بسکتبال
بسکتبال (اینگیلیسجه: باسکت-سبت، بال – توپ، سبت توپو)، بسکتبال توپو ایله تاخیم ایدمان اویونو. اویونو هره‌سی بئش نفردن عبارت ایکی تاخیم اویناییر. مقصد ال‌له توپو رقیب کومان‌دانین ساحه‌سین‌ده‌کی ۳،۰۵ متر یوخاری‌دان وابسته سبته آتماق و عئینی حرکتی رقیب تاخیمیا ائتمه‌یه مانع اولماق.[۱] بوتون دۆنیادا مشهور اولان بیر ایدمان نؤعودور. ایلک اولاراق ۱۸۹۱-جی ایلده جیم نایسمیت (ژامئس نایسمیته) طرفین‌دن اوینادیلمیش‌دیر. جیم نایسمیت باسکتبولو مایاس قبیله‌سینین تلاهیوتئنیئ اویونون‌دان گؤتوردویو دوشونولمک‌ده‌دیر.
تاریخی
دَییشدیربسکتبال، آمریکا بیرلشمیش اوستانلریین ماساچوست اوستانین‌ده، ایسپرینقفیلد گنج کیشیلر کریستیان بیرلیگی (YMCA) تحصیل مکتبین‌ده بدن تربییه‌سی معلمی اولان جیم نایسمیت طرفین‌دن ۱۸۹۱-ده یارادیلمیش‌دیر. آتلئت و بئیزبولجولارا قیش مشقلری ائتدیرمک مقصدیله اینکیشاف ائتدیریله‌ن بۇ اویون‌دا مقصد، تاختادان ائدیلمیش سبتلره توپون سوخولماسی ایدی. ایلک اویونالردا ۷ نفر ایکی تاخیم آراسیندا ۲۰ دقیقه‌لیک اوچ دؤوره اوزرین‌دن اوینانمیش‌دیر. اویونون اصل هدفینی سبتلر میدانا گتیردیین‌دن، دؤکتور نایسمیت طرفین‌دن بۇ اویونا "سبت توپو" معناسینی وئرن بسکتبال' آدی وئریلمیش‌دیر.
بسکتبال، یارادیلماسین‌دان قیسا بیر مدت سونرا YMCAی آشاراق بوتون مکتبلره، بیلیم یوردلار و حتی ژیمناستیک سالونلارینا قدر یاییلمیش‌دیر. گنجلرده بۇ ایدمانا قارشی اویانان ایستک کلوبلاری بسکتبال شعبه‌لری آچیب تاخیم قورماغا مجبور ائتمیش و بئله‌جه بسکتبال، آمریکانین ان مشهور میلّی اویونو حالینا گلمیش‌دیر.
باسکتبولون آوروپاداکی ایلک سیناغی، ۱۸۹۳-جو ایلده پاریسین ترویس کوچه‌سین‌ده‌کی کؤهنه بیر ژیمناستیک سالونون‌دا ائدیلمیش‌دیر. داها سونرالاری، خصوصیله بیرینجی دونیا ساواشی اسناسین‌دا، بسکتبالون آوروپادا یاییلماسین‌دا آمریکالی عسگرلرین بؤیوک تأثیری اولموش‌دور. سۆرعتله اینکیشاف گؤستره‌ن بسکتبال بئله‌جه آوروپادا ان یاییلمیش ایدمانلار آراسیندا یئرینی آلمیش‌دیر. آمریکا، ۱۸۹۷-جی ایلده کیشیلر، آردین‌دان ۱۹۰۰-جو ایلده قادینلار آراسیندا ایلک میلّی بسکتبال چئمپیوناتلارینی تشکیل ائدرک، بۇ ایدمانی اؤلکه دیامئترین‌ده مشهور حالا گتیرمیش‌دیر. آمریکالیلار میلّی ایدمان اولاراق منیمسدیکلری باسکتبولو، ۱۹۰۴ سنت لویز اولمپیک اویونلارین‌دا کلوب تاخیم آراسیندا ماتچلار تشکیل ائدرک، اولمپیک اویونلارینا قاتیلان بوتون اؤلکه‌لره تانیتمیشلار. ۱۹۰۵-جی ایلده دۆنیانین ان بؤیوک ایدمان سالونلارین‌دان نیو یورک مادیسون سکوئر قاردن، قاپیلارینی بسکتبالا آچمیش‌دیر.
اوزاق شرقده ده ۱۹۱۳-جو ایلده‌ن اعتباراً قارشیلاشمالار ائدیلمه‌یه باشلانمیش‌دیر. بئله‌جه بۇ اویون بیر نئچه ایل ایچین‌ده کانادا، فرانسه، اینگیلیس، اوتریش، چین و هیندوستان باش‌دا اولماقلا، بوتون دۆنیا اؤلکه‌لرین‌ده سۆرعتله یاییلمیش، خصوصیله بؤیوک شهرلرده‌کی گئنیش ایدمان ساحه‌لرین‌ده ائدیله‌ن اونیوئرسیتئتلر آراسی قارشیلاشمالارین، بسکتبالون باخیم‌لی ایدمان نؤعو اولاراق یاییلماسین‌دا اهمیت‌لی رولو اولموش‌دور. بئینلخالق هوسکار بسکتبال فئدئراسییاسی (فیبا)، بئینلخالق قارشیلاشمالاری ایداره ائتمک آماچ ایله، ۲۰ ایون ۱۹۳۲-ده سوئیس‌نین جئنئوره شهرین‌ده سوئیس، یونان، ایتالیا، پورتوقال، آرژانتین، رومانی و چک ایسلواکی بسکتبال فئدئراسییالارینین ایشداش‌لیغی ایله یارادیلمیش‌دیر. فیبا هر دؤرد ایلده بیر، اولمپیک اویونلارینین تشکیل ائدیلدیی شهرده توپ‌لاناراق، باسکتبولو داها جازیبدار حالا گتیرمک اۆچون لازیم‌لی قایدادا دییشیک‌لیکلرینی ائتمک‌ده‌دیر.
آوروپا بسکتبال چمپیوناتی ۱۹۳۵-جی ایلده باشلامیش، ۲ ایلده بیر تشکیل ائدیلمک‌ده‌دیر. هوسکار بیر ایدمان نؤعو اولاراق بسکتبال، ایلک دفعه ۱۹۳۶-دا برلین‌ده تشکیل ائدیله‌ن اولمپیک اویونلارینا داخیل ائدیلمیش‌دیر. ۱۹۵۱-جی ایلده باشلایان کیشیلر آراسیندا دۆنیا چمپیوناتینی ۱۹۵۳-ده قادینلار آراسیندا دۆنیا چمپیوناتی ایزلمیش، اولمپیک اویونلارینا بسکتبال نؤووندә قادینلار ایلک دفعه ۱۹۷۶-دا قاتیلمیشلار. آوروپا لیقاسی ایسه ۱۹۹۵-۹۶ فصلینده باشلامیش‌دیر.
اویون قایدالاری
دَییشدیر- بسکتبال موسابیقه‌لری ایکی حاکم طرفین‌دن ایداره اولونور. قوناق تاخیم ساحه‌نی سئچمه حاقینا مالیک‌دیر. هر تهویل وئرن سونرا ساحه دییشمه‌سی ائدیرلر.
- اویون اورتا ساحه خطین‌ده هر تاخیمدان بیر اویون‌چو آراسیندا ائدیله‌ن هاوا آتیشی ایله باشلاییر. هاوا آتیشینا چیخان اویون‌چولار توپو تک اللری ایله تاخیم یولداشلارینا قازان‌دیرما هدفینی داشیییر.
- اویون ۱۰ دقیقه‌لیک دؤرد مرحله‌دن میدانا گلر. بیرلیک وضعیتین‌ده اوزاتما مرحله‌سی اوینانیلیر. هر تاخیم ایلک اوچ مرحله‌ده و اوزاتما مرحله‌سینده ۲ دقیقه‌لیک بیر دؤردونجو مرحله‌ده ایکی فاصیله حاقینا مالیک‌دیر. ایکینجی ایله اوچونجو مرحله آراسیندا ۱۵ دقیقه‌لیک دؤوره آراسی وئریلیر.
- هوجوم ائدن تاخیم اؤز ساحه‌سینی ۸ سانییه ایچین‌ده ترک ائتمک ۲۴ سانییه ایچین‌ده ده هوجومونو تماملاماق مجبوریتین‌ده‌دیر عکس حال‌دا توپ ایستیفاده ائتمه حاقی رقیب تاخیمیا کئچیر.
- اویون‌چو توپ ایله بیرلیک‌ده توپ سورمه (دریببلینگ) پاس آتما (پاسسینگ) ضربه آتما (سهووتینگ) فعالیّتلرینی ائتمه شان‌سینا مالیک‌دیر. بیر اویون‌چو توپو علینه آلاراق دایان‌دیرسا تکرار توپ آتما شان‌سینا صاحب دئییل؛ توپو ایستدیی ایستیقامته و آداما پاس یا دا ضربه آتماق مجبوریتین‌ده‌دیر.
- هر تاخیم ۵ آدام‌دان میدانا گلر و تاخیملارین سرحدسیز اویون‌چو دییشیک‌لیگی حاقی واردیر. اگر فاول حاقینی دولدورمامیش‌سا هر چیخان اویون‌چو تکرار اویونا داخیل اولا بیلر. بیر تاخیمداکی بئش اویون‌چودان بیری اورتادا (پوست) ایکی‌سی مۆدافیعه ائتمه (گوارد) و ایکی‌سی‌ده هوجوم (forward) اویون‌چوسودور.
- اویونو بیر باش حاکم و کؤمک‌چی حاکم اولاراق ایکی حاکم ایداره ائدر.
- هر اویون‌چو بئش فاولله اویون خاریجین‌ده قالار تکرار او ماتچ اۆچون اویونا داخیل اولا بیلمز. هر اویونچونون فردی اولاراق ائتدیی فاول سایینین جمعی تاخیم فاوللرینی ده تعیین ائدر. جمع‌ده دؤرد تاخیم فاولونه چاتان کومان‌دانین داها سونرا ائتدیی هر فاول قارشی تاخیمیا سربست آتیش ایستیفاده ائتمه حاقی قازاندیرار.
- حاکم طرفین‌دن دایاندیریلمادیقجا توپ پوتادان و یا چئوره‌دن دؤن‌سه اویون داوام ائدر. آیریجا اویون‌چو ساحه‌نی تعیین ائدن خطلرین خاریجینه تماس ائتمدیکجه توپ اویون خطلرینین خاریجینه دیمه‌دن هاوادان ساحه خطینین خاریجینه چیخ‌سا دا اویون‌چو توپو ایچری چئویره بیل‌سه ده اویون داوام ائدر.
- هر عدد آتیشین‌دان سونرا و یا حاکمین فیتی چالماسینین آردین‌دان اویون و اویون زامانی دایانار. عدد یئیه‌ن کومان‌دانین سبت گئری‌سین‌ده‌کی خط آرخاسین‌دان توپو اویونا سالماسی ایله هم زامان هم ده اویون تکرار باشلار. اویون ایچین‌ده‌کی دیگر وضعیتلره گؤره حاکمین گؤستردیی یئرلردن توپ اویونا سالینار.
- اوچ عدد خطی ایچین‌دن ائدیله‌ن هر موفقیت‌لی آتیش ایکی عدد اوچ عدد خطی گئری‌سین‌دن ائدیله‌ن هر موفقیت‌لی آتیش اوچ عدد اولاراق قیمتله‌ن‌دیریلر. فاوللردن و یا قایدا پوزونتولارین‌دان اؤتری قازانیلان موفقیت‌لی سربست آتیشلار بیر عدد اولاراق قیمتله‌ن‌دیریلر.
- اویون‌چولار ایکی وضعیت‌ده جزالان‌دیریلار:
- فردی قایدا پوزونتولاری
- فاول ائدیله‌ن وضعیتلر.
قایدا پوزونتوسو و یا سهوی (سهولی گئتمه توپون خط خاریجینه چیخماسی هوجوم اویون‌چوسونون اوچ سانییه‌دن چوْخ پوست ایچین‌ده دایانماسی v. ب) توپ ایستیفاده ائتمه حاقینی قارشی تاخیمیا وئرر. ائدیله‌ن فردی فاوللر ( ایت‌له‌مه چکمه وورما توتما v. ب) ایسه اویونچونون فاول جزاسی آلماسینی تامین ائتدیی کیمی فاولون ائدیلدیی یئر گؤز قارشی‌سین‌دا ساخلانیلاراق رقیب توپو یان‌دان اویونا سالار یا دا سربست آتیش ائتمه حاقی قازانار.
- سربست آتیش حاقی عددی فاولون ائدیلدیی زامان یئر و نؤعونه گؤره دییشر. شوت آتیشی اسناسین‌دا فاول ائدیلمیش و آتیش عدد اولمامیش‌سا آتیشی ائدن تاخیمیا ایکی سربست آتیش حاقی وئریلر. اگر آتیش عدد اولموش‌سا بیر سربست آتیش حاقی وئریلر. بیر سیرا بیر دؤوره‌ده‌کی "تاخیم فاول" سرحدینی کئچمیش و آتیش ساحه‌سی خاریجین‌ده فاول ائتمیش‌سه او زامان بیره-بیر دئییله‌ن سربست آتیش حاقینی ایستیفاده ائدر. بۇ آتیش‌دا قایدا ایلک آتیش عدد اولسا ایکینجی آتیش ائتمه حاقی قازانماق‌دیر. بیره-بیرده ایلک آتیشی قاچیران ایکینجی آتیشی ائده بیلمز توپ سبت‌دن اویون ساحه‌سینه دؤن‌سه اویون داوام ائدر. تکنیکی فاوللرده (اویونو گئجیک‌دیرمه ایسپورتمئن‌لیک خاریجی داورانیشلار حاکمه اعتراض ایجازه‌سیز اویونا گیرمه v. ب) ایکی سربست آتیش حاقی وئریلر.
خاریجی کئچیدلر
دَییشدیر- بسکتبال Archived 2016-09-06 at the Wayback Machine.
ایستینادلار
دَییشدیر
قایناقلار
دَییشدیر- ^ Большой Энциклопедический словарь (БЭС؛ ۱۹۹۲؛ ۲-е изд.، ۱۹۹۸)