فضولی
محمد فضولی (Məhəmməd Füzuli ، تورکیه تورکجه‌سی: Fuzûlî) یا ملا محمد بن سلیمان بغدادی (۱۴۸۳-۱۵۵۶) [۱] آذربایجانلی شاعیر و ادیب و تورکجه یازانی او اَن بؤیۆک شاعیر اونۇنجی یۇز هجری یۇز ایلده بیلینیر.[۲][۳] اونۆن آتاسی آذربایجان تۆرکۆ[۴][۵][۶] بایات ائلیندن و اوغوزلارداندی کی حله شهرینده ساکین اولدولار[۷] «صادقی بیگ افشار» تذکره یازان «مجمع الخواص» –کی اۇزبک دیلینده یازیب – اونو ۲۲ بیات ائلیندن بیلیب کی عراق و کربلایه کؤچدۆلر[۷] او یئتمیش یاشیندا بغداد دا دونیایا گؤز یومدی.
| فضولی | |
|---|---|
 | |
| آد | محمد فضولی بغدادی |
| قیسا بیلگی | عارف، شاعیر، تورک دیوان ادبیاتی شاعرلریندن |
| اؤلوم تاریخ | ۹۶۵ / ۱۵۵۶م کربلا |
| اؤلوم سببی | طاعون |
| میللیت | تورک |
| آیری آدلار | رئیس الشعراء، عارف البغدادی |
مجمع الخواص کیتابیندا ۱۰۳-جو صفحَده ده اونۇن آنادان اولان یرین حله شهری یازیبلار[۸] آمّا بعضی یازانلار اونی کربلا و نجفده دوغۇم یرین یازیبلار.[۷]
او تۆرک اولدوغۇنا گوره تۆرکی و عربی و فارسی دیللرینی بیلردی و عربیجا و فارسجا و تۆرکجه شعرلر یازیب.
ان بیرینجی دیرلی غزللر تۆرکی شعریده یاراتدی و تۆرکی قوشمالاری چوخ گؤزل و تصویره چکن اولدی و تمثیلی غزللری یازدی.[۹]
آدی
دَییشدیرفضولی نین آدینی ذیکرینه ایلک قایناق «کشف الظنون» دۇر، کاتب چلبی اوز اثرینده اونو بئله آدلاندیریبدبر: «در هو محمد بن سليمان المتخلص بفضولی.» [۱۰] اوندان قاباقکی قایناقلار ، هامیسی اونو مولانا فضولی» آدلاندیریپلار و لاكن «کشف الظنون» دان سونرا ، هر یئرده ، هامی اؤنون آدينی «محمد» و آتاسی‌نین آدینی «سليمان» ذکر ائتمیشلر و کاتب چلبینین ادعاسی علیهینه ایندیه کیمی هئچ بیر سند تاپیلمامیشدیر.
آتاسی «سليمان »ین «حله» شهرینده مفتی و دین عالمی اولماسینادا، بیر ریوایته دایاناراق، یالنیز بیزیم عصریمیزده کی تحلقیقاتچلار ، ایشاره ائتميشلر.[۱۱]
یاشاییشی
دَییشدیر
فضولی آذربایجاندا مشهور اولان تۆرک منشألی بایات طایفاسیندان‌دیر و اؤزۆنۆن‌ده «حديقة السعدا» و فارسجا «دیوان» -یندا، آنا دیلینین تۆرکجه اولماسیندان سؤز گئدیر. بعضی منبعلره گؤره، محمدین آتاسی سلیمان عراقا آذربایجانین ارش ماحالیندان کؤچمۆشدۇر. سونرالار شاعیرین اوغلو فضلی ارشه دؤنه‌رک، یاخین قوهوملاری‌نین یانیندا یاشاییب. او، بۇرادا اؤزونون عالیملیگی ایله گئنیش شؤهرت تاپیب. فوضولی‌نین اؤزۆ ده کامیل تحصیل گؤرمۆشدۆر. ائله بونۇ نظره آلان تدقیقاتچیلار بئله حساب ائدیرلر کی، شاعیرین آتاسی کیفایت قدر وارلی آدام اولموشدور. ائلجه ده اونون زیارتگاه ساییلان حیلّه و کربلا کیمی شهرلرده یاشاماسی سولئیمانین روحانی اولدوغونا دلالت ائدیر. حقیقتاً ده بئله بیر روایت وار کی، فوضولی‌نین آتاسی حیلّه شهری‌نین موفتی‌سی اولموشدور. مولانا حکیم ملا محمد بن سليمان فضولی ، هجری وه نو ایلده دنیا یا گلمیش و هجری ۹۶۳ نحو ایلده طاعۇن بلاسينا تۇتۇلمۇش و رحلت ائتمیشدی.
اون بیر عصرده ایراق سلجۇقلار، داها سونرالار ایسه مونقول‌لار و تئیمۇری‌لر طرفیندن آلیندیقدان سونرا باغداددا و اونۇن اطرافلاریندا تۆرکلرین سایی سی گئتدیکجه آرتیردی. بو دوروم سونرالار دا داوام ائدیر. ۱۵۰۸-جی ایلده شاه ایسماعیل طنطنه‌لی شکیلده باغدادا گیره‌رک، عراقی آذربایجانا بیرلشدیریر، سونرا ایسه ۱۵۳۴-جو ایلده بو شهر اوزون بیر مودته عثمانلی حوکومتی‌نین ترکیبینه داخیل اولور. بئله‌لیکله، فضولی‌نین حیات و یارادیجیلیغی‌نین ایلک دؤورلری عراقِ عربین صفوی‌لر حاکیمیتینه تابع اولدوغو ایللره دوشور.
مزاری
دَییشدیرفضولی رحلت ائتدیکدن سونرا ، اؤز وصیتی‌نه گؤره، ایمام حۆسین (علیه السلامين) مزاری یانیندا دفن ائدیلمیشدیر و بیر زامان مزاری اوْزیرینه گونید تیکیلمیشدیر. دئییلنلره گؤره ، مزاری حاققيندا یازدیغی غزلین بو بیتی:
مزاریم اۆزره قویمان میل اگر کۇیۇندا جان وئرسم
قویون بیر سایه دۆشسۆن قبریمه اوْل سرو قامتدن [۱۲]
اساسینداء سوقرالار بۇ گونید گۆتۆرۆلمۆشدۆره به مزار ۱۹۷۵ نجی ایله کیمی بر پا ایدی . همین ایده برای دِوْلتی کۆچه اری گیلدرمه بهانه ای ایله مزاری دا عشمیش و فضۇلی تین سو مو کلریشی کتابخانايا على الديرم شدی.[۱۳]
فضولی‌نین دیلی و شیوهسی
دَییشدیرمرحوم محمد فؤاد کؤپرۆلۆ یازېر:
«فضولی، بؤیۆک تۆرک شاعیرلریندن بیری اۏلوب، ادبی تأثیرینین دوامی و گئنیشلیڲی اعتباری ایله اۏلدوغو قدهر، شعرلرینین بدیعی قیمتی باخېمېندان دا، حتی ان بؤیۆک تۆرک شاعیری سایېلا بیلهجک مستثنی بیر شخصیت دیر. ادبی لهجهسینین خوصوصیتی، اۏنو آذربایجانلی ادبیاتی چرچیوهسی ایچینده مطالیعه ائتمهڲی ضروری گؤستریر ...»
اۏنون دیلی تام آذربایجانلی شیوهسی نین کبار لهجهسی حساب اۏلونور و بونو بیز «ادبی لهجه» آدلاندېرېرېق.[۱۴]
ادبیات تاریخیمیزدهکی اؤنمی
دَییشدیر
فضولی شعری، آذربایجان تۆرکجه اورتاچاغ شعرینین ان یۆکسک ذروهسی سایېلېر، همده بۆتۆن شرق عالمینده ان چۏخ اۏخونان دیوان، اۏنون دیوانی اۏلموشدور. اۏنون شعری بدیعی صنعتلر باخېمېندان، دۆنیادا، میثلی تاپېلمایان اینجه صنعت محصولودور. بۆتۆن دیللرده هئچ بیر شاعیر، ایندیه کیمی تاپېلمایېب کی فضولی‌نین دوشۆنجه و اینجه صنعت نبوغونا مالیک اۏلا بیلسین. «هومر»دن «تاگور»ا کیمی اۏلوسلار آراسېندا ظهور ائدن شاعیرلری فضولی ایله مقایسه ائدنده، هامېسې گزیده دورور، اۏنون کیمی هم اؤز دیلینده، همده ایکی باشقا دیللرده درین مضمونلو، یۆکسک بدیعی اسلوبیاتلی قالېجې اثرلر یارادا بیلن شاعیره راست گله بیلمیریک. اۏنون اثرلریندن استقبال اۏ قدهر اۏلموشدور کی یالنېز «لیلی و مجنون» مثنویسیندن 1800 الیازما نسخهسی معلومدور و بو گؤستریر کی اۏنون اثرلری هر زامان گئنیش اۏخوجو کوتلهسینه مال اۏلموشدور.[۱۵]
صائب اؤزۆنۆن یاراتدیغی ۱۲۰ مین فارسجا بئیلترینده و تۆرکجه دیوانیندا، اصلینده فضولییه نظیره یازما ایشی ایله مشغول اۏلور و دیلی تام فضولیانهدیر کی هئچ، حتی تۆرک غزل دۆنیاسینین نهنگ اوستادی امیر علیشیر نواییدن ده ایلهام آلیر. آذربایجانلی عالیم دوْکتور حسین محمدزاده صدیق اؤز آراشدیرمالاریندا دئییر کی فارس ادبیاتچیلارینین معروف ائتدیکلری «سبک هیندی»نین ایلک یارادیجیسی امیر علیشیر نوایی و حکیم محمد فضولی اولموشلار و صائب تبریزی اونلاردان ایلهام آلاراق بو شیوه‌نی «طرز نو» آدلاندیرمیش و فارس دیلینده یوکسک ذیروه‌لره قالدیرمیشدیر.[۱۶]
تورکجه اثرلری
دَییشدیر.jpg)
- لیلی و مجنون [۲۰]
فضولی لیلی و مجنون تورکی کیتابی
- سو قصیده‌سی
- ساقی‌نامه
عربجه اثرلری
دَییشدیرفارسجا اثرلری
دَییشدیر- رند و زاهد [۲۳]
- سفرنامه‌ی روح یا صحت و مرض [۲۴]
- دیوان فارسی [۲۵]
- هفت جام
- انیس القلب (خاقانی‌نین بحر الابرار عنوانلی قصیده‌سینه فارسجا نظیره‌دیر).
- دستور معما [۲۶]
- فرهنگ منظوم جغتایی
اثرلری‌نین ایراندا علمی نشری
دَییشدیرفضولینین تورکجه، فارسجا و عربجه اثرلری‌نین ایراندا نشری حسین محمدزاده صدیق (حسین دوزگون) طرفیندن گئرچکلشمیشدیر. بو موحقق تورکجه دیوان[۲۷]، لیلی و مجنون،[۲۸] بنگ و باده،[۲۹] رند و زاهد[۳۰]، سفرنامه‌ی روح[۳۱]، دیوان فارسی[۳۲]، دیوان عربی و ترجمه‌ی ترکی[۳۳]، مطلع الاعتقاد فی معرفة مبدأ و المعاد[۳۴]، رساله‌ی دستور معما[۳۵]، سه رساله‌ی فارسی فضولی به انضمام قیرخ حدیث[۳۶]، دیوان‌های سه‌گانه‌ی فضولی[۳۷]، غزللر[۳۸]، شهره‌ی عالم[۳۹] اثرلری‌نی ایراندا مونتشر ائتمیشدیر.
ائشیک باغلانتی‌لار
دَییشدیر- فضولی‌نین اثرلری Archived 2018-01-27 at the Wayback Machine.
- فضولی، نظامی و نوایی‌نین «لیلی و مجنون» مثنویلری‌نین اساس فرقلری Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
قایناقلار
دَییشدیر- ^ ایرانیکا
- ^ پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»
- ^ A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. ISBN 1-4067-4113-2, ISBN 978-1-4067-4113-1, p. 130
- ^ Gerhard Doerfer. AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish. Encyclopædia Iranica. “Other important Azeri authors were Shah Esmāʿīl Ṣafawī “Ḵatāʾī” (1487-1524), and Fożūlī (about 1494-1556), an outstanding Azeri poet.”
- ^ H. Javadi and K. Burill. AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature. Encyclopædia Iranica.
- ^ A. M. A. Shushtery (March 2007). Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. p. 130. ISBN 978-1-4067-4113-1.
- ^ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v10f2/v10f211.html
- ^ تجلیل ۲
- ^ مشرف ۲۶۰
- ^ Katip Çelebi, KEŞF-ÜZ- ZUNUN, Ist 1941, s.255
- ^ Abdulkadir Inan , s.154.
- ^ دیوان اشعار ترکی حکیم مولا محمد فضولی بیاتلی، ص391
- ^ عبداللطيف بندر اوغلو، مطلع الاعتقاد في معرفة المبدأ و المعاد، مقدمه ، ص 5
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان اشعار ترکی فضولی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، اختر، ص 83
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان اشعار ترکی فضولی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، اختر، ص 88.
- ^ ضولی، محمد بن سلیمان. دیوان اشعار ترکی فضولی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، اختر، ص 93.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان اشعار ترکی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، 1384.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. بنگ و باده، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر یاران، 1390.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. سه رساله فارسی به انضمام قیرخ حدیث، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1392.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. لیلی و مجنون، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، 1388.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان عربی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1391.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. مطلع الاعتقاد فی معرفة مبدأ و المعاد، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر راه کمال، 1386.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. رند و زاهد، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1389.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. سفرنامه‌ی روح یا صحت و مرض، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1389.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان فارسی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر یاران، 1387.
- ^ فضولی، محمد بن سلیمان. دستور معما، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1394.
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-09-19. یوْخلانیلیب2016-11-12.
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1605242&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2084441&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2143479&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1994336&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-08-11. یوْخلانیلیب2016-11-12.
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-11-05. یوْخلانیلیب2016-11-12.
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=599373&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3935115&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-09-19. یوْخلانیلیب2016-11-12.
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3233746&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1751685&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-09-19. یوْخلانیلیب2016-11-12.
- هدیّة العارفین: ج2، ص250؛
- عثمانلی مؤلفلری: ج2، صص360-362؛
- معجم المؤلّفین: ج10، ص48؛
- ریحانة الأدب: ج4، صص343-345؛
- قاموس الأعلام: ج5، ص3416؛
- دانشمندان آذربایجان: ص300؛
- آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش: ج1, صص36-48.