بیلگه خاقان
بیلگه خاقان ( اسکی تۆرک دیلینده 
, بیلگه قایان)[۱] گؤک تۆرک لرین خاقان لارینین بیریدیر. بیلگه خاقان 683 و یا 684 دۆنیایه گَلیب و 734 دۆنیادان گئدیب.
| بیلگه خاقان بیلگه بؤگو خاقان | |
|---|---|
| ایکینجی گؤی تۆرک خاقانلیغینین ۴-جۆ خاقانی | |
| ۷۱۶-۷۳۴ میلادی | |
| قاباقکی | اینئل خاقان |
| سوْنراکی | یوْللیق خاقان |
| دوغوم | ۶۸۳ |
| اولوم | ۲۵ نوامبر ۷۳۴ اوْتوکن |
| حیات یولداشی | پوْبِگ |
| اوشاقلار | یوْللیق تیگین تنگری تیگین سیۆان تا-لو خاتون |
| سولاله | آشینا |
| آتا | ایلتریش خاقان |
| آنا | ایل بیلگه خاتون |
| دین | تنگری‌چیلیک |
بیلگه خاقان داش‌یازماسی
دَییشدیر
بیلگه خاقان کتیبه‌سینده آذربایجان تۆرکجه‌سینه چئویرلمیش بئله یازیلیب‌دیر: تۆرک اوْغوز بَی‌لری، ائشیدین، اۆسته گؤی چؤکمه‌دیکجه، آلتدا یئر دَنیزی دئشمه‌دیکجه، ائلینی مراسیمی کیم پوْزا بیلر؟! ای تۆرک میللتی! اؤزونه دؤن، سنی یۆکسلتمیش بیلگه خاقانا، آزاد و مۆستقیل اؤلکه‌نه قارشی سهو ائتدین، پیس وضعیته سالدین میللتین آدی یوْخ اوْلماسین دیه، تۆرک میللتی اۆچون گئجه یاتمادیم، گۆندوز اوْتورمادیم. قارداشیم گۆل تیگین ( کۆل تکین) و ایکی شاد ایله اؤلَسیله بیتنه چالیشدیم.
یاشاییش
دَییشدیراصل آدی بؤگو اوْلوب، تاختا چێخدیقدان سوْنرا بیلگه آدینی قبول ائتمیشدیر. قۇتلوق ایلتریش خاقانین اوْغلو ایدی. 700-جۆ ایلده تانقوتلارا قارشی يۆروشده ایشتیراک ائتمیشدی. 701-جی ایلده اوْنق تۇتوکون باشچیلیغینداکی 50.000 عسگردن عبارت تان سۆلاله‌سی اوْردوسونو مغلوبیته اۇغراتمیشدی. 703-جۆ ایلده ایسه آشینا سۆلاله‌سی طرفیندن ایداره اوْلونان لاکین خاقانا تابع اوْلمايان باسمیللارا هۇجوم ائتمیشدی. 705-جی ایلده 80.000 عسگردن عبارت چاچا سئنقون باشچیلیغینداکی تان اوْردوسونو مغلوبیته اۇغراتمیشدی. لاکین 709-جۇ ایلده يئنی سئی قێرغیزلارینا مغلوب اوْلموشدو. سوْنراکی ایل گئجه باسقینی ایله قێرغیزلار دا مغلوب ائدیلمیشدی. 710-جۇ ایلده ساکال خانین باشچیلیغینداکی تۆرگیشلرده مغلوب ائدیلدی و تابع ائدیلدی. 715-جی ایلده ایسه قارلوقلار تاماق داغیندا مغلوب ائدیلدی. 716-جێ ایلده 33 ياشیندا کۆل تئگینین خان اوْلماق ایسته‌مه‌مه‌سیله تاختا چێخدی.
حاکمیتی
دَییشدیرحاکمیته گلدیکدن سوْنرا کۆل‌تیگین ولیعهد اعلان اوْلوندو. بیلگه خاقان اوْتوراق حیاتا کئچمک ایستسه‌ده توْنيوکوک اوْنو بۇ فیکیردن داشیندیردی. همچینین بۇدیزم و تاوْیزمه‌ده ماراق دۇيان بیلگه خاقانین بۇ دینلری يايماماسی مصلحت گؤرولدو. خاریجی سیاست کۆل‌تیگینین الینده جمع‌لنمیشدی.
چینله مۆناسیبتلر
دَییشدیر720-جی ایلده توْنيوکوکون باشچیلیغینداکی بیر اوْردو چین واسسالی باسمیللارا هۆجوم ائتمیشدی. يۆان چئن باشچیلیغینداکی باسمیل-تاتاب-کیدان-چین اوْردوسو 300.000 نفردن عبارت ایدی. بۇ اوْردونون مغلوبیتی چین اۆچون بؤيوک ضربه اوْلدو. تۆرکلر، ایلک دفعه بۇ دؤيوشده قادینلاری و اۇشاقلاری بئله اؤلدورموشدولر - هانسی کی، بۇ تۆرک مۇحاریبه‌‌لرینده گؤرونن بیر عادت دئيیلدی. 722-جی ایلده بۇ طایفالارین مقاومتی ده قێریلمیشدی. بۇندان سوْنرا چینله صلح مۆناسیبتلری باشلادی.
کۆل تیگینین اؤلومو
دَییشدیر731-جی ایلده کۆل تیگین وفات ائتدی. ایمپئراتوْر خاقانا باش ساغلیغی گؤندردی و کۆل تیگین اۆچون بیر آبیده تیکدیردی.همین ایل چینلیلرله علاقه‌‌لر يئنیدن پوْزولدو. کیدانلارین باشچیسی کئتوقان خانا 40000 تۆرک عسگر وئرن خاقان 733-جۆ ایلده چینلیلری آغیر مغلوبیته اۇغراتمیشدی.
اؤلومو
دَییشدیرخاقان بۇيروق چوْر آدلی بیر ايان طرفیندن زهرلنمیشدی. خاقان بۇندان خبر تۇتاندا گئج ایدی آمّا اؤلومدن اؤنجه بۇيروق چوْر و عائله‌‌سینی اعداما محکوم ائتمیشدی.
دفنی
دَییشدیر25 نوْيابر، 734-جۆ ایلده وفات ائتمیشدی. تاختا اوْغلو يوْللیق خاقان چێخمیشدی. بیلگه خاقانین دفن مراسیمی 22 ایيون، 735-جی ایلده باش تۇتموش، 500 خاریجی سفیر مراسیم اۆچون قیزیل و گۆموش، شاملار گتیرمیشدی. کدرلنن تۆرکلر اؤز قۇلاقلارینی، اۆزلرینی، بۇرونلارینی کسمیشدیلر. خاقانین شرفینه آتلار، ایتلر، سامورلار و سینجابلار قۇربان وئریلمیشدی.
باشقا لینک وبسایتلار
دَییشدیر- - Гумилёв. Древние тюрки.
- - Бичурин. Собрание…
- Orxon Abideleri metni Archived 2012-04-11 at the Wayback Machine.
