توتک
توتک – اۆفله‌مه آغاج موسیقی آلتی.
تاریخچه
دَییشدیراینسانلار تاریخین مۆختلیف دؤورلرین‌ده قارغی، قامیش، سۆموک، آغاج، ساخ‌سی و دمیر‌دان نفس‌لی موسیقی آلتلری دوزلتمیشلر. ان قدیم نفس‌لی موسیقی آلتی توتک حساب ائدیلیر. بئله گومان ائدیلیر کی، توتیی چوبانلار ایجاد اتمیش، ایلک دفعه اوْنلار دیله گتیرمیشلر.
اتنوقرافیک آختاریشلاردان آیدین اوْلور کی، هله ده آذربایجانین کند یرلرین‌ده داخیلی بوش‌لوغو اوْلان بعضی بیتکیلرین، خصوصیله تاخیل و قامیشین اؤزیینی ال ایله دارتیب چیخاریر، بوغوم حیصّه سینی قیردیق‌دان سوْنرا دشیین آغزینی آزاجیق از‌رک بسیت چالغی آلتی دوزلدیرلر. اوْنو اۆفوردوک‌ده نازیک جیر سس آلینیر، حتی بعضاً اوْنلارین اۆزرینده کیچیک دلیکلر آچیلیب مۆختلیف هاوالار چالینیر. کیم بیلیر، بلکه ده نفسله چالینان موسیقی آلتلرینین یارانماسین‌دا بئله ساده خالق تجروبه‌سینین بللی رولو اوْلموش، سوْنرالار آغاج و قارغی زوغون‌دان توتک دوزلتمیشلر. ساده توتکلرین دوزلدیلمه‌سی اوْ قدر ده چتین دییل‌دیر. ایچری‌سی نوولو اوْلان قورو قارغینی کسیب اۇجون‌دا دیل، اۆزرینده ایسه سسله‌نمه‌نی نیظاما سالان دلیک آچیرلار.
نظامی گنجوینین معلوماتین‌دان آیدین اوْلور کی، ناملوم بیر چوبان قامیش‌لیق‌دان کچرکه‌ن بیر قامیش کسیب اوْندان توتک دوزل‌دیر و اۆریینین کدرینی اوْنونلا داغی‌دیر. گویا گزینتییه چیخان ایسکندر توتیی دیله گتیره‌ن چوبانی گؤرور. شاه اوْنو حضورونا چاغیریب توتیین سیررینی اؤیره‌نمک ایستییر. شاعر چوبانین دیلی ایله توتیی بئله تصویر ادیر:
ددی: – بیر قویودان گؤیریب چیخمیش،
شکردن شیرین‌دیر منجه بۇ قامیش.
دلدیم، یارالادیم اوْز علیم ایله،
هله کسیلممیش گلمزدی دیله.
اوْ جان‌سیز اوْلسا دا سویرم جان تک،
دیل‌سیزدیر، منیمچون دیل‌دیر بۇ توتک...
ارامیزین ۴-جو-۵-جی عصرلرینه عایید ائدیلن و آلبانلارا مخصوص ظریف ناخیشلارلا بزنمیش تونج قاب تاپیلمیش‌دیر. قابین اۆزرینده رققاسه و چالغیجی رسملری آراسیندا توته‌یه اوْخشار موسیقی آلتی ده تصویر ادیلمیش‌دیر.
خاقانینین، فوزولینین اثرلرین‌ده بۇ ظریف موسیقی آلتی حاقیندا معلومات وار. توتیین گؤوده‌سینین اۆستون‌ده یددی، آرخا طرفین‌ده ایسه بیر دلیک اوْلور. توتیین تصویری تاپماجالاریمیزدا دا اؤز عکسینی تاپیب. سسی یومشاق، اۆر‌یه یاتان و ملاهت‌لی‌دیر.[۱]
بیر واختلار، اساساً، چوبانلارین ایستیفاده اتدیی اۆفله‌مه آغاج موسیقی آلتی اوْلموش‌دور. بیر چوْخ اؤلکه‌لرده توتیین مۆختلیف تۆره لری چوْخ گئنیش یاییلیب.
قورولوشو
دَییشدیربوروشکیللی گؤوده اریک، جویز، توت و یا قامیش‌دان حاضیرلانیر. گؤودنین اۆز حیصّه سین‌ده ۷، آلت حیصّه سین‌ده ایسه ۱ اوْیوق اوْلور. آلتین باش طرفین‌ده بورونون ایچری‌سینه یاناکی کسیلمیش آغاج تیخاج (دیل) داخیل ائدیلیر.
اۇزون‌لوغو ۲۸۰-۳۰۰ مم، دیامتری ۲۰ مم-دیر. گؤودنین اۆست حیصّه سین‌ده یددی، آلت حیصّه سین‌ده ایسه بیر اوْیوق اوْلور. آلتین باش طرفین‌ده بورونون ایچری‌سینه یاناکی کسیلمیش آغاج تیخاج (دیل) داخیل ائدیلیر. تیخاجلا گؤوده آراسیندا خصوصی اؤلچوده بوشلوق ساخلانیلیر کی، همین حیصّه دن آغیز بوش‌لوغونا ییغیلمیش هاوا دوداقلار واسطه‌سی ایله گؤوده‌یه اۆفلنیر.
ساغ و سوْل علین بارماقلاری ایله اوْیوقلاری آچیب-باغلاماقلا سس اۇجالیقلارینی آلماق مۆمکون اوْلور. اوْنون سس دوزومو کیچیک اوْکتاوانین "سی" سسین‌دن اۆچونجو اوْکتاوانین "دو" سسینه قدردیر. ماهیر ایفاچیلار بیر نئچه سس ده علاوه اده بیلیرلر.[۲]
تۆره لری
دَییشدیراؤلچوسونه گؤره بؤیوک و کیچیک (جوره، پیککولو) اوْلور. جوره توتیین بوروسونون اۇزون‌لوغو کیچیک اوْلدوغون‌دان دیگر توتکلره نیسبتاً سسی قیشقیریق‌لی چیخیر.
توتیین دیگر تۆره لری:
- چوبان توتیی
- قوش توتیی
- گیل توتک [۳].
ایستینادلار
دَییشدیر- ^ آذربایجان اتنوقرافییاسی، باکی-۲۰۰۷، "شرق-غرب" نشریاتی. اۆچ جیلدده. ۳-جو جیلد. سه. ۲۲۵. ایٛسبن ۹۷۸-۹۹۵۲-۳۴-۱۵۲-۲
- ^ افراسیاب بدلبی‌لی. ایضاح‌لی مونوقرافیک موسیقی لوغتی - توتک
- ^ آبباسقولو نجف‌زاده. آذربایجان چالغی آلتلرینین ایضاح‌لی لوغتی. باکی، ۲۰۰۴.