بیلگه خاقان داش‌یازماسی
بیلگه خاقان آبیده‌سی و یا بیلگه خاقان کیتابه‌سی، تورک دیلی‌نین ان قدیم کیتابه‌لریندندیر. اورخون آبیده‌لری اولاراق بیلینن آبیده‌لردن بیری‌دیر.
بو آبیده بیلگه خاقانین اؤلوموندن (73) بیر ایل سونرا اوغلو تنگری خاقان طرفیندن دوزلدیلمیشدیر. بو آبیده ده ده یازیلان لار، کول‌تیگین آبیده‌سینده اولدوغو کیمی بیلگه خاقانین دیلیندندیر.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]
موغولیستانین اورخون چایی یاخین‌لاریندادیر. بیلگه خاقان آبیده‌سیله کول‌تیگین آبیده سی آراسینداکی مسافه تخمیناً 1 کیلومتردیر. گؤی‌تورک یازیسی ایله یازیلمیشدیر. بعضی بؤلوم‌لری کول‌تیگین آبیده‌سیندن گؤتورولموشدور. اوندان فرقلی اولاراق کول‌تیگین‌ین اؤلوموندن سونراکی حادیثه‌لردن ده بحث ائدیر. هر ایکی آبیده‌نین ده اطرافیندا بالبال‌لار واردیر. بونلاری یوللیق خاقان یازمیشدیر.[۷]
عومومی معلومات
دَییشدیر
آبیده‌نین هوندورلوگو 3.8 متردیر. شرق طرفینده 41 سطیر، گونئی و قوزئی طرف‌لری‌نین هره‌سینده 15 سطیر متن واردیر. بئله‌جه تورکجه یازیلمیش اولان عومومی سطیر سایی 71-دیر. غرب طرفینده ایسه چینجه بیر یازی واردیر. قوزئی طرفی‌نین ایلک 8 سطیری کول‌تیگین آبیده‌سی‌نین گونئی طرفینده کی 11 سطیر ایله عئینی‌دیر. بوندان باشقا شرق طرفینده کی ایلک 24 سطیر ایله کول‌تیگین آبیده‌سی‌نین شرق طرفینده کی 30 سطیر عئینی‌دیر.
بیلگه خاقان آبیده سی کول‌تیگین آبیده‌سینه نیسبتاً داها چوخ زیان گؤرموشدور، بو سببدن ده بعضی حیصه‌لرینی تام اوخوماق مومکون اولمور. متن بیلگه خاقانین اؤز دیلیندن وئریلیر، بعضی یئرلرده آبیده‌نی یازان یوللیق خاقانین دا دیلیندن سؤزلر قئید اولونوب. آبیده 734-جو ایلده اؤلن بیلگه خاقانی خاطیره‌سینه 735-جی ایلده اوغلو تنگری خاقان طرفیندن یارادیلمیشدیر. آبیده بیلگه خاقانین قارداشی اوغلو یوللیق خاقان طرفیندن یازیلمیشدیر. چینجه کیتابه‌نین آلتیندان تورکجه کیتابه داوام ائدیر. آنجاق چینجه کیتابه تامامیله سیلیندیگیندن، نه یازیلدیغینی اوخوماق مومکون دئییل.[۸]
آبیده هم ییخیلمیش، هم ده زامانلا پارچالانمیشدیر، ان چوخ زیان گؤرموش اورخون آبیده‌لریندندیر. اطرافیندا خئیلی توربه‌لر، هئیکل‌لر و بالبال‌لار واردیر.
تدقیقی
دَییشدیر
آبیده 1889-جو ایلده ن.م. یادرینتسئف طرفیندن کشف ائدیلمیشدیر. بیلگه خاقان آبیده سی کول‌تیگین آبیده‌سی ایله بیرلیکده کوْشوْ-سایدام آبیده‌لری آدلانیر. بو آبیده ایلک دفعه و.و. رادلوف و پ.م.مِلیورانسکی طرفیندن 1897-جی ایلده " اورخون اِکسپدیسیاسی اثرلری‌نین توپلوسو، دؤرد " اثرینده نشر ائدیلمیشدیر. اثرده هر ایکی آبیده‌نین و.و. رادلوف طرفیندن تصویری وئریلیر، پ.م. ملیورانسکی ایسه متن‌لرین روس دیلینه ترجومه‌سینی، هابئله آبیده‌لرین گؤی‌تورک الیفباسی ایله یئددی جدولی‌نین مؤلیفی‌دیر. بیلگه خاقان آبیده‌سی‌نین تام متنی‌نین روس دیلینه ترجومه‌سی، ترانسکریپسیا و اوریژینالداکی متنی ایله بیرلیکده، س.ی مالوف طرفیندن 1959-جو ایلده ائدیلمیشدیر. ه.ن. اورکون 1936-جی ایلده بیلگه خاقان آبیده‌سی‌نین متن، ترانسکریپسیا و تورک دیلینده ترجومه شکلینده نشر ائتدیرمیشدیر. آبیده‌نی اینگیلیس دیلینده ترانسکریپسیا و ترجومه شکلینده 1968-جی ایلده طلعت تکین نشر ائتدیرمیشدیر. آبیده‌نین متن، ترانسکریپسیا و تورک دیلینده ترجومه شکلینده نشری دفعه‌لرله محرم ارگین طرفیندن حیاتا کئچیریلمیشدیر. آبیده‌نی آذربایجان تورکجه‌سینه ایلک دفعه گؤی‌تورک الیفباسی ایله متن، ترانسکریپسیا و آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه، هابئله گیریش و قئیدلر شکلینده 1993-جو ایلده ه.ه. رجبوف ائتمیشدیر. بوندان باشقا اونون بیلگه خاقان آبیده‌سی حاقیندا و بیلگه خاقانین شخصیتی حاقیندا مقاله‌لری ده چاپ ائدیلمیشدیر. موتخصیص لرین فیکرینجه اونگین، کول‌تیگین و بیلگه خاقان آبیده‌لری آشینا سویونا منسوبدور. قئید ائتمک لازیمدیر کی، بو اوچ آبیده‌نین پالئوقرافیاسی و دیلی بیر-بیرینه چوخ یاخیندیر.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2012-10-17 tarixindəorijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-09
- ^ Кормушин И. В. Тюркские енисейские эпитафии. Тексты и исследования. М., 1997.
- ^ Erdal M. Old Turkic. // The Turkic languages. London; New York, 1998.
- ^ A. von Gabain. Eski Türkçenin grameri. Ankara, 2003.
- ^ Poppe N. Introduction to Altaic linguistics. Wiesbaden, 1965
- ^ Малов С. Е., Памятники древнетюркской письменности, М. — Л., 1951
- ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2002, s. XVI ISBN 975-451-017-4
- ^ Yalınkılıç, Tuba. "Bir Dönemin İki Farklı Anlatımı- Kül Tigin Yazıtının Türkçe Metinlerinin Karşılaştırılması". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitimi (TEKE) dergisi, Sayı 2/4, Yıl 2013. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.