خورشیدبانو ناتوان
خورشیدبانو ناتوان — آذربایجانین گؤرکم‌لی شاعیره-قادینی. قاراباغین سوْنونجو حاکیمی مئهدی‌قولو خان جاوانشیرین قیزی ، ایبراهیم‌خلیل خانین نوه‌سی. آنا طرفدن گنجه حاکیمی جاواد خانین نسلیندندیر. آناسی به‌دیرجاهان به‌ی‌یم ایسه زییا خانین نوه‌سی وغورلو به‌ی‌ین قیزیدیر.
| خورشیدبانو ناتوان | |
|---|---|
 خورشیدبانو ناتوان | |
| اصلی آد | خورشیدبانو اوتسمی‌یئوا |
| دؤغوم‌تاریخی | خورشیدبانو ناتوان ۱۵ اوت ۱۸۳۲ شوشا, الیزابت‌پول فرمانداری‌سی, قافقاز نایب‌السلطنه‌لیغی (۱۸۰۱–۱۹۱۷), روسیه ایمپیراتورلوغو |
| اؤلوم‌تاریخی | سپتامبر–اوکتوبر ۱۸۹۷ (۶۵ یاش) شوشا, الیزابت‌پول فرمانداری‌سی, قافقاز نایب‌السلطنه‌لیغی (۱۸۰۱–۱۹۱۷), روسیه ایمپیراتورلوغو |
| یاشایش یئری | آغدام, آذربایجان جومهوریتی |
| دیل | تورکجه فارس دیلی |
| ژانر | |
| آروادی | خاسای‌خان اوتسمی‌یئو |
| عائیله‌سی | مهدی‌قولوخان جوانشیر |
حیاتی
دَییشدیر
ناتوان ۱۵ آوقوست ۱۸۳۲-جی ایلده شوشادا آنادان اوْلموشدور. مئهدی‌قولو خان قیزینا اؤز آناسی خورشیدبانونون آدینی وئرمیشدیر. خورشیدبانو عاییله‌نین یئگانه اؤولادی، هم ده قاراباغ خانلیق‌لاری‌نین سوْنونجو ورثه‌سی اوْلدوغو اۆچون، اونو سارای‌دا "دوررو یئکتا" (تک اینجی)، ائل آراسیندا ایسه "خان قیزی" چاغیرمیش‌لار.
بالاجا خورشیدبانونون ایلک تربییه‌چی‌لری سارای‌ین تجروبه‌لی دایه و مورببییه‌لری اوْلموش‌دولار. مکتب یاشینا چاتدیق‌دا ایسه ائوده دؤورون عالیم و صنعتکارلارین‌دان درس آلماغا باشلامیش‌دیر. مشغله زامانی خورشیدبانو "قوران" آیه‌لرینی و دینی احکام‌لاری ازبرلمک‌له یاناشی، دونیوی علم‌لرله ده تانیش اوْلموشدور. اون دوققوز عصرده کوبار عاییله‌لرین اوشاق‌لارینا بیر قایدا اولاراق دوغما دیلی ایله برابر، عرب و فارس دیلی، اونون صرفی-نحوی تعلیم ائدیلدیگیندن، خان قیزی دا بۇ دیل‌لری اؤیرنمیش، اون‌لارین واسیطه‌سی‌له کلاسسیک شعرین قایدا-قانون‌لاری‌نی منیمسه‌میش‌دیر. او، لازیمی درجه‌ده بیلیک الده ائتدیک‌دن سوْنرا مونتظم صورت‌ده موطالیعه ایله مشغول اوْلموشدور. داهی شرق شاعیرلرین اله دوشن نادیر کیتاب‌لاری، قییمت‌لی الیازمالاری خورشیدبانونو کلاسسیک ادبیاتا باغلامیش‌دیر.
ناتوانین دونیاگؤروشونون، بدیعی ذؤوقونون فورمالاشماسیندا یاخین و اوزاق قوهوم‌لاری‌نین امه‌یی آز اولمامیش‌دیر. قاسیم به‌ی ذاکیر، میرزه جاوان، میرزه آدی‌گؤزل، احمد بی جاوانشیر کیمی حؤرمت‌لی و تانینمیش شخصیت‌لر اؤز یارادیجیلیق‌لاری، ادبی صؤحبت و موباحیثه‌لری، ائلجه‌ده عاغیل‌لی مصلحت‌لری ایله خورشیدبانودا شعره و صنعته اوْلان شؤوق و هوه‌سی قوووت‌لندیرمیش‌لر.
تاریخچی‌لرین ائحتیمالی‌نا گؤر، بۇ دؤورده خاریجی و داخیلی وضعیتین جیدی صورت‌ده گرگینلشمه‌سی ایله علاقه‌دار خان عاییله‌لری اوزرینده نظارت گوجلندیریلمیش و خورشیدبانو خاسای به‌ی اوسموبه‌ی‌له ایزدیواجا مجبور ائدیلمیش‌دی. بئله بیر ائحتیمال دا واردیر کی، وورونتسووون شخصی یاوری خاسای به‌ی تیفلیس‌ده اون‌لارا مولک ایدیعالاریندا کؤمک گؤسترمیش و بونون موقابیلینده خورشیدبانویا ائولنمگی تکلیف ائتمیشدیر. ۱۸۵۰-جی ایلین پاییزیندا خاسای به‌ی شوشایا گلیب توی ائتمیش و خورشیدبانونو داغیستانا اؤز دوغما کندینه، اورادان دا تیفلیسه آپارمیش‌دیر.
حیاتینین چیچک آچدیغی بیر دؤورده خورشیدبانو تیفلیس‌ده یاشامالی اوْلموشدور. شهرین صفالی یئرلری، طبیعی منظره‌لری اونا خوش گلسه‌ده، بورادا یاشاماغا مجبور اوْلدوغو و چوخ واخت‌لاری تک قالدیغی اۆچون سیخیلمیش، قریب‌لیک چکمیش‌دیر.
۱۸۵۵-جی ایلده خورشیدبانونون اوْغلو، ۱۸۵۶-جی ایلده قیزی دونیایا گلمیش‌دیر. اومکانین آدینی مئهدی‌قولو، قیزین آدینی ایسه خانبیکه قویورلار.
خورشیدبانو ناتوان پارلاق ایستیعدادا و قاباق‌جیل ایدئاللارا مالیک اوْلان شخصیت اوْلموشدور. او، آذربایجان مدنیتینده و ایجتیماعی حیاتیندا درین ایزلر قویموش‌دور. بۇ فئنومئنین مئیدانا گلمه‌سینین بیر نئچه اساس سببی واردیر. بون‌لاردان بیریسی شاعیره‌نین سوی کؤکودور. یعنی، ناتواندا ایکی بؤیوک نسلین – جاوانشیرلرین و زییادوغلو قاجارلارین قانی واردیر. آدلارینی چکدیگیمیز بۇ ایکی بؤیوک و شرف‌لی نسلین هر بیریسی دونیایا بیر سیرا شاعیر گتیرمیش‌دیر (مثلاً، جاوانشیر نسلیندن ابولفتح‌خان طوطینین، قاسیم به‌ی ذاکیرین، زییاداوغلو قاجار نسلیندن ایسه زییادی قاراباغی، موصاحیب گنجوی و بیر سیرا باشقا شاعیرلرین آدلارینی چکمک اولار). ماراق‌لی‌دیر، کی، زییادی قاراباغی و موصاحیب گنجوی واختی‌له قاراباغ به‌ی‌لربه‌ی‌یسی اوْلموش‌دورلار. ناتوان یارادیجیلیغینین بؤیوک تدقیقات‌چی‌سی بیلر محمدوو "ناتوانین شاعیر قوهوم‌لاری" کیتابیندا (ب. ،۱۹۸۹) بۇ مساله‌نی گئنیش آچیق‌لاییر. عئینی زاماندا، زییادوغلو قاجار نسلیندن چیخان شاعیرلردن سؤز باشقا کیتاب‌لاردا دا آچیلیر (مثلاً، محممدعلی تربیت‌ین "دانیشمدانی – آذربایجان" ،ب. ،۱۹۸۷؛ چینگیز قاجارین "قدیم و اورتا عصرلر آذربایجانین گؤرکم‌لی شخصیت‌لری" ،ب. ،۱۹۹۷ و س.). فوضولی آدینا جومهوریت الیازمالار اینستیتوتونون فوندوندا موصاحیب گنجوی‌نین شعر دیوانی ساخلانیلیر و بۇ اثرین اوزرینده اینستیتوتون امکداش‌لاری علمی تدقیقات‌لار آپاریرلار.
ناتوانین قیزی خانبیکه خانیم دا آناسی‌نین یولونو داوام ائتدیره‌رک، قزللر (غزل‌لر) و روباعی‌لر یازمیش‌دیر. اونون بیر-نئچه قزه‌لی واسیف قولی‌یئوین "دوننه اوزانان جیغیر" (ب. ،۲۰۰۰) کیتابیندا چاپ اوْلونموش‌دور. بۇ کیتاب‌دا گؤستریلیر کی، خانبیکه خانیم "مجلیسی-اونس"ون عوضولریندن بیری اولوب.
ناتوانین فیطری ایستعدادی‌نین اوزه چیخماسی و چیچک‌لنمه‌سی‌نین باشقا بیر سببی، شوبهه‌سیز، شوشانین تکرارئدیلمز یارادیجی آب-هاواسی و موحیطی ده اوْلموشدور.
بیلر محمدوو "خورشیدبانو ناتوان" کیتابیندا یازیر: "حتتا خاطیره‌لرده ناتوانین "خانلیق شوکور" آدی ایله تانینان خیدمت‌چی‌سی‌نه موسیقی تعلیمی وئرمک‌له اونو مشهور خواننده ائتمه‌سین‌دن ده دانیشیلیر" (ص. ۶۰). اؤزو ده مؤلیف قئید ائدیر کی، بۇ حاقدا ماتئریال نیظامی آدینا آذربایجان ادبیاتی موزه‌سی‌نین فوندوندا ساخلانیلیر (اینو. ۴۸۱، ص. ۷). حال-حاضیردا بۇ ماتئریالین فوضولی آدینا جومهوریت الیازمالار اینستیتوتونا وئریلدیگی باره‌ده گومان‌لار وار، لاکین همین ماتئریال‌لار هله‌لیک تاپیلیب تدقیقاتا جلب ائدیلمه‌میش‌دیر.
ناتوانین پوئزییاسی آذربایجان خواننده‌لرینی‌ده روحلاندیریر. بؤیوک صنعتکاریمیز سئیید شوشینسکینین ناتوان حاقّیندا خاطیره‌سینده قئید اوْلونور کی، او شاعیره‌نین قزل‌لرینی "سئگاه" اوستونده اوخویارمیش (نیظامی آدینا آذربایجان ادبیاتی موزه‌سی‌نین فوندو، اینو. ۸۷۴). و اوندان بری، دئمک اولار کی، بۇ گونه کیمی تانینمیش آذربایجان خوانند ه‌لری شاعیره‌نین قزل‌لرینی اوخویوب، ایلهام آلیرلار.
ناتوان پوئزییاسی پروفئسسیونال آذربایجان بسته‌کارلارین اثرلرینده ده اؤز عکسینی تاپیر. بونون پارلاق میثالی تانینمیش بسته‌کار خالق آرتیستی، پروفسور واسیف آدی‌گؤزل‌اوون ناتوانین سؤزلری‌نه یازیلمیش مشهور "قرنفیل" ماهنی-رومانسی اولا بیلر. اونو دا دئیه‌ک کی، سون واخت‌لاردا بسته‌کار "خان قیزی ناتوان" اوپئراسینی آرتیق یازیب بیتیرمیش‌دیر.
اییرمی عصر آذربایجان ادبی موحیطی بیر سیرا قودرت‌لی صنعتکارلار، او جومله‌دن شاعیره قادین‌لار یئتیشدیرمیش‌دیر: خورشیدبانو ناتوان، فاطما خانیم کمین، آشیق پری و س.
خورشیدبانو ناتوان زمانه‌سی‌نین گؤرکم‌لی شخصیت‌لری‌ندن اوْلموش، تکجه آذربایجان‌دا دئییل، بوتون زاقافقازییادا خئییرخاه‌لیغی و مئسئنات‌لیغی ایله تانینمیش‌دیر. او، کاسیب‌لارا ال توتموش، شوشایا سو کمری چکدیرمیش‌دیر.
فعالیتی
دَییشدیرناتوانین یارادیجیلیق فعالیتی تکجه شعرله بیتمیر. او رسسام‌لیق‌لا دا مشغول اولوردو، همچنین، اونون نفیس ال‌ایش‌لری، موختلیف ژانردا تیک‌مه‌لر باجاریغی دا اوْلموشدور.
یارادیجیلیق‌لا برابر خان قیزی‌نین ایجتیماعی و ایداره‌ائتمه فعالیتینی قئید ائتمک اولار (تصادوفی دئییل کی، قوهوم‌لار آراسیندا خورشیدبانویا "دوررو یئکتا" ،ینی، تک اینجی-خانلیقین یئگانه واریثی دئییرمیش‌لر).
ناتوانین خئییرخاه‌لیغی و خئیریییه‌چیلیگی ده گؤزه چارپیر. بیلر محمدوو "خورشیدبانو ناتوان" اثرینده گؤستریر کی، شوشانین بیر قوروپ شاعیرلری بدیعی مجلیسی تشکیل ائدیلمه‌سی‌نین ضروریتینی درک ائدیردیلر. لاکین، مجلیس دوزلتمک اۆچون شراییط و ایمکان یوخ ایدی. ضیالی‌لار یالنیز خان‌قیزی‌نین کؤمه‌یی‌نه اومید ائدیردیلر. خان‌قیزی بۇ شاعیرلرین تکلیفینی ممنونیت‌له قبول ائتمیش و نتیجه‌ده قیسا بیر موددت‌ده شوشادا "مجلیسی-اونس" (یعنی، دوست‌لوق، اولفت مجلیسی) یاراندی. بۇ مجلیسه رهبرلیگی و اونون بوتون خرج‌لرینی خان‌قیزی اؤز اوزرینه گؤتورموش‌دور. تصادوفی دئییل کی، بیلر محمدوو اؤز اثرلرین بیرینده ناتوانی "مجلیسی-اونس"اون اورگی آدلاندیریردی. شوشادا میر موحسون نوواب قاراباغینین رهبرلیگی ایله "مجلیسی-فراموشان" آدلی داها بیر پوئتیک مجلیس ده فعالیت گؤستریردی.
محض بو زامان خورشیدبانو (شاعیره اؤز ننه‌سی‌نین آدینی داشیییردی، او دا گنجه‌لی جاواد-خان زییاد اوغلو قاجارین دوغما باجیسی ایدی) "ناتوان" ،یعنی، "کیمسه‌سیز" ،"کؤمک‌سیز" تخللوصونو اؤزونه گوتورموش‌دور.
"مجلیسی-اونس"ده تانینمیش قاراباغ شاعیرلری ایله یاناشی مشهور خوانند ه و سازنده‌لر ده ایشتیراک ائتمیش‌لر بون‌لاردان حاجی حوسو، مشه‌دی ایسی، موللا ولی، موللا عابباس‌قولو، مشه‌دی داداش، عبدول‌قه‌نی و صادیق‌جانین (صادیق اسد اوغلونون) آدلارینی چکه بیلریک. مشهور تارزن قوربان پیریموو یازیردی: "خورشیدبانو نه‌اینکی شعر، ائلجه ده موسیقینی چوخ سئویردی. خوانند ه‌لردن حاجی حوسو و مشه‌دی ایسی اونون مجلیسینده اوخویاردی‌لار. بو خوانند ه اوخویارکن ناتوانین قزل‌لریندن تئز-تئز ایستیفاده ائدردیلر. سون واخت‌لارا قدر جاببار اونون قزل‌لرینی اؤز رئپئرتواریندا ساخلاردی" (ناتوان حاقیندا خاطیره‌لر. نیظامی آدینا آذربایجان ادبیاتی موزه‌سی‌نین فوندو، اینو. ۸۷۴). فوضولی آدینا جومهوریت الیازمالار اینستیوتوتون فوندوندا ساخلانیلان میر-حسن آغامیرووون "ناتوان حاقیندا خاطیره‌لرده" (ینو. ۱۷۸۸) قئید اوْلونور کی، ناتوانین هر بیر مجلیسینده موسیقی‌چی‌لر ایشتیراک ائدیردیلر، ناتوانین بعضی مجلیس‌لری ایسه صیرف موسیقی مجلیسی حساب اوْلونوردو و بورادا ناتوانین قزل‌لری ده اوخونوردو.
یارادیجیلیغی
دَییشدیرگنج شاعیره شوشادا "مجلیسی اونس" ادبی مجلیسینی تشکیل ائتمیشدیر. ۱۹۷۳-جو ایلده شوشایا سو کمرینی چکدیرمیش‌دیر: بۇ سو کمری ایندی ده "خان قیزی بولاغی" آدی ایله مشهوردور. ناتوان آراز چایی‌ندان میل دوزونه ده سو کمری چکمه‌یه تشببوس ائتمیشدیر.
او، یارادیجیلیغا ۵۰-جی ایل‌لردن عنعنه وی شرق مؤوضوع‌سو و شعرلرله باشلامیش‌دیر. قزل‌لرینده محبت، طبیعت گؤزللیک‌لری ("گولون" ،"قرنفیل" و س.) ترننوم اوْلونموش‌دور. ۱۶ یاشلی اوْغلونون اؤلوموندن سوْنرا ناتوان بدبین روح‌لو شعرلر یازمیش‌دیر.
("آغلارام" ،"اولایدی" ،"گئتدی" ،"سن‌سیز" ،"اؤلورم" و س.) اثرلری درین صمیمیتی، اینجه لیریزمی ایله سئچیلیر. یوکسک صنعتکارلیق نومونه‌سی اوْلان شعرلرینده تکریر، قوشما، ردیف، مجاز و س. بدیعی واسیطه‌لر مهارت‌له ایشلنمیش‌دیر. م.ن.نوواب، س.ه.شیروانی و باشقالاری اونا شعر حصر ائتمیش‌لر.
ناتوان هم ده ایستعدادلی رسسام اوْلموشدور. اونون بدیعی تیکمه‌لری "گول دفتری" (۱۸۸۶) آدلی آلبومونداکی رسم‌لر بونا ثوبوتدور.
شخصی موناسیبت‌لرین، دؤورانین حاقسیزلیغی، ظالیم‌لارین سیتم‌ی شاعیری واخت‌سیز قوجالتمیش، اونو حیات ایشیغینا حسرت قویموش‌دور. آغلاماق‌دان گؤزلری‌نین نورو گئتمیش، بدنی طاقت‌دن دوشموش‌دور.
محممد راحیم‌ین "ناتوان پوئماسی"، ای.افندییئوین "ناتوان" پیئسی شاعیره‌یه حصر اوْلونموش‌دور.
خورشیدبانو ناتوان ۱۸۹۷-جی ایل، ۱ اوکتیابردا وفات ائتمیشدیر و آغدامین "عیمارت" قبیریستان‌لیغیندا دفن اوْلونموش‌دور. آدینا کوچه، کلوب، کیتاب‌خانا و مکتب واردیر. خان‌قیزی‌نین الیازمالاری، شخصی گئییم و اشیالاری نادیر ائکسپونات کیمی آرخیو و موزه‌لریمیزده ساخلانیلیر. باکیدا هئیکلی، شوشادا بوستو، آغدامدا قبیراوستو آبیده‌سی قویولموش‌دور.
عاییله‌سی
دَییشدیر- ایبراهیم‌خلیل خانین نوه‌سی‌دیر.
- قاراباغین حاکیمی مئهدی‌قولو خان جاوانشیرین قیزیدیر.
- خاسای خانین حیات یولداشی‌دیر.
اؤولادلاری
دَییشدیر- مئهدی‌قولو خانین آناسی‌دیر.
- خانبیکه خانیمین آناسی‌دیر.