسه بو ساحه‌ده سوکوت حؤکم سوروردو. گؤرونن منظره بئله ايدي: اون دوققوز نجو عصرين ايکينجي ياريسيندا آذربايجان هله ده میلّی مطبوعاتيني يارادا بيلمه‌ميشدي. آنجاق بو ايستيقامتده فعّاليت گؤسترنلر و يا بو آرزودا اولانلار وار ايدي. سووئت دؤورونون تاريخ و ادبيات کيتابلاريندا، عادتاً اون دوققوزنجو عصرين بوتون موثبت طرفلري آذربايجا‌نین روسیه ترکيبينه داخيل اولماسي دؤوروندن سونرايا عاييد ائديلير. اصلينده، همين عصرين بيرينجي ياريسيندا باش وئرن بير سيرا تاريخي حاديثه‌لر، خوصوصيله 1813-جو ايلده گولوستان، 1828-جي ايلده تورکمنچاي موقاويله‌لري‌نین ايمضالانماسي آذربايجان خالقي‌نین میلّی تفکّورونون اينکيشافينا تکان وئردي. آذربايجا‌نین ايکي يئره بؤلونمه‌سي، هر حيصه‌سي‌نین بير دؤولتين موستملکه‌سي آلتيندا ياشاماغا محکوم ائديلمه‌سي میلّی آزادليق دويغولاريني گوجلنديرمگه باشلادي. ديگر طرفدن، اون دوققوزنجو عصرين خوصوصيله ايکينجي ياريسيندا روسیه‌نین ايجتيماعي-سياسي حياتيندا باش وئرن موهوم حاديثه‌لر، 1861-جي ايلده روسیه‌ده تحکيمچيليک حوقوقونون لغوي اونون تبعه‌ليگينده اولان اؤلکه‌لردن بيري کيمي آذربايجانا تاثير گؤستردي. ايقتيصادي و ايجتيماعي اينکيشاف میلّی مطبوعاتيميزين يارانماسيني ضروري ائتدي.

1864.جو ايلده گورجوستاندا تحکيمچيليک حوقوقونون لغويندن سونرا، داها دقيق، 1870-جي ايلده آذربايجاندا دا کندلي ايصلاحاتلاريني حياتا کئچيرمک اۆچون اساسنامه ايمضالاندي. اصلينده بو اساسنامه‌ده يئني بير شئي يوخ ايدي و او، 1847-جي ايل اساسنامه‌سي ايله عئينيت تشکيل ائديردي. فرقليليک ايسه اوندان عيبارت ايدي کي، کندليلرين آسيليليغي آزالديلير، هر 15 ياشا چاتميش شخصه 5 دئسياتين تورپاق وئريليردي. اصلينده اساسنامه‌‌نین ايجراسي زاماني تورپاغي 5 دئسياتيندن آشاغي اولانلارا علاوه تورپاق وئريلمه‌دي، کندلي‌نین ياشاييش بيناسي‌نین، تصروفات تيکيليلري‌نین ساحه‌سي ده پاي تورپاقلارينا داخيل ائديلدي. کندليلردن ييغيلاجاق وئرگيلر ده اوّلکي اساسنامه‌ده نظرده توتولدوغو کيمي قالدي. تورپاق ايصلاحاتلاري ايله ياناشي، آذربايجا‌نین بؤلگه‌لرينده محکم، شهر و اينضيباطي ايداره ايصلاحاتلاري دا حياتا کئچيريلميشدي. فورمال شکيلده آپاريلان بو دييشيکليکلر فئودال ايستحصال موناسيبتلري‌نین کاپيتاليست موناسيبتلري ايله عوضلنمه‌سيندن دوغوردو.

قافقازداکي عالي حاکيميت بورادا چار جانيشينلري‌نین الينده جمعلنميشدي. قوبئرنييالاري بوتون مولکي و حربي حاکيميته صاحيب اولان قوبئرناتورلار ايداره ائديرديلر. قوبئرنييالار ايسه قزالارا بؤلونوردو. کئچيريلن بو ايصلاحاتلارين اساس مقصدي چاريزمين قافقازدا حياتا کئچيرديگي موستملکه‌چيليگي مؤحکملتمکدن عيبارت ايدي. اينضيباطي-اراضي بؤلگولري ياراديلارکن بو و يا ديگر داخيل ائديلن اهالي‌نین میلّی ترکيبي، اونون تاريخي-ديني عنعنه‌لري نظره آلينميردي. بو ايصلاحاتلارين ياريمچيق، فورماليزم خاطيرينه کئچمه‌سينه باخماياراق، محصولدار قووّه‌لرين و کاپيتاليزمين اؤنه چيخماسي، اينکيشافي اۆچون آز دا اولسا ايمکانلار ياراندي. ايقتيصادياتي، صنايعسي روسیه بازارلاري ايله فورمالاشان آذربايجاندا کند تصروفاتي‌نین، صنايع‌نین ترقّیسي لنگ اولسا دا، اينکيشافا مئييللندي.

آذربايجان میلّی مطبوعاتي 1875-جي ايلده حسن بيگ زردابي‌نین ياراتديغي "اکينچي" قزئتي ايله باشلايير. کؤورک آدديملاريني آتان آذربايجان میلّی بورژوازيياسي‌نین و دؤورون گؤرکملي شخصيتلري‌نین سعي ايله اون دوققوزونجو عصرين ايکينجي ياريسيندا معاريف اينکيشاف ائتمگه باشلادي. تحصيل ساحه‌سينده بعضي دييشيکليکلر حياتا کئچيريلدي. مکتبلرده آنا ديلي‌نین تدريسي‌نین حياتا کئچيريلمه‌سينده م.ف.آخوندووون، سعيد اونسي‌زاده‌‌نین، س.ع.شيروا‌نی‌نين خيدمتلري دانيلمازدير. س.اونسي‌زاده‌نین شاماخيدا آچديغي مکتبده شرعيتله ياناشي، فلسفه، منطيق، پسيکولوژي، ايسلام دينی‌نين تاريخي، همچنین روس و آنا ديلي تدريس اولونوردو. معاريفچيليگين گئنيش اينتيشار تاپماسيندا بو شخصيتلرله ياناشي، گؤرکملي معاريف خاديملري محمد تاغي صدقي، حسن بيگ زردابي، نجف بيگ وزيروو، س.م.غني‌زاده‌نین خيدمتلري بؤيوکدور. آذربايجان معاريفچيلر نسلي‌نین نوماينده‌لري اولان بو شخصيتلر خالقين ساوادلانماسي، دؤورون موترقّی ايدئيالاري ايله تانيش اولمالاري اۆچون مطبوع اورقا‌نین ايمکانلاريني ياخشي آنلاييرديلار. محض بونا گؤره ده اونلار آناديللي مطبوع اورقان ياراتماق اۆچون فعاليته کئچديلر.

"اکينچي" نشري ايله آذربايجاندا قزئته‌چیلیک سيستئميني و نسليني فورمالاشديردي، پئشه پرينسيپلريني ياراتدي، آذربايجان ديليني رسمي استاتوسدا اؤز فعاليتي‌نین اساسينا چئويردي. معاريفچيليک ايدئياسي‌نین داشيييجيسي اولان بو قزئت میلّی تفکّورلو ضياليلار نسلي‌نین يئتيشمه‌سينده بؤيوک تاريخي خيدمتلر گؤستردي. میلّی مطبوعات تاريخيميزين "اکينچي"‌نین نشري ايله باغلانماسي تاريخي رئالليقلاري اؤزونده عکس ائتديرير. "اکينچي" اؤزوندن سونرا بير سيرا میلّی مطبوع نومونه‌لرين نشرينه جيغير آچدي. اونسي‌زاده قارداشلاري‌نین ياراتديقلاري "ضيا" ("ضیا قافقازيه")، "کشکول" کيمي نشرلر "اکينچي" عنعنه‌لريندن بهره‌لنه‌رک مطبوعاتين اينکيشافينا تکان اولدو. سووئت دؤورونون آراشديريجيلاري ايدئولوژي يؤندن بو قزئت و درگي‌يه ياناشاراق اوبيئکتيوليکدن کنار فيکيرلره رواج وئرميشلر. آنجاق اونسي‌زاده‌لرين نشر ائتديگي مطبوع اورقانلار ايسلام بيرليگي ايدئياسي‌نین طرفداري اولماسي ايله ياناشي، خالقين معاريفلنمه‌سينه، آوروپا‌نین علمي يئنيليکلري ايله اوخوجولارين تانيشليغينا، ادبياتا يئني باخيشين فورمالاشماسينا اساسلار ياراتدي، مطبعه‌چيليک ايشي قورولدو.

"اکينچي"  قزئتي‌نین نشره باشلاماسي دَییشدیر

چار روسیه‌سينده 1865-جي ايلده قبول اولونموش "سانسور حاقّیندا قطعي قانون"دان سونرا مطبوعاتدا نشرين قئيده آلينماسي و چاپي اولدوقجا چتين ايش ايدي. حسن بيگ زردابي قزئت چيخارماق فيکرينه 1868-جي ايلده دوشموشدو. لاکين چار ايداره‌لرينده‌کي سوروندورمه‌چيليک، هرج-مرجليک زردابي‌نین قزئت نشر ائتمک آرزوسونو اوزون مودّت چين اولماغا قويمادي. حنيفه خانيم ملکووا‌نین گؤسترديگي کيمي "قزئتين نشرينه ايجازه آلما 7 ايل چکدي".زردابي‌نین رسمي اورقانلارا ايلک موراجيعتي 1873-جو ايلين آپرئل آييندا اولدو. ماليه وسايتي الده ائتديکدن سونرا ح.زردابي باکي‌نین قوبئرناتورو، گئنئرال-مايور د.س.ستاروسئلسکي‌يه عريضه ايله موراجيعت ائده‌رک قزئت نشرينه ايجازه ايسته‌دي. بو مسله‌يه توخونان زردابي يازير:

" من اونا فرضيمي دئيندن سونرا مصلحت گؤردو کي، قزئتين آديني "اکينچي" قويوم کي، گويا، محض اکين و زيراعتدن دانيشاجاق و اؤزو ده بوينونا چکدي کي، سانسورلوغونو قبول ائلسين. بو طؤور عريضه وئريب ايجازه آلديم. "

آذربايجان میلّی مطبوعاتي‌نین اساسيني تشکيل ائدن بو مطبوعات نشرين آدي‌نین "اکينچي" اولماسي، شوبهه‌سيز کي، چار رئژيمي‌نین فيکريني قزئتين داشيياجاغي اساس ايدئيا ايستيقامتيندن يايينديرماق مقصدي گودوردو. قزئتين نشرينه 1875-جي ايلده ايجازه وئريلدي و اييول آيي‌نین 22-ده "اکينچي"‌نین ايلک سايي ايشيق اوزو گؤردو. بو تاريخدن اعتيباراً آذربايجاندا میلّی دؤوري مطبوعاتين اساسي قويولدو. جهالته و مؤوهوماتا آغير ضربه وورماق، خالقا معاريفچيليک آشيلاماق، آنا ديلينده قزئت اوخوتدورماق گؤره‌وینی اوزرينه گؤتورن زردابي‌نین مسلکداشلاري قارشيلارينا اولدوقجا مسئوليتلي وظيفه قويدولار. هانسي مسله‌لرين قزئتده عکسيني تاپاجاغي سوالينا "اکينچي"‌نین ايلک نؤمره‌سينده زردابي درج ائتديگي مقاله‌ده جاواب وئردي و بللي اولدو کي، قزئتين مرامنامه‌سي بئله اولاجاقدير:

  1. داخيليه - بوراداکي مقاله‌لر قزئتين مونشيسي‌نین اؤزو طرفيندن يازيلاجاقدير.
  2. اکين و زيراعت خبرلري - يعني بيزيم، يا غئيري ويلايتلرده اولان اکينلردن.. اونلاري بئجرمک واختيندا ايشله‌ديلن اسبابلاردان، اکين يئريني شوخوم ائتمکدن، اکين يئريني قووّتلي ائتمکدن اؤترو او يئره غئيري شئيلر قاريشديرماقدان، خولاصه، اکيندن و اکيني بيچيب، گؤتوروب، قورودوب، دؤيوب ساخلاماقدان دانيشيق اولاجاقدير. همچنین بو ايکينجي فصيلده مالدارليقدان، ماللاردان عمله گلن شئيلردن دانيشيق اولاجاقدير، يعني بيزيم و غئيري-ويلايتلرده نه قيسيم ماللار ساخلاماقدان و يا نه طؤور ساخلاماقدان و اونلاردان عمله گلن شئيلري نه طؤور ياخشيراق عمله گتيرمکدن دانيشيلاجاقدير.
  3. عئلم خبرلري - يعني عئلم و ايمتاحان يولو ايله آشکار اولان، مثلاً، اينسا‌نین بد‌نینه و مالينا نفعي اولان خبرلردن دانيشيلاجاقدير.
  4. تازه خبرلر - بير نئچه قيسم اولاجاقدير، اولاً تيجارت خبرلري اولاجاق، يعني بيزيم ويلايتيميزده و غئيري ويلايتلرده بير شئي، مثلاً، بوغدا فيلان شهرده، يا فيلان کندده نه قيمته و نه طؤور ساتيلماقدان خبر وئره‌جکدير و س.

ايلک سايدا درج اولونان مقاله‌دن و بو معلوماتلاردان گؤروندوگو کيمي حسن بيگ "اکينچي"‌نین اساس ايدئيا ايستيقامتلري‌نین 4 اساس شؤعبه‌ده عکسيني تاپاجاغيني موعينلشديرميشدي. لاکين "اکينچي"‌نین 6-جي نؤمره‌سيندن سونرا قزئتده مکتوبلار شؤعبه‌سي ده آچيلدي و "مکتوبلار" باشليغي آلتيندا ماتئرياللار دا درج اولونماغا باشلاندي. بو 5 شؤعبه قزئتين سونونجو نؤمره‌سينه قدر داوام ائتميشدير. "اکينچي" باکيدا چاپ اولونسا دا، تئزليکله عوموم روسیه موسلمانلاري‌نین قزئتينه چئوريلدي. اونو داغيستاندا و وولقابويوندا، مرکزي آسيا و سيبيرده اوخويوردولار. حنيفه خانيم آبايئوا اؤز خاطيراتيندا "اکينچي"‌نین ياييلديغي گئنيش جوغرافيايا توخوناراق يازيردي:

" قزئت روسیه‌ده کي بوتون موسلمانلاري يئريندن ترپتميشدي. او، بير ائلئکتیريک جرياني کيمي بوتون موسلمان عالمي‌نین ايچريسيندن کئچميشدي... قزئتين ايلک آبونه‌چيلري، اونو بيرينجيلر سيراسيندا سالاملايانلار اوْمسکدان، تومئندن، جيستوْپوْلدان اولان سيبيرليلر، اوْرئنبوُرق، اوُفا، وولقابويو تاتارلاري ايديلر. "

قزئتين باشليجا مؤوضولاري دَییشدیر

روسیه‌ده تحصيل آلديغي ايللرده دئموکراتيک فيکيرلي ضياليلارلا اونسيت قوران " Полярная звезда  " ،  " Колокол " و "Современник"  کيمي دئموکراتيک مطبوعات اورقانلاري‌نین موترقّی ايدئيالاري ايله تانيش اولان زردابي و "اکينچي"‌نین باشقا مؤليفلري "اکينچي" قزئتي‌نین نشري ايله بو آب-هاواني آذربايجاندا گؤرمک ايسته‌يير، خالقين ترقّیسي مسله‌سيني باشليجا مقصد کيمي گؤتوروردو. "اکينچي" دؤورون آذربايجانليسي‌نین تصوّرلري‌نین گئنيشلنمه‌سينه، قونشو اؤلکه‌لرده و جمعي دونيادا باش وئرن موترقّی ايدئيالار باره‌ده اونلارين معلوماتلانماسينا، مدني اينتيباها قدم قويمالارينا بؤيوک کؤمک ائتميشدي.

"اکينچي" اينسانلارين عادي حوقوقلاردان  بئله محروم اولدوغونو آچيقجاسينا دئييردي. 1877-جي ايلده چيخان 6-جي نؤمره‌ده او يازيردي:

" بيزيم شرعيتيميزه گؤره قولو آزاد ائتمک چوخ بؤيوک ثاواب اولدوغونو بيله-بيله بيز اؤزوموز اؤز خواهيشيميزله بير-بيريميزه قول اولموشوق: رعيّت پادشاها، عؤورت کيشي‌يه، اوشاق آتايا، نؤکر آغايا، شاگيرد اوستايا مگر قول دئييلمي؟ بلي، بيز هاميميز قولوق. بونا سبب بيزيم آتا-بابا عادتلريميزدير. خولاصه، شرقي زمينده آزادليق اولماديغينا بيز آوروپا اهليندن گئري قالميشيق و نه قدر بئله اولسا بيز ترقّی ائتمه‌يه‌جه‌یيک و ائده ده بيلمه‌ريک. "

قزئت باشقا بير مقاله‌ده سؤز آزادليغي‌نین اولماماسيندان يازيردي:

" معلومدور کي، حئيوان هارايا گئتسه گئدر، هر طرفه ايسته‌سه باخار، هر نه ايسته‌سه ائله‌ير، هاچان کئيفي نئجه ايسته‌سه مله‌ير، آما اينسان ‌نینکي اؤز ايسته‌ديگيني ائده بيلمير، حتّي کئيفي ايسته‌ديگي کيمي دانيشا دا بيلمير. "

آزاد سؤز و فيکير سربستليگي‌نین مؤوجود اولماديغيني اوست‌ اؤرتولو شکيلده چاريزمين يئريتديگي سياستله باغلايان "اکينچي"لر سببلردن بيري کيمي کؤهنه قايدالارين دييشديريلمه‌مه‌سينده گؤروردو. قزئت اوست اؤرتولو شکيلده اولسا دا، چاريزم اوصول-ايداره‌سيني، اونون تؤرتديگي جينايتلري تنقيد ائديردي. قزئتين درج ائتديگي بير نئچه خبر بونو ثوبوت ائدير. مثلاً، "پئتئربورقدا دئکابرين 6-دا کازانسکي سوبور کيلسه‌سينده دوعا اوخونان وقتده بير نئچه طلبه و غئيري دؤولتين اوسته نالاييق سؤزلر دانيشيب. ايندي سئنات اونلارين ايشينه باخيب، قطع ائديب چوخونو سيبيره گؤندريب". "اورال کازاکلاري‌نین يئرلرينده تزه عسگري قايدا قويولاندان سونرا بعضي شخصلر اوّل امره راضي اولماديغينا بينان حؤکم اولونوب کي، اونلاري اؤز کولفتلري ايله توتوب تورکوستانا گؤندرسينلر" قزئت جمعيتين ازنلردن و ازيلنلردن عيبارت اولدوغونو آچيق اعتيراف ائديردي.

ازنلر صينفينه منسوب اولان بيگلر، آغالار "اکينچي"‌نین اساس تنقيد هدفي ايدي. قزئت يازيردي کي، البته، بيگلر "خلقين خوشبختليک فيکريني چکمز. اونون اۆچون پول گرکدير کي، کئيفي-ديماغا مشغول اولا و میلّت عوضينه حئيوان گرکدير کي، اونا حاکيمليک ائديب، اؤز بيگليگيني ظاهير ائده". "اکينچي" پئتئربورق فهله‌لري‌نین حياتيندان بحث ائدرکن گؤستريردي کي، "بيرجه پئتئربورق شهرينده 90 مين فهله يئرسيز قاليب".

ح.زردابي و اونون مسلکداشلاري "اکينچي" قزئتيني دين و مؤوهوماتا، اطالت و گئريليگه قارشي موباريز بير تريبونايا چئويرمگه چاليشيرديلار. زردابي و مسلکداشلاري‌نین قزئت صحيفه‌لرينده درج ائتديرديکلري يازيلارين بير قيسمي ديني فاناتيزم و مؤوهوماتا حصر اولونموشدو. معيشتده‌کي يئنيليگه قارشي چيخانلارا سرت جاواب وئرن زردابي يازيردي:

" ... چکمه گئيمکده بير گوناه يوخدور و هر کس فيکير ائيله‌سه گؤرر کي، چکمه گئيمکله اينسان موسلمانليقدان چيخماز. آما بير شخص... باشماق يئرينه چکمه گئينده شورالار اونو هجو ائدير، موللالار اونا منبردن لعنت اوخويور، عوام‌الناس سالام وئرمه‌يير، خولاصه هاميميز بيرلشيب اونو کافير حساب ائديب، او قدر اينجيديريک کي، بيچاره ناعلاج قاليب اؤز میلّتيني آتيب گئديب خاريجيلرله اونس توتور کي، اونون اؤولادي اونلارين ايچينده بؤيويوب اونلارين ترقّیسينه داخيل اولور. البته، بئله‌ده نه قدر سعي ائدک کي، بوغدا بيتسين، اولماز. آلاق اوتلاري آرتاجاق و بير قرينه‌دن سونرا اونلاري بيچيب عوضينه غئيره حاصيل ائده‌جکلر. "

"اکينچي" ديني آيينلري حياتا کئچيررکن قوراندا نظرده توتولان قايدالاردان کنارا چيخمالاري ضررلي حال حساب ائديردي. عاشورا گونو باش يارما‌نین علئيهينه موذاکیره آچان "اکينچي" بو حالين ايسلام قايدا-قانونلاري ايله بير آرايا سيغماديغيني گؤستريردي. قزئتده ح.زردابي‌نین، احسن الاقواعدين (حاجي محمدصادق)، ع.گوراني، حیدری و باشقالاري‌نین بو مؤوضودا کسکين يازيلارلا چيخيش ائتمه‌لريني قبول ائتمه‌ينلر ده اعتيراضلاريني، مؤوقئعلريني قزئته عونوانلاييرديلار. قاراباغدان هادي الموزيلين حسن قارا هادي، قوبادان خادیم‌القواعد- ، کاپيتان سولطانوو، "اکينچي"‌نین ديني فاناتيزمين علئيهينه آپارديغي بو موذاکیره‌لري قبول ائتمير، اؤز مؤوقئعلريني کسکين شکيلده بيلديرير، حتّي تحقير يولو توتوردولار. ح.زردابي ح.ق.هادي‌نین هجويني قزئتده درج ائده‌رک رئداکسييا قئيدينده گؤسترميشدي:

" جناب هادي قاراباغي‌نین هجويني تامام چاپ ائله‌مگه ايذن اولمادي... فيکريم بودور کي، بيزيم زرداب کندينده قاراباغين سرحدينده بير داش قويدوروب، اونون اوسته ذيکر اولان هجوي تامام قازديريم کي، گله‌جکده بيزيم اؤولادلار او ياديگاره باخيب بيلسينلر کي، من بو زحمت ايله میلّتي ايسلامي غفلتدن آييلتماق ايسته‌ين وقتده نئچه نادانلارا راست گلميشم. "

"اکينچي" قزئتي موللالارين و روحانيلرين ايچ اوزونو کونکرئت دليللرله آچيردي. هم خريستيان، همچنین موسلمان عالمينده‌کي فيريلداقلاري بير-بير آچيب گؤستريردي:

" ايسپانيا مملکتي‌نین بير کندينده بير توانه کس وفات ائدن زامان اوسته کئشيش گتيرمه‌ديگينه، کئشيش دئييب کي، بئله شخصين روحونو شئيطان اؤزو گليب جهننمه آپارير. مئييد باسديريلاندان ايره‌لي اول شخصين ائوينه بير عجاييب پالتاردا اوزون قويروق و الينده مشعل صورت داخيل اولوب کي، هامي گؤروب، شئيطان – دئييب قاچيب. بير کيشي بو قئيل‌ و قالي ائشيديب الينده توفنگ ايچري داخيل اولاندا، اول صورت اونون اوسته گئديب. بو حالدا توفنگ آتيليب اونا دَييب. سونرا اونو سويوندوروب گؤروبلر کي، ذيکر اولونان کئشيشدير"

"اکينچي" قزئتي مؤوهوماتچيلارا بيرينجي ضربه‌ني دونيوي عئلملري اؤيرتمگه تشويق ائدن موذاکیره‌ني آچماقلا ووردو. قزئت گؤستريردي کي، بيز ده "غئيري میلّتلر کيمي عئلمي-ابداني علمي-ادياندان آييريب، اونون اۆچون غئيري مکتبخانا بينا ائديب، غئيري موعليملر تعيين ائتمه‌لي‌یيک"

"میلّت، دؤولت غئيرتي چکن قارداشلار، گرک خيالاتي–قوايدي–مؤوهوميتي کنارا قويوب، باجاريق و قووّه صاحيبلري اسباب، آلتي-ترقّيات و مکتبخانه‌لر بينا ائديب، ماشين و اوستادلار گتيريب اطرافلي قايده-عولوم ايله تربيت ائتسين، تا کم-کم خلق باخبر اولوب، اؤز معاش ابدانلارينا لازيم اولان ايشلري عمله گتيرسينلر"  

قزئت اکينچيليگين اينکيشافينا کؤمک ائدن چوخلو ماتئريال درج ائتميشدير. دئمک اولار کي، قزئتين بوتون نؤمره‌لرينده اکينچيليک و مالدارليقلا باغلي ماتئرياللار "عئلم خبرلري" ،"اکين و زيراعت خبرلري" روبريکاسي آلتيندا ايشيق اوزو گؤرموشدو. بو ماتئرياللارين اکثريتيني ساده، روان خالق ديلينده زردابي‌نین اؤزو قلمه آلميشدي. حسن بيگ ايله ياناشي، نجف بيگ وزيروو، ع.گوراني کيمي علمي، موعاصير دؤورون طلبلريني بيلن قلم اهلي روسیه‌نین، آوروپا‌نین کند تصروفاتينا عاييد يئنيليکلريني اوخوجولارا چاتديريرديلار. تورپاغين محصولدارليغي‌نین آرتيريلماسي، کوبره نؤوعلري، محصولدارليغين تعييني اوصوللاري، حئیوان ساخلانيلماسي، يئني اکينچيليک آلتلري اساس مؤوضولار ايدي. کند تصروفاتينا حصر ائتديگي مقاله‌لري‌نین بيرينده زردابي آذربايجاندا کتان کيمي معلوم اولان عنعنه‌وي آغاج کوتانلارين چوخلو ايشچي قووّه‌سي طلب ائتمه‌سي خوصوصيتلريني پيسله‌يير، اونون تکميللشديريلميش آلتلرله عوض ائديلمه‌سي‌نین واجيبليگيني قئيد ائديردي:

" خولاصه، دونيادا کوتان چوخدور، آما بيزيمکيندن ياماني هئچ اولماز. اونون هر بير حيصه‌سي يامان اولدوغونا 8 جوت اؤکوز ايله ايشله‌ديريک و اونونلا بئله يئري نارين ائديب چئويره بيلمه‌ييريک. اونا بياناً بيزيم تاواناسي اولان اکينچيلر ياخشي ائله‌ديلر کي، موسکو کارخانالاريندان علا کوتانلار گتيريب ايشله‌ديرلر. "

مؤليف مقاله‌ده معلومات وئريردي کي، آرتيق دونيادا کوتانلا يئر شوملانمير:

" ايندي عئلم صاحيبلري سعي ائديرلر کي، کوتاني سو بوغو ايله ايشله‌ين ماشينلا ايشلتسينلر و بئله ماشينلار قاييريبلار کي، بير تاغار يئري بير ساعاتدا شوخم ائدير. "

زردابي مقاله‌لري‌نین بيرينده گؤستريردي کي، قافقازدا قارامال سايجا چوخدور، لاکين بونلاردان آز محصول گؤتورولور، اونا گؤره ده حئیوانلاري تؤوله شراييطينده ساخلاييب يئمله‌مک لازيمدير. قزئتده آقروتئخنيکي و زووتئخنيکي مصلحت خاراکتئري داشييان يازيلار وئريليردي. تورپاغين کئيفيتيني، مونبيتليگيني محصولدارليغيني تعيين ائتمک اوصولو خالقا چوخ ساده بير ديل ايله چاتديريليردي. قزئت بوغدا‌نین نؤوعلريني، اونلارين اکيليب بئجريلمه‌سي اوصوللاريني ايضاح ائتميشدير. تاخيلچيليق حاقدا قزئتده بئله ماراقلي مولاحيظه‌لره راست گلمک اولور:  

" اونو بير يئرده بير نئچه ايل دالبادال اکسک حاصيل ايل‌به‌ايل آز اولار. اونا بيناناً ياخشيدير کي، بير ايل بوغدا اکندن سونرا، يئر بير ايل دينجلسين و يا بوغدادان سونرا او يئرده بير نئچه ايل غئيري شئي، مثلاً قارغي‌دالي، کارتوفئل(یئرآلما)، تنبکي،يئرکؤکو و غئيري کؤکو درينه گئدن شئي اکه‌سن. خولاصه يئر دينجلمگه قالاندا بير ايل کئچنده بوغدا اکمک اولار. "

"اکينچي"ده کند تصروفاتي ماتئرياللاريني ح.زردابي، ن.وزيروو، ع.گوراني کيمي عئلملي، بيليکلي، موتخصيص شخصلر يازيرديلار. اونلار روسیه‌نین، آوروپا‌نین کند تصروفاتينا داير يئنيليکلرين واختيندا اوخوجولارا چاتديريرديلار. "اکينچي" ‌نین مؤليفلري خالقين  ظولم آلتيندا اولماسي‌نین اساس سببلريندن بيريني عئلمسيزليکده گؤروردولر. اونون فيکرينجه آداملارين بيري ديگرينه عاوامليق اوزوندن قول اولور. مقاله‌لرين بيرينده دئييلير:

" معلومدور کي، بير حئیوان بير آهونو شيکار ائديب اؤزو يئيير و اگر بير غئيري حئیوان اونون اليندن او آهونو آلماق ايسته‌سه اونونلا اؤلنه‌جن دعوا ائدر، آما اينسان قان-تر تؤکوب قازانديغيني عاوامليغي جهتدن اؤز الي ايله اؤزوندن گوجلولره وئريب اونلارين دخي آرتيق توانه اولماغينا باعیث اولور. "

اکينچي رئاليست صنعتين بئشيگي باشيندا چوخ آييق‌ساييق دايانميشدي. قزئتين موحريرلري ادبياتين حياتلا علاقه‌سيني، صنعتده مضمون و فورما مسله‌لريني دوزگون باشا دوشموشدو. ح.زردابي، ن.وزيروو، احسن الاقواعد و حیدری اؤز مقاله و مکتوبلاريندا کؤهنه اسکولاستيک شئعيري، ايجتيماعي مضمونو اولمايان هجو ادبياتيني تنقيد ائتميش، شئعيرده عئلمين، معاريفين، حيات حقيقتلري‌نین ترنّومونون طرفداري مؤوقئعييندن چيخيش ائتميشلر. قزئت هجوگولار حاقّیندا يازيردي:  

" ايندي يازيلان هجولر مست اولان چکمه‌چي دانيشيغينا اوخشاديغينا ‌نینکي اونلاري اوخوماق اولمور، حتّي آدام اولان کس اونلاري اوخوياندا اتي اورپَرير. "

ح.زردابي شاعيرلري حياتلا آياقلاشماغا سسله‌يرکن يازيردي:  

" بيزيم زمانه ترقّی زمانه‌سيدير و ترقّی ائتمه‌ين طايفه گونو-گوندن تنزّول ائديب آخيردا پوچ اولاجاق، اونا بيناناً بيزيم شورا قارداشلاريميزدان کي، اونلار الحق خالقين گؤزجوسودورلر، ايلتيماس ائديريک، تقاضايي-زمانه‌يه مووافيق، خلقين گؤزونو آچماغا سعي ائتسينلر. "

ن.وزيروو شئعيرين تربيّوي اهميتينه اوستونلوک وئرير و نالاييق هجولر يازانلاري کسکين ايفشا ائديردي. اکينچي موحريرلري خالق ياراديجليغينا بؤيوک اهميت وئريرديلر. زردابي خالق ماهنيلاري‌نین قارشيسيندا ايجتيماعي حياتي عکس ائتديمک وظيفه‌سيني قويوردو. او، مقاله‌لري‌نین بيرينده يازيردي:  

" معلومدور کي، هر کسين ماهنيدان خوشو گلير، سسي اولان دا... اولمايان دا کؤنلو ايسته‌ين واخت ماهني اوخويور. بو سببه ماهني چوخ واجيب شئيدير، اونا بيناناً، اونون معناسيني ياخشيلاشديرماق سعيينه دوشمک لازيمدير. هر طايفا‌نین... کئچميشده اولان ياخشي و يامان گونلريني شرح ائدن ماهنيلاري اولور؛ بونلار آغيزدان-آغيزا دوشوب میلّتي بيرلشديرمگه باعیث اولور. آما بيزيم ماهنيلارا باخان گرک تعجوب ائيله‌سين، خودابنده، اونلاري کيم و نه اۆچون دوزلديب! اونلارين چوخونو کي، عاوام چاغيرير، هئچ معناسي يوخدور. مثلاً، .... "

زردابي مقاله‌‌نین سونوندا گؤسترير کي، بيزيم شاعيرلريميز بير-بيرينه هجو ائتمکدنسه معنالي ماهنيلار يازسالار خالقين معنوي اينکيشافينا کؤمک ائدرلر. اکينچي رئداکسيياسينا چوخلو حئکايه‌لر گليردي. لاکين زردابي بديعي و مضمون جهتدن ضعيف اولانلاري بوراخميردي. بير مکتوبوندا زردابي بوش و معناسيز حئکايه‌لرين مؤليفلرينه ايشاره ووراراق يازيردي:  

" ائي قارداشلار، روا دئييل کي، بيرجه قزئتيميز وار کي، "اکينچي" اولسون، سيزه "اليف لئيلا" درسي دئسين. بو حالدا موسلمان میلّتي توفانا دوشموش تکيدير کي، هر لپه اونلارين بير حيصه‌سي‌نین آپاريب غرق ائدير.... قارداشلارينيزين غرق اولماغينا باخا-باخا اينک ايره‌ليدن يئديگي خؤرگي کؤيشه‌ين کيمي رستم زالين ناغيليني اوخويوب کئچميشده اولانلارين قووّتيله فخر ائدک و اؤز غرق اولماغيميزا علاج ائيله‌مه‌يک. "

"اکينچي"لر دَییشدیر

 
حسن بیگ زردابی

حسن بيگ زردابي –  خالقين ترقّیسيني اونون معاريفلنمه‌سينده گؤرن حسن بيگ زردابي مدني يوکسه‌ليش نامينه فرقلي واسيطه‌لره باش وورموش، موختليف ايدئيالاري حياتا کئچيرميشدي. موسلمان شاگيردلرينه يارديم جمعيتي تأسيس ائدير و گيمنازيياداکي طلبه‌لري اولان نجف بيگ وزيروو و عسگر آغا آديگؤزلوو (گوراني) ايله بيرليکده بوتؤو بير يايي آذربايجا‌نین کند و شهرلريني دولاشير. اونون طلبه‌لرين تحصيل خرجلريني اؤدمک اۆچون ياراتديغي ايلک خئيريه جمعيتي‌نین فعاليتي او قدر ده اوغورلو آلينمادي. بؤيوک چتينليکله ده اولسا، حسن بيگ 1600 ماناتا قدر پول توپلايير و بو وسايتين فايزي ايله ايلده 1-2 نفرين تحصيل حاقيني اؤده‌يير. بو ايشله ياناشي حسن بيگ اؤز منزيلينده پانسيونات آچير، هر ايل اون نفر آذربايجانلي اوشاق بو پانسيوناتا قبول اولونور و گيمنازييايا داخيل اولماق اۆچون حاضيرلانير. 1872-جي ايلده عاييله حياتي قوردوغو تیفلیسده نجيب قيزلار اينستيتوتونو بيتيرميش حنيفه خانيم آبايئوا دا تعليم-تربييه ايشلرينده اري‌نین ان ياخين کؤمکچيسي اولور. میلّتين معاريفلنمه‌سي يولوندا حسن بيگين گؤسترديگي سعيلري حنيفه خانيم خاطيره‌لرينده بئله تصوير ائدير:

" او، بير نفر دميرچيني اؤز اوشاغيني گيمنازييايا وئرمگه راضي سالميشدي. "

طبيعي کي، حسن بيگين گؤردوگو ايشلرين هاميسي میلّتين ترقّیسي نامينه ائديلن، ماياسي وطنپرورليکدن دوغولان ايشلر ايدي. آذربايجا‌نین او زامانکي تاريخي اينکيشاف سویه‌سينده ان تاثيرلي، موناسيب واسيطه‌لردن بيري‌نین مطبوع سؤز اولدوغونو ح.زردابي دويماميش دئييلدي. او آنا ديلينده قزئت نشر ائتمک فيکرينه هله قوبادا، ماحال محکمه‌سي‌نین کاتيبي ايشله‌ديگي دؤورده گلميشدي. بؤيوک آذربايجان معاريفيچيسي عباسقولو بيگ باکيخانووون قارداشي طلب اولونان مالیه خرجلريني اؤز اوزرينه گؤتوروردو. "اکينچي"‌نین مئيدانا چيخماسي بير نئچه جهتدن علامتدار ايدي. آذربايجان قزئته‌چیلیک تاريخينده ايلک دفعه اولاراق حسن بيگ زردابي "اکينچي"‌نین تيمثاليندا مطبوعاتا کوتلوي اينفورماسيا واسيطه‌سي، معاريفچيليگين اساسي، ايجتيماعي-سياسي شوعورون فورمالاشماسي فاکتي کيمي ياناشدي. "هر بير ويلايتين قزئتي گرک او ويلايتين آيناسي اولسون" ،"ياخشي-يامانليغي آشکار ائله‌سين" ،"خالقين هر بير دردي و خواهيشي او قزئتده چاپ اولونسون کي، او قزئته باخان خالقي آينادا گؤرن کيمي گؤرسون" کيمي درين معنالي فيکيرلر چاغداش مطبوعاتيميزين دا اساس پرينسيپلري اولاراق قالماقدادير. حسن بيگ زردابي قزئته آنا ديليني اؤيره‌دن بير مکتب کيمي باخيردي، "قزئت و يا درگی اوخوماق اينساني دونيادان خبردار ائدير، اؤز ديليني اؤيره‌دير". او، تجروبه‌ده ثوبوت ائديردي کي، آذربايجان مطبوعاتي اؤز میلّی زميني اوزرينده اينکيشاف ائتمگه قاديردير، قزئت خالقين حياتيندا اينکيشافا دوغرو تکان‌وئريجي عاميل اولا بيلر. لاکين قزئته‌چیلیگه مئيل گؤسترن، اونو اؤزونه صنعت سئچن آداملارين اولماماسي، زردابي‌ني توتدوغو بؤيوک يولدا چتينليکلره ساليردي. او، بو باره‌ده يازيردي:

" دونيادا هر قزئتي 5 و يا 10 آدام اينشا ائدير، اونو چاپ ائله‌ين، حوروفاتيني دوزن، غلطلريني دوزلدن باشقا کسلر اولور. آمّا بو ايشلرين هاميسيني گرک من تک اؤزوم گؤروم. حتّي بيزيم موسلامان شهرينده بير ساوادلي اولان موسلمان يوخدور کي، قزئته باخيب اونون غلطيني دوزلتسين و يا حوروفاتيني دوزسون. "

آذربايجاندا میلّی ديلده قزئت چيخارماق اۆچون مطبعه‌لرين اولماماسي نتيجه‌سي ايدي کي، ايراندا، تورکيه‌ده چاپ اولونان قزئت و کيتابلاردان ايستيفاده ائديلير و بونون نتيجه‌سينده ديليميزده خاريجي سؤزلرين، ايفاده و ترکيبلرين ايشله‌ديلمه‌سينه شراييط ياراديليردي:  

" اونلارين کيتابلاريني بيزيم آدام اۆچون اوخوماق چتيندير. اونا بيناناً ياخشي اولاردي کي، بيزيم میلّت غئيرتي چکن قارداشلار بير ايجماع بينا ائديب، چاپخانا آچيب اؤز ديليميزده چاپ ائلتديريب کيتابلاري خالقا موفته،يا بير آز قيمته پايلاسين. "

بو بؤيوک معاريف فدايسي "اکينچي"‌نین نشري عرفه سينده‌کي قايغيلاريندان سؤز آچاراق خاطيرلاييردي:

"اکينچي"‌نین نشري عرفه‌سينده‌کي قايغيلاريندان سؤز آچاراق خاطيرلاييردي: "بس قزئتي نئجه چيخارديم؟ پول يوخ، يازيچي يوخ، چاپخانا يوخ، حوروفات يوخ، عمله يوخ، بير-ايکي يوزدن آرتيق دا اوخويان اولماياجاق. دؤولت طرفيندن ايذن آلماق دا کي، بير بؤيوک بلادير. "

زردابي قزئت اوخويانلارين ساييني آرتيرماق اۆچون چوخ واخت نؤمره‌لري پولسوز پايلاييردي. هله قزئت چيخماميشدان اول زردابي‌نین م.ف. آخوندووا گؤندرديگي مکتوبدا بونو آيدين گؤرمک اولار:  

" بلکه سيزي بئله بير شئي دوشوندورور کي، نه اۆچون باشقا بيريسي دئييل محض سيزه، اؤزو ده موفته، بير قورو "چوخ ساغ اول" ائشيتمگه بئله اوميدينيز اولمادان بو باره‌ده زحمت چکه‌سينيز. اوندا من مجبورام دئيم کي، خالقا سنه دوغما اولان خالقا محبتدن، عاواملارين معاريفلنمه‌سيندن صؤحبت گئدن يئرده بو سوال اورتايا گلمه‌مه‌ليدير؛ خالقين، هم ده گئريده قالميش عاوام خالقين، سنین و منيم قارداشيمين معاريفلنمه‌سي ايشينه اؤزونو حصر ائدن بير آدامي بئله بير فيکير يولدان قويماماليدير. او، موکافاتيني اؤز-اؤزونه، ايشيني گؤره-گؤره ويجداني قارشيسيندا دوياجاقدير. "

حنیفه خانيمين خاطيره‌لرينده قئيد ائدير کي، بير دفعه فرانسيز قزئتي‌نین باش موخبيري باکي‌يا گليب چيخميشدي. او، روسیه‌ده، خوصوصيله باکيدا قزئت ايشي‌نین قورولماسيني اؤيره‌نيردي. او، بوتون روسیه‌ده آذربايجان تورکجه‌سینده چيخان يئگانه قزئتله ماراقلانيب حسن بيگين يا‌نینا گلميشدي. قزئتين اوچ ايل مودتينده آنجاق 300 آبونه‌چيسي اولدوغونو بيلينجه موخبير تعجوبله حسن بیگه باخيب صميمي صورتده دئدي:  

"سيز قهرمانسينيز، بيزيم فرانسه‌ده بو جور يوخسول قزئتلر اۆچون ايشله‌ين آدام تاپيلماز. سيزين ائنئرژی‌نیزه حئيران قالميشام. گؤرونور سيز اؤز خالقينيزي چوخ سئويرسينيز. "

زردابي "اکينچي" ده دئمک اولار کي، هر شئيدن يازيردي. "اکين و زيراعت خبرلري" باشليغي آلتيندا گئدن مقاله‌لرينده زردابي تورپاغين عئلمي قايدا ايله بئجريلمه‌سيندن، اکينچيليک ايشلريني يئني يولا چيخارماقدان، يئني ماشينلارين تطبيقيندن و س. بحث ائديردي.

او، همچنین کسکين سياسي مسله‌لر ده قويوردو، زمانه‌‌نین عئييبلريني آچيب گؤستريردي. او، بعضاً اوستاليقلا عادي بير مقاله‌‌نین ايچينده سياسي مسله‌لردن بحث ائديردي. مثلاً، او، بير مقاله‌ده اوخوجويا عادي بير خبر وئرير، گؤسترير کي، فرانسيز عاليمي پاستئر باراما قوردو بسله‌مگين يئني قايداسيني تاپميشدير. فرانسه سؤزو ايشله‌ديلن يئرده مؤعتريضه آچيب دئييردي کي، (ايندي فيرنگيستاندا پادشاه يوخدور، دؤولت ايشينه محکمه (يعني مجليس) مولاحيظه ائدير کي، اول محکمه‌‌نین جاليسلريني جاماعات زوبده ائدير). بئله‌ليکله، زردابي اوخوجويا باشا سالماق ايسته‌ييردي کي، فرانسه‌ده دؤولت قورولوشو بيزيمکيندن ياخشيدير. اورادا مجليسي جاماعات سئچير، دؤولت ايشلريني تک بير آدام دئييل، مجليس ايداره ائدير.

زردابي‌نین هم قزئته‌چیلیک، هم ده عئلمي فعاليتينده ماتئرياليست گؤروشلر اؤزونو عکس ائتديرير. اونون "تورپاق، سو و هاوا" ،"بدني سالامات ساخلاماق دوستوروله‌ملي" اثرلرينده، 1905-1906-جي ايللرده "حيات" قزئتينده، 1907-جي ايلده "دبستان" ژورناليندا چيخان مقاله‌لرينده بو گؤروشلري حيس ائتمک اولور.  

 
میرزه فتحعلی آخوندوو

ميرزه فتحعلي آخوندوو- میلّی دراماتورگييا‌نین اساسيني قويان آخوندوو بو ايدئيالارلا ياشاديغي بير زاماندا زردابي‌نین "اکينچي" آدلي قزئت نشر ائتديرمک خبريني ائشيديب اونو آلقيشلاميشدير. قزئت باره‌سينده آخوندوولا زردابي آراسيندا خئيلي مکتوبلاشمالار اولموشدور. او، 1875-جي ايلده آپرئلين 21-ده زردابي‌يه گؤندرديگي مکتوبدا دئيير:  

" گؤندرديگينيز ائلانلاردان شیخ‌السلاما و موفتويه - هره‌سينه 25 نوسخه وئرديم. اونلارين هر ايکيسيندن سيزين منه يازديغينيز مکتوبدا ايفاده ائتديگينيز خواهيشينيزي يئرينه يئتيرمگي ريجا ائتديم... منه گؤندريلن ائلانلارا گلينجه، اونلاردان 10 دنه‌سيني منيم خواهيشيمه اساساً، بوراداکي ايران کونسولو جنابلاري قبول ائتديلر. بئله‌ليکله، سيز 10 نفر آبونه‌چي‌نین پولونو اورادان آلاجاقسينيز. من نظرده توتموشام کي، ساوادلي تانيشلاريما تصادوف ائتديکده، بو ائلانلاردان اونلارا تقديم ائده‌رک، سيزين قزئتينيزه آبونه‌چي اولماغي اونلاردان خواهيش ائديم. "

م.ف.آخوندوو بو مکتوبدا قزئتله علاقه دار بير نئچه موهوم وظیفه ايره‌لي سورموشدور. آخوندووون فيکرينجه، گئنيش اوخوجو کوتله‌سي اۆچون بوراخيلان مطبوعات اورقا‌نی‌نين یازی تیپی گؤزل، ديلي، اوسلوبو، اورفوقرافيياسي تام دوزگون اولماليدير. او، کيچيک بير ائلاندا چوخلو اورفوقرافييا سهوي گؤروب يازميشدي:  

" قزئتينيزين یازی تیپیندن من فؤوق العاده راضييام. آنجاق سيزين آذربايجانجا مکتوبلاري حاضيرلايان موحريردن چوخ ناراضييام. او، آذربايجان ديليني بيلمير. بونا گؤره ده کيچيک بير ائلاندا بير چوخ باغيشلانيلماز سهولره يول وئرميشدير. همين بو موحريري عرب قرامماتيکاسيني بيلن، فارس و تورک ديللرينه بلد اولان باشقا بير ساوادلي آداملا عوض ائتمک لازيمدير. "

بؤيوک موتفکّير تیفلیسده اؤز کومئدييالاريني چاپ ائتديررکن ديلي‌نین سليسليگينه، اورفوقرافييا‌نین دوزگونلوگونه خوصوصي فيکير وئرميشدي. اونون زردابيدن خواهيشي بو ايدي کي، همين کومئدييالارين اورفوقرافيياسينا رعايت ائتسين. م.ف.آخوندوو حتّي، ائلاندا اولان بوتون سهولرين آلتيندان قيرميزي قلمله جيزيقلار چکيب بير نوسخه‌سيني حسن بیگه گؤندرميشدي. م.ف.آخوندوو "اکينچي"‌نین قارشيسيندا دوران وظیفه‌لري چوخ دوزگون موعينلشديرميشدي:  

" سيزين قزئتينيزين اساس مزيتلريندن بيري ايفاد‌ه‌نین گؤزلليگي، عيباره‌لرين ظريفليگي و آيدينليغي، اورفوقرافييا‌نین دوزگونلوگو اولماليدير. چونکي سيزين قزئتينيز باشقا مسله‌لرله ياناشي، آذربايجان يازيسيني دوزگون اولمايان ايفاده‌لردن تميزله‌مگه چاليشمالي، بو ديلده يازان بوتون آداملار اۆچون نومونه اولماليدير. "

مکتوبون سونوندا م.ف.آخوندوو "اکينچي" قزئتينده امکداشليق ائتمگه راضي اولدوغونو بيلديرير و قزئتين پروقرامي‌نین اونا گؤندريلمه‌سيني حسن بيگ زردابيدن خواهيش ائدير. آخوندوو اکينچي‌نین قالديرديغي موهوم ايجتيماعي-سياسي مسله‌لره داير اؤز رأييني بيلديرير، هابئله "وکيلي-میلّتي-نامعلوم" ايمضاسي ايله مکتوبلار يازيردي. عاشورا مراسيملرينده باش ياريب، اينسا‌نین اؤزونه خسارت يئتيرمه‌سي‌نین ايسلاما ضيد اولدوغونو بيلديرن و بو مؤوضودا پولئميکا آچان "اکينچي" ده م.ف.آخوندوو موترقّی جبهه ده دايانميش، جهالت‌پرستلري کسکين تنقيد ائتميشدير.

 
سید عظیم شیروانی

سيد عظيم شيرواني — س.ع. شيروا‌نی‌نين ياراديجيليغي‌نین موهوم بير حيصه سي "اکينچي" قزئتي ايله باغليدير. قزئتين ساتيرا جبهه‌سي شيروا‌نی‌نين شئعیرلري حسابينا اولدوقجا قووّتلي ايدي. اکينچي‌نین تاثيري ايله او، گونون ان ضروري مسله‌لرينه اويغون شئعیرلر يازيردي. قزئت اونون الينده معاريفچيليک ايدئيالاريني يايماق اۆچون خطابت کورسوسونه چئوريلميشدي. آذربايجان خالقي‌نین حياتيندا "اکينچي"‌نین بؤيوک رولو اولدوغونو شئعیرلرينده وورغولايان شيروا‌نی‌نين نظرينده قزئتين خئيلي اوستونلوکلري واردي. بيرينجي: قزئت دونيا‌نین هر يئريندن موختليف مضمونلو خبرلري توپلاييب اوخوجولارا چاتديرير. بو ايسه دونيا ايشلريندن خبردار اولماقدا اوخوجولارا کؤمک ائدير. ايکينجي: قزئت عئلم توخومو سپير، اکينچيليگي يوکسلتمگين يوللاريني گؤسترير، معيشتي داها دا ياخشيلاشديرماق ايسته‌ينلر اۆچون عاغيللي موعليمدير. اۆچونجو: قزئت آنا ديلينده چيخديغي اۆچون ديلين صافلاشماسيندا، تميزلنمه‌سينده موهوم رول اوينايير. نهايت: قزئتين قيمتي اوجوز، مقاله‌لرين ديلي ساده اولدوغونا گؤره هامي‌يا موناسيبدير.  

شاعير "قزئت ندير؟" شئعیرينده اوخوجولاري "اکينچي"‌نین مرامی ايله تانيش ائدير، قزئتين اهميتيني باشا دوشمه‌ینلري ساتيرا آتشينه توتوردو. سيد عظيم شئعیرده دؤورونون قزئتلري‌نین خولاصه‌سيني وئرير، اکينچيني مؤوقئعييني دوزگون قیمتلنديريردي.

قافقاز اهلينه خطاباً يازديغي شئعیرينده شاعير زمانه‌سيندن شيکايت ائدير. دين خاديملريني مين بير حيله‌ ايله خالقي سويماسي، عاوامليق، گئريليک، ساوادسيزليق ساتيرا آتشينه توتولور. س.ع.شيروا‌نی‌نين بو شئعیرينده ح.زردابي‌يه يوکسک قیمت وئرير، اونون عئلميني، بيليگيني تعريفله‌يير، عئلم اؤيرنمک سايه‌سينده خالقي‌نین ان قاباقجيل، گؤزوآچيق آدامي اولماسي ايله فخر ائدير.

س.ع.شيرواني "اکينچي" قزئتينده 10-دان چوخ ساتيريک شئعیر و مکتوب چاپ ائتديرميشدير. اونون ايلک شئعیري قزئتين نشري‌نین 1-جي ايلينده 6-جي نؤمره‌ده بوراخيلميشدير. همين نؤمره‌دن سونرا شيروا‌نی‌نين شئعیرلري هم اساس نؤمره‌لرده، هم ده علاوه‌لرده درج اولونموشدور.

 
نجف بیگ وزیروو

نجف بيگ وزيروو — آذربايجان ادبياتينا ماهير دراماتورق کيمي داخيل اولان، هله طلبه‌ليک ايللريندن "اکينچي"‌نین سسينه سس وئرميش، اونون ياراديجي هئيتينه قاتيلميش، پوبليسيست مقاله‌لري ايله چيخيش ائتميشدير. اونون ايلک پوبليسيست اثرلري "اکينچي" قزئتينده چاپ اولونموشدور. "اکينچي"‌نین ايلک نؤمره‌سي ايشيق اوزو گؤرنده نجف بيگ وزيروو موسکودا پئترووسکي-رازومووسک کند تصروفاتي آکادئميياسيندا تحصيل آليردي. باکيدا رئال گيمنازييادا اوخويان واخت زردابي اونون موعليمي اولموشدو. موعليمي‌نین آناديلينده قزئت نشر ائتمه‌سيني موسکودا ائشيدن وزيروو "اکينچي"ده ياخيندان ايشتيراک ائتمگي قارشيسينا اساس مقصد قويموشدو. 1875-جي ايل آوقوست آيي‌نین 28-ده زردابي‌نین عونوا‌نینا گؤندرديگي مکتوبوندا وزيروو يازيردي:  

" اوّ‌لينجي ايکي نؤمره‌ني آلديم. "اکينچي" منيم آنا ديلي موعليميمدير. ترجومه اۆچون اوريژينال بير شئي تاپميرام. اؤزومونونکونو يازيرام. داوامي دا اولاجاق. قزئتين پروقراميني گؤندرين کي، ندن يازاجاغيمي بيليم. "

مکتوبلا برابر زردابي‌يه شوشا‌نین حياتيندان، بوراداکي گئريليک و مؤوهوماتدان بحث ائدن "آغيچي" آدلي فئليئتون گؤندرن وزيرووون بو يازيسي "اکينچي"ده چاپ اولونمادي. بو اونو روحدان سالماميش، اؤز يازيلاري اوزرينده چاليشميش، "اکينچي"يه مونتظم مکتوبلار گؤندرميشدير. "اکينچي"ده درج ائتديگي مقاله‌لرده ن.وزيروو ادبيات و صنعت مسله‌لرينه ده توخونموش، گئرچکليگي اؤزونده ائحتيوا ائدن نومونه‌لرين يئريني هجولرين، مدحیه‌لرين توتماسينا منفي موناسيبت بيلديرميشدي.

اونون "اکينچي"ده 8 مقاله‌سي درج اولونموشدور. بو مقاله‌لر موختليف مؤوضولاردادير. مثلاً، ايلک مقاله‌سي پئترووسک-رازومووسک آکادئميياسيندا مال-قارا‌نین ساخلانماسيندان، يئم حاضيرلانماسيندان بحث ائدير.

"اکينچي" ‌نین پروقراميندا دا واختي کئچميش عادت و عنعنه‌لرين تنقيدي موهوم يئر توتوردو. اودور کي، ن.وزيروو بو مؤوضودا مقاله‌لره خوصوصي اهميت وئريردي. قزئتده چاپ ائتديرديگي 2-جي مقاله‌سينده وزيروو يازيردي:  

" بيزيم عادتي-قديمه زمانه رفتاري ايله دوز گلمه‌يير. بيز قاناجاغيميزي آرتيرماغا سعي ائدنده عادتي-قديملري دييشديرمگه سعي ائتميريک. "

ياخود "بند مخصوصي" سرلؤوحه‌لي باشقا بير مقاله‌سينده ن.وزيروو يازيردي:  

" هردم تنها اوتوروب فيکير ائديرم، خودابنده، بيزيم آخيريميز نئجه اولاجاق! عقليميز آت-بابا عقلي، گئتديگيميز آتا-بابا يولو، هئچ بير دييشيلمک يوخدور. آتا-باباميز خوروز و قوچ دؤيوشدوروب، ايت بوغوشدوروب، قورشاق توتدوروب، درويش نقلينه قولاق آسيب، قيزيل قوش ساخلاييب، گونلرين کئچيرديب، بيز ده کي، بو يولو گئديريک، تلف اولاجاييق. "

معاريف و مدنيت مسله‌لريندن بحث ائدن ده ن.وزيروو کؤهنه‌لميش عادتلري دييشديرمگي ايره‌لي سوروردو. او يازيردي:  

" اينسان بير شئيه عادت ائدندن سونرا اونون يامانليغيني بيلمز. مثلاً، بورونوتو چکمک بير يامان عادتدير. آما اونو چکن اۆچون اوندان خوش شئي اولماز، هابئله بيزيم مکتبخانالاريميزدان يامان مکتبخانا دونيادا تاپيلماز، آما اونا ائله عادت ائله‌ميشيک کي، گويا اوندان علا مکتبخانا دونيادا اولماز. "

"اکينچي" ده چاپ ائتديرديگي مقاله‌لرينده ن.وزيروو ادبيات و صنعت مسله‌لرينه ده توخونموشدور.

 
عسگر آغا گورانی

عسگر آغا گوراني - باکي رئال گيمنازيياسيندا حسن بيگ زردابي‌نین شاگيردي اولموش، سونرا ايسه تحصيليني موسکودا پئترووسکي-رازومووسک کند تصروفات آکادئميياسيندا داوام ائتديرميشدي. عسگر آغا گوراني شجره اعتيباريله قاراباغ خانلاري نسليندندير. موسکودا تحصيل آلارکن نجف بيگ وزيروو کيمي او دا "اکينچي"‌نین نشريني ائشيتميش، آناديللي مطبوع اورقا‌نین وارليغيندان سئوينميشدي. اونون "اکينچي" قزئتينده 40-دک مکتوبو درج اولونموشدور. قزئتين بوتون شؤعبه‌لرينده اونون مکتوبلارينا راست گلمک مومکوندور. "عئلم خبرلري" شؤعبه سينده گورا‌نی‌نين قبيرستانليغا ياخين يئرلرده سو قويولاري‌نین قازيلماسي‌نین ضرريندن، مال-قاراني ساخلاماغين يئني اوصوللاريندان، شرق خالقلاري‌نین عئلمسيزليگي‌نین سببلريندن، تئلئفونون و ستئنوقرافييا‌نین ايختيصاريندان، تاريخ عئلمي‌نین اينکيشافي مسله‌لريندن بحث ائدن ماراقلي يازيلاري وئريلميشدير.

"مکتوبات" شؤعبه‌سينده درج ائتديرديگي يازيلاري‌نین بيرينده گوراني باکي-تیفلیس دمير يولونون چکيلمه‌سي ايله علاقه دار دؤولتين قراريندان، دمير يولونون کئچه‌جگي يئرلردن معلومات وئرير. باشقا بير مکتوبوندا ايسه پئتئربورق کند تصروفاتي موزه‌سيندن دانيشير. موزه‌نين شؤعبه‌لري، ائکسپوناتلاري حاقّیندا معلومات وئرير، بئله مدني اوجاقلارين اهميتيني گؤسترير.  

عسگر آغا قزئتده تزه خبرلر يازماغا چوخ مئيل ائديردي. بو خبرلر بؤيوک تبليغات گوجونه ماليک ايدي. مثلاً، "اکينچي"‌نین 1876-جي ايلده چيخان 1-جي نؤمره‌سينده گورا‌نی‌نين پئتئربورق پادشاهليق کيتابخاناسيندان بحث ائدن مقاله‌سي وئريلميشدير. مؤليف گؤسترير کي، بو کيتابخانادا 900 مين باسما، 30 مين يازما کيتاب و 75 مين کيتاب صورتي ساخلانيلير. قیمتلي نوسخه‌لر شوشه آلتيندا نوماييش ائتديريلير. "اگر بير کس بيلسه کي، فيلان کيتاب يوخدور، او واخت دئيه بيلر کي، اونو تاپيب ايکي هفته‌‌نین مودتينده اونا وئرسينلر. هر يک‌شنبه گونو کيتابخاناني هر بير کس گزيب تاماشا ائده بيلر..."

ع. گوراني روسجا چيخان قزئت و ژورناللاردان ماراقلي خبرلري ترجومه ائديب "اکينچي"يه گؤندريردي. اونونЗнание "" ژورناليندان، "Texniçeski sbornik"دن ترجومه‌لري معلومدور. گورا‌نی‌نين ترجومه‌لرينه زردابي طلبکارليقلا ياناشيردي، بعضي مقاله‌لري يئنيدن ايشله‌مک اۆچون اؤزونه قايتاريردي. مثلاً، قزئتين 28 آپرئل 1876-جي ايل تاريخلي 8-جي نؤمره‌سينده چيخان بير مکتوبون ماراقلي تاريخچه‌سي واردير. گوراني هله پئتئربورقدا اولارکن موختليف منبعلردن ايستيفاده ائده‌رک "هولند ويلايتينده نئجه پئندير قاييريرلار" عونوانلي مکتوب حاضيرلاييب گؤندرميشدي. مؤليف اؤزو ترجومه‌‌نین ضعيف اولدوغونو باشا دوشوب ح.زردابي‌يه يازميشدي:  

"O Сыроделии в Голландии" مقاله‌سيني "شورسويو" ترجومه ائتميشم. بيلميرم دوزدورمو! ؟  "

"اکينچي" قزئتي‌نین  بوتون نشري بويو ع.گوراني اونون فعال موخبيري اولموشدور.

احسن القواعد— "اکينچي" ‌نین مکتوبات شؤعبه‌سينده گئدن مقاله‌لرده اهالي‌نین مدني گئريليگي، جهالت و مؤوهومات، کؤهنه روحاني تحصيلي، موللاخانالار، پاتريارخال و فئودال عادت-عنعنه‌لر کسکين تنقيد اولونوردو. بو مقاله‌لرين مؤليفلريندن بيري احسن القواعد ايدي. او، موعاصير عئلملري تحصيل ائتمگه چاغيران و بعضاً ده کند تصروفاتيندان بحث ائدن مقاله‌لر ده يازيردي. قواعيد قزئتين 18 نؤمره‌سينده 21 مقاله چاپ ائتديرميشدير. احسن القواعد مقاله‌لرينده خالقلار دوستلوغو ايدئياسيني گئنيش تبليغ ائديردي. او، محرمليک تعزيه‌سينده باش يارماق علئيهينه کسکين مقاله‌لر يازميشدي.  

علي اکبرحیدری — علي اکبرحیدری قزئتده گئدن ان جيدي پوبليسيست يازيسي "ديني عئلملري، يوخسا دونيوي عئلملري تدريس ائتمک لازيمدير" مؤوضوسوندا اولان مقاله‌سيدير. همين مقاله 1875-جي ايلده چيخان 10-جو نؤمره‌ده موباحيثه طريقيله وئريلميشدير. حیدری دونيوي عئلملرين تدريسينه اوستونلوک وئرير و بو باره‌ده اؤز مولاحيظه‌لريني اساسلانديريردي. همين مقاله گئنيش موذاکیره‌يه سبب اولموشدور. مؤليفلر ايکي حيصه‌يه بؤلونموشلر. زردابي و اونون آرديجيللاري حیدریني مودافيعه ائتميش، روحانيلر ايسه علئيهينه چيخميشلار.

قزئتين همين ايلده چيخان 11-جي ساييندا احسن القواعد مؤليفين فيکري ايله همرأي اولدوغونو بيلديرميش، ديني تحصيلله ياناشي، دونيوي عئلملرين تدريسيني واجيب حساب ائتميشدي. قزئتين 12-جي ساييندا زاقافقازييا‌نین شیخ السلامي آخوند احمد حسین‌زاده ديني عئلملرين اوستونلوکلريني ثوبوت ائتمگه چاليشميشدير. تکجه 1876-جي ايلده حیدری‌نین قالديرديغي مسله ايله علاقه‌دار موختليف مؤليفلرين 15 مقاله‌سي چاپ اولونموشدور. زردابي بو موذاکیره‌‌نین اهميتي حاقّیندا يازيردي:  

" ذيکر اولان موباحيثه‌‌نین عومده مورادي بيزيم "عئلملي ابدان"دان (يعني دونيوي عئلملر) بيخبر قالماغيميزين سببلريني بيان ائديب اونون علاجيني خالقا آشيکار ائتمک ايدي. "

عیسی سلطان شاهتاختلي — آذربايجا‌نین ايلک قزئته‌چیلريندن اولان، 1875-جي ايلده "اکينچي" قزئتي‌نین نشر اولوندوغو دؤورده " Tiflisskiy vestnik " قزئتي‌نین سياسي شؤعبه‌سي‌نین موديري ايشله‌ين، مشهور پوبليسيست عیسی سلطان شاهتاختينسکي زردابي ايله ياخيندان علاقه ساخلاييردي. عیسی سلطان ‌نینکي اونون قلبي اۆچون عزيز اولان "اکينچي"‌نین مووفّقيتيندن سئوينير، همچنین " Tiflisskiy vestnik" قزئتي‌نین اوخوجولاريني ايلک آذربايجان قزئتينده درج اولونان مقاله و خبرلرله تانيش ائديردي. " Tiflisskiy vestnik "اين تکجه 1876-جي ايل 18 نويابر تاريخلي 260-جي نؤمره‌سينده اونون "اکينچي"دن اوچ خبري درج اولونوب.  جومهوریبت اليازمالاري فوندوندا حسن بيگ زردابي‌نین آرخيوينده شاهتاختينسکي‌نین بير مکتوبو ساخلانيلير. 1876-جي ايل مايين 9-دا تیفلیسدن زردابي يه گؤندرديگي همين مکتوبدان آيدين اولور کي، شاهتاختينسکي "اکينچي" ده خاريجي سياست شؤعبه‌سي‌نین آچيلماسينا تشبّوث ائتميشدير. بو باره‌ده مکتوبدا دئييلير:  

" ... اگر سيزين روس ديليندن ترجومه ائتمگه مئيلينيز و واختينيز اولارسا، اوندا من ممنونيتله سيزين رئداکته ائتديگينيز قزئتده ايشتيراک ائدرم. اوندا قزئتده خاريجي سياست شؤعبه‌سي آچماق مومکون اولاردي و من سيزه ايکي هفته‌دن بير سياسي ايجمال گؤندررديم. بئله کي، سيزه اؤز حوسنو-رغبتيمي سؤزله دئييل، ايشله ثوبوت ائتمک ايسته‌ييرم. "

آدلاري چکيلن مؤليفلردن علاوه قزئتده محمدتاغي علي‌زاده شيرواني، علی‌احمد عبدالله‌زاده (محبوس دربندي)، ممنون القداري، علي اکبر ائلچي‌زاده، خاچاتور قورخمازوو و ب. چيخيش ائتميشلر.

 
آذربایجان میلّّي مطبوعاتی‌نین135 ایللیگینه حصر اولونموش گوموش سیکّه

"اکينچي" ‌نین باغلانماسي دَییشدیر

قزئتين 1877-جي ايلده چيخان 20-جي نؤمره‌سينده بيرينجي صحيفه ده بئله بير ائلان واردي:

" بيز خسته اولدوغوموزا گؤره بو ايلين آخيرينجي نؤمره‌لري اؤز واختيندا چيخماياجاق و اونلارين هاچان چيخماسي معلوم دئييل. "

بو نؤمره‌دن سونرا قزئتين هئچ بير نوسخه‌سي يوخدور. محض بو ائلا‌نین چاپ اولوندوغو سونونجو 56-جي نؤمره‌سي ايله ده "اکينچي" قزئتي باغلانميشدير. بورادا آذربايجانلي اهالي‌يه دوشمن موناسيبتي ايله سئچيلن يئني باکي قوبئرناتورو روُزي‌نین ده رولو واردي. قزئتين 1875-جي ايلده 12، 1876-جي ايلده 24، 1877-جي ايلده ايسه 20 سايي ايشيق اوزو گؤرموشدو کي، بو دا جمعي 56 ساي ائدير. زردابي "حيات" قزئتي‌نین 28 دئکابر 1905-جي ايل تاريخلي ساييندا "روسیه‌ده اولينجي تورک قزئتي" مقاله‌سينده قزئتين باغلانماسي سببلريني اطرافلي شرح ائتميشدي. مؤليف مقاله‌ده "اکينچي"ني نه مقصدله نشر ائتديگيني، قارشي‌يا چيخان چتينليکلري، چاپ سانسورو طرفيندن تعقيبلري آچيب گؤسترميشدير. زردابي همين مقاله‌سينده قئيد ائدير:

" هر کسي چاغيريرام گلمير، گؤستريرم گؤرمور، دئييرم، قانمير. آخيردا گؤردوم کي، اونلاري هارايلاييب چاغيرماقدان، اونلارا دئمکدن باشقا بير غئيري-علاج يوخدور. اولماز کي، منيم سؤزومو ائشيدنلردن هئچ بير قانان اولماسين. نئجه کي، بير بولاغين سويونون آلتينا نه قدر برک داش قويسان، بير نئچه ايلدن سونرا سو تؤکولمکدن او برک داش موُروُر ايله اريیيب دئشيلير، هابئله سؤز ده، علي الخصوص دا دوغرو سؤز. بئله‌ده قزئت چيخارماقدان ساوايي بير غئيري-علاج يوخدور".

همين مقاله‌دن آيدين اولور کي، او زامان قافقازدا عرب اليفباسي ايله حوروفات يوخ درجه‌سينده ايدي. واختيله " Tfilisskiye vedomosti" و " Zakavkazskiy vestnik " قزئتلري‌نین، هابئله آرزانوو قارداشلاري‌نین تیفلیسده‌کي مطبعه‌لريندن قالميش عرب حوروفاتينا بئل باغلاماق اولمازدي. آذربايجان ديلينده قزئت بوراخيلماسي ايشينه میلّی مطبعه‌نین تشکيليندن، حوروفات تداروکوندن باشلاماق لازيم ايدي کي، زردابي محض بئله ائتدي. او، اؤزو ايستانبولا گئديب حوروفاتي ساتين آليب گتيرير. همين دؤورده ايستانبولون "بابي-عالي جادّه‌سي"نده مطبوعات و کيتاب تيجارتي ساحه‌سينده چوخلو آذربايجانلي ايشله‌ييردي. خاطيره‌لرينده زردابي اونلارين "اکينچي" اۆچون حوروفات الده ائتمگه بؤيوک کؤمک گؤسترديکلريني آيريجا قئيد ائدير.

مقاله‌‌نین موهوم بير حيصه‌سينده "اکينچي"‌نین چاپ سانسورو طرفيندن تعقيب ائديلمه‌سي تصوير ائديلير. او، قزئتين باغلانماسي سببلري‌نین اطرفلي شرحيني وئرير. زردابي يازير کي، بير گون نجف بيگ وزيرووون موسکودان گؤندرديگي مکتوب مطبعه‌ده ييغيليب صحيفه‌لنميشدي. سانسور قول چکيب قزئتين چاپ اولونماسينا دا ايجازه وئرميشدي. همين مکتوبدا دوکانلارين قاباغيندا قصيده اوخويان و جاماعاتي عئلمه سسله‌ين درويش تصوير اولونوردو. قزئت چاپ اولونوب پايلاناندان سونرا قوبئرناتورون حؤکمونه گؤره او نؤمره‌ني ييغديلار و زردابي‌ني قوبئرناتورون ايداره‌سينه چاغيرديلار. قوبئرناتورون فيکرينجه، وزيرووون مقاله‌سينده سياسي فيکيرلر ايره‌لي سورولوردو. بونو بهانه ائديب قزئتين بير داها بوراخيلماسينا ايجازه وئرمه‌ديلر.  

بير طرفدن سانسور و ژاندارمين تضييقي، ديگر طرفدن داغيستاندا ايغتيشاش، روس-تورک موحاريبه‌سي‌نین باشلانماسي و باشقا سببلر "اکينچي"‌نین باغلانماسي ايله نتيجه‌لندي. چار حؤکومتي قزئتي باغلاديقدان سونرا حتّي زردابي‌نین باکيدا ياشاماسيني بئله قورخولو حساب ائتدي. بو حاقدا زردابي همين مقاله‌ده يازير:

" بير گون گيمنازييا‌نین ديرئکتورو منه معلوم ائله‌دي کي، سردارين حؤکمونه گؤره، گرک من يئکاتئرينادور شهري‌نین گيمنازيياسينا موعلّيم گئدم. اونا گؤره من عريضه وئريب قوللوقدان چيخديم. چونکي من باکيدان چيخيب خالق ايشلريندن کنار اولماغي اؤزوم اۆچون اؤلوم حساب ائديرديم. "

 
علیمردان بیگ توپچوباشی، حسن بیگ زردابی، اسماعیل بیگ قاسپیرالی،

ادبيات سياهيسي دَییشدیر

  • "اکينچي" ،1876، نؤمره 2
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 2
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره3
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 5
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 6
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 7
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 8
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 10
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 11
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 15
  • "اکينچي" ،1877، نؤمره 18
  • ح.زردابي. سئچيلميش اثرلري، باکي، 1960، ص.59
  • ح.زردابي.سئچيلميش اثرلري. باکي، 1960، ص. 232-233
  • م.ف.آخوندوو. اثرلري، اوچ جيلد، باکي، 1962، ص.387
  • م.ف. آخوندوو. اثرلري، اوچ جيلد، باکي، 1962، ص.485
  • س.ع.شيرواني.اثرلري، ايکي جيلد، باکي، 1969، ص.56-57
  • ن.وزيروو. مقاله و فئليوتونلار، باکي، 1961، ص.15
  • ن.وزيروو. مقاله و فئليوتونلار، باکي، 1961، ص.16
  • آذربايجان س‌س‌ر ائا رئسپوبليکا اليازمالار فوندو، آرخيو 4، ق-6(36)
  • حنیفه خانيم مليکووا. حسن بيگ مليکوو زردابي‌نین ترجوميي-حالي، "رئووليوسييا و کولتورا" ژورنالي، 1939، نؤمره 6

قایناق دَییشدیر

  • عاکيف آشيرلي "آذربايجان مطبوعات تاريخي" بير.حيصه،باکي-2009
  • ن.ن.زئينالوو "آذربايجان مطبوعات تاريخي" ،بیر. حيصه . باکي، 1973، ADU-نون نشرياتي