خسته قاسيم
خسته قاسیم (۱۶۸۴-۱۷۶۰) ـ آذربایجانلی اوزان و عاریف، عالیم و شاعیر دیر. تیکمه داش شهرینده آنادان اوْلوب و همین یئرده ده دونیاسینی دییشدیریب دیر. بۇ بویوک شاعیرین مقبره سی تیکمه داش شهرینده دیر. خسته قاسیمین شعرلری بیر یئرده الیمیزه چاتماییب دیر. آنجاق اونون ایلک شعر دیوانی ۱۹-نجو عصر ده، م. محمود بي اف طرفیندن یاییملانیب دیر. ۱۹۷۵-نجی ایلده، پروفسور سدنيك پاشايف، خسته قاسیمین بوتون و کامیل دیوانینی باکو دا یاییملاییب دیر. ایراندا دا، محمدعلي نقابي ۱۳۷۳-نجو ایلده، تبریز شهرینده، خسته قاسیمین دیوانینی چاپا یئتیریب دیر. همین ایل ده، حسين سيامي تبریز شهرینده، خسته قاسیمین شعلرینی و حیاتی نین باره سینده آپاردیغی آراشدیرمالاری و سونوجلارینی یاییملاییب دیر. ۱۳۸۰-نجی ایلده، آشيق حوسين ساعي، «خسته قاسم و آشيق داستانلاري» کیتابی نی تبریزده یاییملاییب و سون اولاراق محمد عبادي قاراخانلو (آليشيق) خسته قاسیمین بوتون شعرلرینی یاییملاییب دیر. «حوسین ساعی» خسته قاسیمین احوالاتینا گوره ایکی جیلد کیتاب داها یاییملاییبدیر. بۇ کیتابلار «آشیق خسته قاسیم» و «من قاسیمام سینه‌م حاقین کلامی» دان عیبارت دیلر.
| خسته قاسيم | |
|---|---|
| آد | خسته قاسیم |
| قیسا بیلگی | شاعیر، عاریف، آشیق |
| دوْغوم تاریخ | ۱۶۸۴ تیکمه داش |
| اؤلوم تاریخ | ۱۷۶۰ تیکمه داش |
| میللیت | ایرانلی |
تاخما آدی
دَییشدیرعالیملر و شاعیرلر، خسته قاسیمین تاخما آدینین(تخلص) «خسته قاسیم» اولماغینین ندنینی اوچ شی ده بیلیرلر:
۱- خسته ایمش و حضرت علی طرفیندن شفا تاپیب،
۲- خسته کلمه سینی دؤنم و زمانه نین دورومونون یاخشی اولمادیغی اۆچون ایشلدیبدیر،
۳- بعضی لر ایسه «عشق خسته سی» آنلامیندا ایشلدمه سینه اینانیرلار. بۇ باره ده «سد نیک پاشایوف» یازیر کی شاه ایسماعیل خطایی ده بعضی شعرلرینده اوزونو خسته آدلاندیریب دیر(عشق خسته سی) و خسته قاسیم دا شاه خطایی یه احترام و سایقی گورستمک اۆچون بۇ تخلصی سئچیبدیر. نئجه کی بیر نئچه شعرینده شاه خطایی دن سوز آپاریر.[۱]
حیاتی
دَییشدیراوشاقلیغین تیکمه داش دا گئچیردیب، سنتی ائییتیمینی (آموزشینی) مالا مکتبینده گئچیریب و ائییدیمینین دالسین توتماق اۆچون اردبیل شهرینه گئدیب و شیخ صفی الدینین مقبره سینه یئرلشمیش و همین ایللر ده ده شعرلرین یازماغا باشلامیشدیر. درسینه اردبیل ده بیتیردیک دن سوْنرا، دین درسلرینی بیتیرمک اۆچون، قوم و نجف شهرلرینه گئدیب دیر. ۱۴ ایل بۇ شهرلرده حیاتینی گئچیردیک دن سوْنرا آنا یوردونا گئری دونموش دور و اوز میللتینی آیدینلاتماغا بیر چوْخ تلاش ائدمیشدیر. خسته قاسیم ۱۱۵۷-نجی ایلده، ۷۵ یاشیندا ایکن، حیاتی نی دییشیبدیر. شعرلریندن آلینان بیلگی لره گوره آتاسی نین آدی «ایبراهیم» ایمیش. خانیمینین آدی سلبی و خورامان و احمد آدلی بیر قیزی و بیر اوْغلو واریمیش. آرتیرمالییق کی اوستاد شهریار خسته قاسیمین «یالان دونیا» شعرینه نظیره یازیبدیر.[۱] خسته قاسیم عاریف، آشیق و شاعیرلیک کناریندا قرآنی دا ازبردن بیلیر و عین زاماندا قاری و مفسر ایمیش. بۇ باره ده بئله شعر یازیر:
تام بـيله رم ترسـه «ابـجـد»، «هـوّزي»
ايسـته سم يـازارام مـيـن قـاتـار سؤزي
«جفر ـ اعداد» بیلیمینه حاکیمیدی و شعرلرینده بیر چوْخ بۇ بیلیمی قوللانیبدیر.
خسته قاسیم اردبیلده شیخ صفی مقبره سینده عیرفان یولونو توتوب و آشیقلار دئمیشکن حضرت علی (ع) دان «بوتا» آلمیشدیر. «بوتا» آشیقلار و صوفی لر آراسیندا تانری طرفیندن موقدس بیر معرفت داملاسی (قطره سی)، یا دا بیر آنلام دا باده، ساییلیر. بۇ باره ده اوزو، اوز شعرینده بئله یازیر:
خسته قاسم دئـيير : دست دست اولـدوم ،
شاه اليـندن بـاده ايـچـيـب مست اولـدوم،
سايلي قيرخ گون شيخ صفيده بست اوْلدوم
اونـدا بــيان اولــدو دؤرد كتــاب مــنـــه.
خسته قاسیم تورکجه، عربجه و فارسجا دیللرینه حاکیمیدیر و شعرلرینه گوره آذربایجان شاعیرلرینه بویوک سایقی دویارمیش. بیر شعرینده ده اوزون بویوک شاعیر فضولی نین نسلیندن بیلیر:
او مـحـتـشم فــضـولـينيـن نـسلـييـم
بـحـرلــرده مـن عــمانـام، سن نـه سن؟
يــوز اون دؤرد سـوره ني مـعنا ائـيـلـه رم
مـن ازبـردن قـرآن خـوانام، سن نه سن؟[۱]
خسته قاسیم و آشیقلار
دَییشدیرشوبهه سیز خسته قاسیمین شعرلری بیر چوْخ آشیق ادبیاتی ایچینده یئر آلیب و تاثیرینی قویوب دور. بۇ آشیقلاردان آشيق آلي، دوللو مصطفا، آشيق علسگر، آشيق حسين بوزالقانلي، آشيق حسين شمكيرلي نی سایا بیلریک. آشیق ادبیاتیندا اوْلان ایلک «دؤشلمه» نی خسته قاسیما عایید بیلیرلر. «دوداق دیمز» آشیق صنعتینین ده ایلکین اثرلرین خسته قاسیم دان بیلیرلر. خسته قاسیمین بعضی «قیفیل بت» و «باغلاما» لاری آشيق علسگر، نورس ايمان، آشيق بهمن گويچهلي، حسن پروانه و بیر نئچه باشقا آشیق طرفیندن آچیلیب دیر. آما بعضی لری هله ده آچیلمامیش قالیبلار.
وطنه سایقی سی
دَییشدیرخسته قاسیمین شعرلرینده وطنه سایقی سی نی بیر چوْخ یئرده گوره بیلیریک:
يــــئـــنــــه وطـــن يــــادا دوشــدو
بــيــز اولـــدوق ائــــلـلر آيـــريــسـي.
يـاريــم بـــيــر گــــونــه دؤزمــــزایدي
ايــنــدي قــال ايـلــلـــر آيـــريــسـي.
بیر نئچه شعری
دَییشدیرائيلر ـ ائيلر
دَییشدیرائله بير كـيشـي نـيـن تـوت اتـگيندن،
بيل سنه ايـمـدادي اول ائـيـلر ـ ائيـلر.
ذرّه داش گؤتورسن لعل ائيلر ـ ائـيـلـر.
يئردن داش گؤتورسن لعل ائيلر ـ ائـيلر.
- بؤهتان دئمه، بـؤهـتـان تـوتـار آدامـي،
- قــول ائـيـلــر، بـازار دا ساتـار آدامـي،
- جــهنّــم اودونــدان بـــتـــر آدامـي،
- يوخسوللوق يانديريب، كول ائيلر ـ ائيلر.
عـاقل اينسان دئمز هـر گـؤردوگونـو،
دالدالار دوشماندان واي دئديـگيـنـي،
گؤرمز سن ناكسين پاي وئـرديگـيني،
وئرسه ده منّـتـين بول ائـيلر ـ ائـيلر.
- «خسته قاسم» دئـير سؤزون بۇ باشدان،
- پاي اومما قوهومدان، ياردان، يولداشدان،
- اؤزون امك چكسن سو چيخار داشدان،
- اريـدر داغـلاري يـول ائـيـلـر ـ ائـيـلـر.
بللي دير
دَییشدیرآي آغـالار سيزه تـعريـف ائيله يـيم،
گلن آيـين گليشـيـنـدن بلـليديـر،
كيمي قونار، كيمي كؤچر يوردوندان،
فـلكـيـن ده گرديشـيندن بـلليديـر.
- نـامـرده اوز سالـمـا اوزون گـؤتـورمـز
- نامرد قـونـاغـيـنا چــؤرهك گـتيرمـز،
- اوت كؤك اوسته بيـتر اصلين ايـتيرمز،
- بد اصـيل ده يئريـشـيـنـدن بـلـليدير.
هر كيم قـاپيسيندا بئـش كـئـچي ملر،
تـكـبّـر ائـيـلـه يـيـب مجـليسـه گلر،
گؤزو كلّه سينـده هـر جـايـي گـولـر،
هر جـايي ده گـولوشوندن بـلـلـيديـر.
- صاباح مـحـشر گـونـو قـورارلار سـاني،
- كيمسه سالا بيـلـمـز قـصـري ائيواني،
- هـر آنـلامـاز دئـيـيـر مـنم كـئيواني.
- كـئـيواني دا تـيـكيـشـدن بـلـليدير.
«خسته قاسم» سؤزون سالما دريـنـه،
عاشيق، مـعشوق ايـلن گـرك سورونه،
مرد آنـد ايـچر ايستكلـيـنـين سرينه،
ايـستكلي ده با خـيشينـدان بـلليدير.
قایناقلار
دَییشدیر- دائرة المعارف تشیع، جلال محمدی، «خسته قاسم» مقاله‌سی، جلد7، صفحه137-138.