بوقوت داش‌یازماسی
بوُقوُت داش یازماسی و یا بوُقوُت آبیده‌سی — موغولیستان خالق جومهوریتی سرحدلری داخیلینده بوقوت داغی یاخین‌لیغینداکی بیر اووادا اوجالدیلمیش، بیر گؤی‌تورک خاقان‌لیغی دؤورونه عایید دیکلی داش.[۱]
بیلینن قدیم تورک بنگو داش‌لارینداندیر. 572-580-جی ایل‌لر آراسیندا کئچن تاریخ حادیثه‌لردن بحث ائدیلدیگی بیوقرافیک و دیداکتیک اثردیر.[۲]
آدینی آرهانقای آیماق ائلی‌نین باین تساقاان گول (موقدّس بیاض گؤل) بؤلگه‌سینده کی بوقوت داغیندان آلمیشدیر. بو داغین تخمیناً 10 کم شرقینده‌کی گئنیش اووادا اینشا ائدیلمیشدیر. بیرینجی گؤی‌تورک خاقان‌لیغی دؤورونه عایید خاطیره مزار کوللیه‌سینده کی اثرلردندیر. آبیده تیسباغا فورمالی داش اوزرینده اوتوردولموشدور.آبیده‌نین یئری 1956-جی ایلده موغول علم خادیمی تس. دورژسورن طرفیندن آشکارلانمیشدیر. بوقوت آبیده سی و بو آبیده یه عایید تیسباغا فورمالی داش بو گون چچرلق موزه‌سی‌نین باخچاسینداکی آچیق ساحه‌ده نوماییش ائتدیریلیر.
ایچینده‌کی‌لر
دَییشدیربیرینجی گؤی‌تورک خاقان‌لیغی دؤورونه عایید آبیده‌نین اوچ اوزونده سوغد حرفلری ایله یازیلمیش سوغدجا متنی، بیر اوزونده ایسه براهمی حرفلری ایله یازیلمیش سانسکریتچه متن عکس اولونموشدور. متنلرده 572-580-جی ایل‌لرده باش وئرمیش تاریخی حادیثه‌لردن بحث ائدیلمکده دیر. سؤزو گئدن تاریخی حادیثه‌لره داخیلدیر: " تورک/بیلگه/خاقانی نیوارین ماهان تیگین‌ین اؤلوموندن سونرا بیر بنگو داشین دیکیلمه‌سینی بویورماسی " ، " ماهان تیگین و موحان خاقانین اورتاق حؤکمدارلیق‌لاری " ، " ماهان تیگین‌ین تاختا چیخیشی " ، " ماهان تیگین ایله تتاپار خاقانین اورتاق حؤکمدارلیق‌لاری " .
بو حادیثه‌لرین بحثی ایله تورک دؤولتی‌نین سوسیال استروکتورو و ایشله‌مه طرزی (خاقان و سولاله‌سی، شاداپیت‌لار، تارخان‌لار، کورکاپین‌لار، سئنگون‌لر، تودونلار، آتلی‌لار و خالق)، تورک میلتی‌نین یاشاییشی و اینانجی، دیر موحاکیمه‌لری، باشقا میلت و توپلولوق‌لارلا علاقه‌لری، خوش‌نیتی حاقیندا معلومات‌لار وئریلمکده دیر.
فورما خوصوصیت‌لری
دَییشدیراوزرینده اوتورولدوغو تیسباغا ایله بیرلیکده 245 سم هوندورلوگه صاحیبدیر. تپه‌لیگی‌نین اؤن اوزونده (حال-حاضیردا ساغ طرفی پارچالانمیش وضعیتده دیر) قورددان سود امن اوشاق تصویرینه یئر وئریلمیشدیر. هم تیسباغا قاعیده‌سی اوزرینه اوتوردولماسی، هم ده اوزرینده قورددان سود امن اوشاق تصویری اؤزوندن سونراکی آبیده لره اؤرنک تشکیل ائتمیشدیر. کول تیگین، بیلگه خاقان، تاریات، تئس، شینئ اوُس آبیده‌لری باشقا اولماقلا، بیر چوخ بنگو داشین تیسباغا قاعیده‌سی اوزرینه یئرلشدیریلدیگی، قورددان سود امن اوشاق تصویری‌نین ده کول تیگین و بیلگه خاقان آبیده‌لری‌نین تپه لیک‌لرینده ده یئر آلماسی گؤرولمکده‌دیر. بورقوت آبیده‌سینده اؤزوندن سونراکی دؤورلرده اوجالدیلمیش آبیده‌لردن فرقلی اولاراق، اوزرینده هر هانسیسا خاقان دامغاسی، بوی دامغاسی یوخدور.
آبیده‌نین وضعیتی
دَییشدیربوقوت آبیده‌سی و بو آبیده‌یه عایید تیسباغا قاعیده چچرلق موزه‌سی‌نین باخچاسینداکی آچیق ساحه‌ده سرگی‌لنمکده دیر. دؤرد اوزونده ده یئییلمه، آشینما و طبقه‌لشیب تؤکولمه‌لر اولموش، آبیده‌نین اوز حیصه‌سی‌نین دئمک اولار کی، هامیسی اورژینال گؤرونتوسونو ایتیرمیشدیر.
تپه لیک قیسمینده یئرلشن قورددان سود امن اوشاق تصویرینه عایید حیصه لر آبیده دن قوپموش، 1970-جی ایلده آبیده مزار کوللیه سینده تاپیلاراق چچرلق موزه‌سینه گتیریلمیشدیر، آبیده ایله موقاییسه ده داها یاخشی وضعیتده دیر.
بوقوت آبیده‌سی‌نین بیر رپرودوکسیاسی اولان باتورداکی موغول تاریخی میلّی موزه‌سینده سرگیله‌نیر.[۳]
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Aydın, Erhan. "Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan'daki Eski Türk Yazıtları" (PDF). 20 iyun 2020. 15 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ^ Alyılmaz, Cengiz. "Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine". selcuk.edu.tr. 24 fevral 2016 tarixində arxivləşdirilib.
- ^ "The National Museum of Mongolian History : The early Türk Empire and the Uighurs". washington.edu. 12 may 2015 tarixində arxivləşdirilib.