دوغو تورکیستان ایسلام جومهوریتی
شرقی تۆرکیستان ایسلام جۇمهوریتی — میلادی ۱۹۳۳-جی ایلده شرقی تۆرکیستاندا قۇرولان قیسا عؤمورلو ایسلام جۆمهۇریتیدیر.
شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱۹۳۳–۱۹۳۴ | |||||||||
 بایراق | |||||||||
 بۆتونلوکجه شرقی تۆرکیستان ایسلام جۇمهوریتی حؤکمو آلتینا گئچن توْرپاقلار | |||||||||
| پایتخت | کاشغر | ||||||||
| عۆموُمی دیللر | تۆرکو (اۇیغور تۆرکجهسی، قیرغیز تۆرکجهسی و قازاق تۆرکجهسی)[۱] | ||||||||
| دین | ایسلام | ||||||||
| دؤولت | ایسلام جۆمهۇریتی | ||||||||
| جۆمهۇریت باشچیسی | |||||||||
• ۱۹۳۳-۱۹۳۴ | خواجه نیاز | ||||||||
• ۱۹۳۳-۱۹۳۴ | ثابیت داموللام عبدالباقی | ||||||||
| امیر | |||||||||
• ۱۹۳۳-۱۹۳۴ | محمد امین بۇغرا | ||||||||
• ۱۹۳۳-۱۹۳۴ | عبدالله بۇغرا | ||||||||
• ۱۹۳۳-۱۹۳۴ | نور احمدجان بۇغرا | ||||||||
| تاریخی دؤنم | |||||||||
• یارادیلدی | ۱۹۳۳ | ||||||||
• ییخیلدی | ۱۹۳۴ | ||||||||
| |||||||||
شرقی تۆرکیستاندا عۆمۇمی اینقیلابلار
دَییشدیرمیلادی ۱۹۳۱-جی ایلدن باشلایان اینقیلابلار، شرقی تۆرکیستان تاریخینده بؤیوک ایز بۇراخیبلار. بۇ تاریخی اوْلایلار، باشدا اۇیغور خلقینین اوْیانیشینی آیدینلاداراق، شرقی تۆرکیستانین قارانلیق دؤوروندن آیریلماسینی گؤستریر. ایلکین ایللرینده یاخشی یۆرولسهده، سوسیالیست و میلّی گۆجلر اینقیلابی قانا بۇلاییب، شرقی تۆرکیستانی گئچن گۆنلره قایتارماغا چالیشدیلار.
اینقیلابین سببلری
دَییشدیرشرقی تۆرکیستان اینقیلابینین سببی چینین میلّتچی دؤولتینین حقسیز حاکیملیغی و ائتدیگی ظۆلملر قبول اوْلونوبدور. موسلمانلارین، ایسلام گتیرمهمیش بیر باشقا میلّتین حؤکمو آلتیندا یاشاماقلاری اوْنلارا بیر سۇچ ساییلیب، اۇیغورلارین چین قارشیسیندا داها یئیین بیرلشمهسینه سبب اوْلدو. بۇ اینقیلابین باشقا سببلرینی ایکییه بؤلمک مۆمکیندیر. بیرینجیسی بیر باخیش ایله بللی اولان، گؤز اؤنوندهکی سببلر و ایکینجیسی درین آراشدیرمالاردا اۆزه چیخان سببلردیر. بیرینجی سبب چین دؤولتینین چینلی کؤکو اولمایان خلقلره ظۆلمو ایدی. شرقی تۆرکیستان اۇلوسو بۇ آرادا موسلمان اوْلدوقلاری اۆچون داها آرتیق ظۆلمو گؤزلهییب یاشاییردیلار. چین دؤولتی چینلی کؤکو اوْلان اوْرتا و کیچیک یاشلیلاری شرقی تۆرکیستانین جمعیت قۇرولوشونو دییشمک اۆچون کؤچوردهرک، اوْنلارا اۆستون ایجتیماعی اوْرون وئرمکله تۆرکلری سیخیردی. بۇنونلا بیر چاغدا چینلیلر و تۆرکلر آراسیندا ایجتیماعی برابرلیکلر پوْزولاراق، خلقین رضایتسیزلیگینی آرتیریردی. بۇ اینقیلاب یالنیز اؤز چاغینداکی ظۆلمه قارشی بیر قالخینیش دئییلدی. ایکینجی سببین کؤکو ۵۴-ایللیک، چین اسارتی آلتینا گئچمهمک اۆچون ائدیلن ساواشلاردا تاپیلابیلر. شرقی تۆرکیستان خلقی ۵۴-ایل چینلیلره نیفرت گؤزویله باخیب، قۇرتولوش یوْلونو ایزلهییردی آمّا بۇ دیلگی عمله آشیرابیلمهمیشدی. بۇنون سببینی قیساجا بئله بیلدیرمک اوْلار:
- اؤنجهکی اینقیلابلاردا نتیجهسیز تؤکولن قانلار و یعقوب بئیگین ظۆلمو کیمی فلاکتین تیکرار اوْلونماسی میلّتی قوْرخودوردو.
- چین اۆچون چالیشانلار و اؤز نفعلرین ایزلهینلر میلّت آراسیندا گۆجلو نۆفۇذا اییه ایدیلر.
- بۆتون شرقی تۆرکیستان خلقی آراسیندا بیر سیاسی باغلانتی قۇرماق مۆمکین دئییلدی.
- چین حاکمیتی سیلاحلا شرقی تۆرکیستان خلقی اۆرگینده قوْرخو سالمیشدی.
اما چینده جۆمهۇریت قۇرولدوقدان سوْنرا، چین دؤولتینین ایشچیلری آغیزدا شرقی تۆرکیستانین بؤیوک گۆجلو بیر مرکزی دؤولته باغلی اولدوغونو دئسهیدیلرده، عملده بؤلگه آز سانلیق چینلیلر حؤکمو آلتیندا و مرکز حاکمیتی نۆفۇذوندان ائشیکده ایدی. شرقی تۆرکیستان خلقی بۇنو دۆشونهرک، وضعیتی دییشمک اۆچون بیر یوْل آختارماغا باشلادیلار. آمّا میلّت آراسیندا بیرلیگین اوْلمادیغی، منفعتچیلرین چین حاکمیتیندن حمایتی و سیاسی باشچیلیغین اوْلمادیغی بۇ اوْیانیشی یاخین ایللرده نتیجهسیز قوْیدو. نه وضعیتده اوْلدوقلارینی دۆشونن تۆرکلر، مانعلری قالخیزماق اۆچون نئچه فعالیته باشلادیلار:
- چینلیلرین شرقی تۆرکیستاندا نئجه بیر گۆجه اییه اوْلماسینی آنلاماق
- چین دؤولتینین تۆرکیستاندا قالخینیشی باسدیرماق اۆچون اوْردو یوْللاییب یوْللامایاجاغینی تحلیل ائتمک
- اینقیلاب تشکیلاتی اۆچون اۇیغون یئرلری بلیرتمک
بۇ ایشلرین باشلاماسی ایله شرقی تۆرکیستان خلقی اینقیلابچیلارا قوْشولاراق، اینقیلابین ایلک آددیملاری آتیلیر.[۱]
قۇمول اینقیلابی
دَییشدیر
شرقی تۆرکیستاندا ۱۷-ایل ظۆلم ایله حؤکم سۆرن یانگزینگشینـین میلادی ۱۹۲۸-جی ایلده پئنیاونئن طرفیندن اؤلدورولدوگوندن سوْنرا، جینشۇرین ایش باشینا چیخدی. جین شۇرین چین دؤولتینین سیاستینی دییشمهدن ظۆلم و عدالتسیزلیگه داوام ائتدی. قۇمول اینقیلابی بۇ ظۆلم و حقسیزلیک قارشیسیندا شکیللنمیشدیر. قۇمول شرقی تۆرکیستانین قوزئی دوْغوسوندا (شرقی شۇمالیندا) تانری داغلارینین اتگینده یئرلشن بیر ویلایتدیر. آرا تۆرک، آزغان بولاق، باریگؤل، تاراتۇ، داشبالیق، دۇزگؤل، خوْتۇنتام، قوْرای، شوْپۇل، نوْم، نارین قیر و قۇمول بۇ ویلایتین شهرلریدیر. بۇ ویلایت مانجۇ دؤوروندن باشلایاراق، جینشۇرین چاغیناجا «وانگ»لار واسیطهسییله ایداره اوْلونموشدو. میلادی ۱۹۱۱-جی ایلده٬ قۇمول خلقی آغیر ظۆلم قارشیسیندا تؤمور خلپت باشچیلیغیندا آیاغا قالخیب، عۆصیان ائتمیشدیلر لکن وانگ حاکیملری چین دؤولتینه دایاناراق بۇ قالخینیشی یالان و آلداتماق واسیطهسییله باسدیرمیشدیلار. میلادی ۱۹۲۸-جی ایلده وانگلار ایشدن چیخاریلیب قۇمول ویلایتی اۆچ بؤلگهیه بؤلونوب ایدارهسی اۆچون گئنه چینلیلردن حاکیم سئچیلدی. جینشۇرین اوْ ایلده طبیعی حادیثه اۆچون ائوسیز قالان چینلیلری جمعیت قۇرولوشونو دییشمک سیاستلرییله بیر جهتده قۇمول ولایتینه کؤچوردوب، اوْنلاری یئرلی خلقدن تارتیلان ائولرده یئرلشدیریب، قۇمول خلقیندن اۆستون وضعیته قوْیدو. بۇ ایشلرله ویلایتده ظۆلم حدّیندن آشیب، شرایط بیر قالخینیش اۆچون حاضیرلاندی. میلادی ۱۹۳۰-جی ایلین ۵-جی آیینین ۱۹-جو گۆنو شوْپۇل بهیی سالی دوْرغا یانینا ۴۰-۵۰ سیلاحلی توپلانیب بیر گئجهده سسسیزجه یامۇنا هۆجۇم قیلیندی. بۇ هۇجوملا حاکیم و نئچه چینلی عسگر اؤلدورولوب، چوْخلو سیلاح اینقیلابچیلار الینه دۆشدو. بۇ خبرین قۇمولدا یاییلماسی ایله میلّت سالی دوْرغایا قاتیلیب، نتیجهده بؤیوک بیر گۆج توْپلاندی. اینقیلابچیلار دؤولت گۆجلریندن آماندا قالماق اۆچون قۇمول داغلارینا سیغیندیلار. بۇنونلا بیر چاغدا جینشۇرین، اینقیلابی باسدیرماق اۆچون اؤز عسگرلرینی قۇمول داغلارینا یوْللادی، آمّا سالی دوْرغانین اوْخچولاری جینشۇرین گۆجلرینه آغیر خسارت دَیدیریب، چین عسگرلرینین چوْخو اؤلوب قالانی قۇمولا قاچدیلار. بۇ اوْلای اینقیلابچیلاری قوْرخمازلادیب، قۇمول شهرینین بۆتون اطرافینین قوْلا گئچیریلمهسینه سبب اوْلدو. جینشۇرین بۇ خبرین تۆرکیستانین باشقا یئرلرینه یئتشمهسیندن قوْرخوب، بۆتون گۆجویله اینقیلابچیلار اۆستونه قوْشون چکدی. بۇ قوْشون قۇمول و باریگؤل اینقیلابچیلارینا بیر چاغدا هۆجۇمونو باشلادی. بۇ هۆجۇم نتیجهسینده سالی دوْرغا گۆجلری داغلارا قاییتدیلار. ناحیه بَیلریندن بیری اوْلان خواجه نیاز حاجی، چینلیلرین اۆستونلوگو میلّتین قیریلماغییلا باشا چاتاجاغینی دۆشونمکله، بۆتون آوچیلاری ییغیب بیر قایتارما یۆروشو ایله چینلیلری قاچدیردی. بۇنونلا و بۇنون آردیندان گلن قازانجلارلا اینقیلاب باشچیلیغی خواجه نیاز حاجی قوْلونا دۆشدو. چوْخلو ساواشلارلا، جینشۇرین چالیشمالاری نتیجهسیز قالیب، قۇمول ویلایتینده داغلیق یئرلر اینقیلابچیلار و دۆزه یئرلر دؤولت گۆجلری الینده قالدی. بۇ آرادا بعضی تونگانلار (موسلمان چینلیلر) خواجه نیازلا بیرلیکلرینی اعلان ائتدیلر. بۇ تونگانلارین باشچیسی ماجونگیینگ، بۇ بیرلیکدن آماجی شرقی تۆرکیستانین قۇرتولوشو یوخ، اؤزونون جینشۇرین ایله ساواشماسی و چینلیلری غارت ائتمکله مال قازانما ایدی. ماجونگیینگ، خواجه نیاز یاردیمی ایله ساواشلاردان چوْخلو سیلاح قازانمیشدی اما خواجه نیاز عسگرلرینه هئچ بیر سیلاح وئرمهدن اؤز یۇردونا قاییتدی. خواجه نیاز تونگانلارین نیّتیندن آرخایین اولغاچ اوْنلارلا بیرلیگینی پوْزوب داها اوْنلارا اعتیماد ائتمهدی. چینلیلر خواجه نیاز گۆجلرینین سیلاحسیزلیغینی گؤرمکله، هۆجۇم ائدیب خواجه نیازی شرقده قارلیق داغلارینا چکدیردیلر. ۱۹۳۱-جی میلادی ایلین ۱۲-جی آییندا باریگؤل بؤلگهسینده قازاقلار باری ملا آدلی بَیین باشچیلیغیندا ساواشا باشلاییب بۆتون باریگؤلو اله گئچیردیلر لکن تئزلیکجه جینشۇرین اوْنلارا غلبه ائتدی. اینقیلاب اوْدونو سؤندورهبیلمهین جینشۇرین شرقی تۆرکیستاندا باشقا اینقیلابلارین یوْلا دۇشمهسیندن قوْرخاراق٬ رۇسلاردان یاردیم دیلهییب، ایقتیصادی ایمتیازلار قارشیسیندا سیلاح و باشدا، حربی اۇچاق آلدی. بۇ اۇچاقلار خواجه نیازین داغلی یئرلرده اوْلماسی اۆچون وضعیتی دییشهبیلمهدیلر. خواجه نیاز اؤزونو اۆستون گؤرمکله تۇرفانی قۇرتارماغا حاضیرلاندی.[۱]
تۇرفان اینقیلابی
دَییشدیر
ماجونگیینگ ایله خواجه نیاز، یوْللارینی آییردیقدان سوْنرا ایکی یۆز کیشی تونگانلاردان خواجه نیازلا قالیب، عسگرلرینه حربی تعلیم وئریردیلر. اینقیلاب باشچیسی خواجه نیاز، بیر بؤیوک یۆروش اۆچون گۆج توْپلایارکن، تونگانلار تۇرفانا حمله ائتمهنی ایستهییردیلر. خواجه نیاز اوْنلارین یئنه غارت ائتمکدن باشقا آماجلارینین اوْلمادیغینی بیلهرک سؤزلرینه قۇلاق آسمادی. تونگانلار بۇ وضعیتی گؤرهرک عۆصیان ائتدیلر و بۇ عۆصیان نتیجهسینده خواجه نیاز اوْنلاری داغلیق بؤلگهدن ائشیگه سالدی. تونگانلار تۇرفانا طرف گئدیب خواجه نیازین یۆروش ائتمهسینی شاییعه ائتدیلر. بۇ شاییعهلر اثرینده یاردیم اوْردوسونون یوْلدا اوْلدوغونا اینانان تۆرکلر اینقیلاب ائتدیلر٬ لکن هئچ بیر یاردیمین اوْلماماسی اۆچون تئزلیکجه باسدیریلیب وار یوْخلاری جینشۇرین عسگرلری الییله غارت اوْلوندو. قۇمول اینقیلابینین باشلانیش گۆنوندن تۇرفاندا حمدالله علم، مقصود محیطی، موسیل محیطی، محمود محیطی و عبدالله داموللام، اینقیلابچیلارا یاردیم ائتمه موقعیتینی گؤزلهییردیلر. بۇ آرادا تۇرفانین آستانه خلقی حرکته گلیب، بؤلگهنی اله گئچیردیلر. مقصود بای باشچیلیغی ایله اینقیلابچیلار تۇرفاندان خواجه نیاز حاجییه قوْشولماق اۆچون لۆکچونه گئتدیلر. مقصود بای آز سایلی تونگانلاری گؤروب حرکتینین اۇیغون چاغدا اوْلمادیغینی دۆشونهرک اوْنلاری اۇلو مۇجاهیدلر آدلاندیریب، آستانهیه آپاردی. اوْ گۆن آستانهیه یوللانان اۆچ یۆزه یاخین چینلی قوْشون، آستانه و قاراخوجا خلقی یۆروشویله مغلوب قیلینیب، چوْخلو سیلاح اله گئچیریلدی. بۇ اوْلایدان سونرا آستانه یاخینلیقلاریندان اۆچ مینه یاخین ساواشچی ییغیشیب گلدی. میلادی ۱۹۳۳-جو ایلین ۲-جی آییندا تۇرفان بۆتونلوکجه چینلیلردن قۇرتاریلدی. تۇرفان اینقیلابچیلاری غلبهلرینه داوام ائدهرک، اۇرومچودان یوللانیلان قوْشونلاری مغلوب ائدیب آغیر سیلاحلار اله گئچیرتمکله اؤز گۆجلرینی تثبیت ائتدیلر. اینقیلابچیلارین گۆجلنمهسی قۇلاق-قۇلاغا دوْلاناراق شرقی تۆرکیستان شهرلری بیر-بیر آیاغا قالخیردی. توْقسوندا تۇختی بَی ایکی یۆز مۆجاهیدله شهری قۇرتاریب، توْقسون و گۆموشدن ییغیشان ۵-۶ یۆز مۇجاهیدله قاراشهره هۇجوم ائتدی. توْختی بَی گۆجلری، قاراشهرین خلقی و تونگانلارین یاردیمی ایله چوْخلو ساواشلاردان سوْنرا قاراشهری ده اله گئچیردیلر.
بۇ اوْلایلار آردیندا چینلی عسگرلرله اینقیلابا سوْن وئرمهنی ایمکانسیز گؤرن جینشۇرین، اۇرومچی، غۇلجا و آلتایداکی کؤچری آغ اۇروس خلقیندن مین نفر عسگر آلیب بۇ عسگرلرین باشچیلیغینی شینگزیخۇیا تاپشیردی. جینشۇرین، اینقیلابچیلارین تۇرفان، توْقسون، کوْرلا و قاراشهری اله گئچیرمهسینین خبرین ائشیتمکله اۇرومچویا قاییدیب، شینگزیخۇینی دا اۇرومچویا چاغیریر. اۆست اۆسته دؤرد مین عسگرلی، چوْخ سایلی آغیر سیلاحلارلا قۇراللانان شینگزیخۇی اوْردوسو اۇرومچو یوْلوندا پیچان اینقیلابچیلارینا هۇجوم ائدهرک اوْنلارین چوْخونو قیردی. اوْندان سوْنرا لمجین و لۆکچوندن گئچیب تۇرفانا یاخینلاشدی. تۇرفانا چکیلن اینقیلابچیلار شینگزیخۇی اوْردوسویلا ساواشیب لکن اوْن مین شهید و یارالی وئرمکله مغلوب اوْلدولار. ۱۹۳۳-جی ایلین سوْنوندا ماشیمین تۇرفانداکی سیلاحلاری آلیب توْقسونا قاییتدی. محمود محیطی، دامولاملاری (مۇسیل حاجیم، طاهیر بی، بای عزیزی و امین حاجی) و ساغ قالان مۇجاهیدلری قاراشهره آپاردی. اوْ یئردن ده مۇسیل بای باشچیلیغی ایله بیر قیسم مۇجاهیدلر و حمدالله علم آخۇنوم داغ یوْللارییلا خواجه نیاز حاجییا قاتیلدیلار. اینقیلابچیلارین تۇرفاندان چکیلمهلرییله بؤلگه بۆتونلوکجه چین گۆجلری الینه گئچدی و شینگزیخۇی کیچیک، یاشلی، کیشی و قادین آراسیندا فرق قوْیمادان پیچاندا و باشقا یئرلرده خلقی قیردی. کوْرلانین چینلیلر الیندن قۇرتولماسیندان سوْنرا تۇرفان اینقیلابچیلارینین مغلوبیت خبری کوْرلایا چاتدی. توْختی بی باشچیلیغییلا مۇجاهیدلر پیچانا قاییدیب، چینلیلر و آغ اۇروسلارلا ساواشاراق هامیسی شهید اوْلدولار. چاقیلیق و لوْپنوردان دا مین نفره یاخین مۇجاهید تۇرفانا هۇجوم ائدیب شهید اوْلدولار.[۱]
خواجه نیاز حاجینین تۇرفانی قۇرتارماسی
دَییشدیر
خواجه نیاز حاجی میلادی ۱۹۳۳-جی ایلین ۲-جی آیینین سوْنلاریندا قۇمول داغینداکی مرکزینده آز سایدا عسگرلرینی قوْیوب، قالان بۆتون گۆجویله، قۇربان دۇرغا، سالی دۇرغا و قۇمولون باشقا ساواشچیلاری و محمود محیطی ایله بیرلشهرک، بیرینجی آددیمدا قۇمولو و اوْندان سوْنرا لۆکچونو اله گئچیردی. بۇنلارلا تۇرفان خلقی خواجه نیاز حاجی گۆجلرینه قوْشولوب، حمدالله علم آخۇنوم ایله خواجه نیاز حاجی بیرلیکده حرکت ائتمهیه حاضیرلاندیلار. اینقیلابچی گۆجلرین ساواش مئیدانلاریندا قازانمالارینی گؤرن شینگشیسئی (شینگزیخۇی) آغ اۇروس عسگرلرینی لۆکچونه یوللاییب، ۳ گئجه گۆندوز ساواشدیقدان سوْنرا اینقیلابچیلاری مغلوب ائتدی. اینقیلابچیلار بۇ اۇدوزمادان سوْنرا چالقان آدلی داغا چکیلدیلر. بۇ ساواشدا حمدالله علم آخۇنوم، مقصود محیطی و رقیب غازی کیمی قیمتلی باشچیلار، اوْن مینه یاخین شهید اوْلان ساواشچیلارین آراسیندایدیلار. ساواشدان سوْنرا شینگزیخۇی مقصود محیطینین کسیلن باشینی آنادان اوْلان یئری آستانهده و لۆکچونده آسلاییب، لۆکچون خلقینی قیردی.[۱]
ختن اینقیلابی
دَییشدیرقاراشهر، کورلا، کۇچا، آقسۇ و کاشغر واقعهلری
دَییشدیرآلتای، چؤچک و غولجا اینقیلابلاری
دَییشدیردؤرد موستقیل حکومت
دَییشدیرچین حکومتینین شرقی تۆرکیستانی اۆچ قیسمته بؤلمهسی
دَییشدیرخواجه نیاز حاجینین جۇمهوریت باشچیسی اولماغی
دَییشدیراۇرومچیداکی حادیثهلر
دَییشدیراینقیلابچیلارین باشقا اؤلکهلرله موناسیبتی
دَییشدیرختن اینقیلابینین باشلانیشیندان قوْنشو اؤلکهلرله ایلگی قۇرماق، اینقیلابچیلارین فیکرینده ایدی. شرقی تۆرکیستانا فاصیله باخیمیندان یاخین اوْلان اؤلکهلر هیند، رۇسیه و افغانیستان ایدی. بو اۆچ اؤلکهدن هیند طرفسیزلیک سیاستینی یۆروتدو. افغانیستان دینداشلیق و تاریخی باغلانتیلاری اۆچون اینقیلابچیلارین آرخاسیندایدی٬ لاکین هیند و رۇسیهیه نیسبت اۇزاق فاصیلهده اوْلدوغو اۆچون شرقی تۆرکیستان نفعینه بیر ایش گؤرهبیلمهدی. رۇسلار نفع آپارماق سیاستینی سۆردورهرک، ساواشین دۇرومونا باخیب ایکی طرفدن ده حیمایت ائدیردیلر. اینقیلاب باشچیلاری آراسیندا، خواجه نیاز حاجی، رۇسلارا یاخینلاشما سیاستینی ایزلهییردی و رۇسلارین بعضی شرطلرینی قبول ائتمکله اوْنلاردان سیلاح آلمیشدی. خواجه نیاز حاجینین بۇ سیاستی قارشیسیندا اوْلان محمد امین بۇغرا، اؤز شرقی تۆرکیستان تاریخی آدلی کیتابیندا، رۇسلارا یاخینلاشمانی اینقیلابین تقدیرینی شۇروی بیرلیگینه تاپشیرماق بیلدیریبدیر. اینقیلاب باشچیلاریندان اوْلان ثابیت دامۇللام، تۆرکیه، هیند و افغانیستان اؤلکهلرینه ائلچی گؤندرمیشدی لاکین بۇ «شرقی تۆرکیستان فوقالعاده ائلچیسی» آدلانان فردلر اؤز وظیفهلرینی سایمادان اینقیلابچیلاردان آلینان پوللارلا مقصد اؤلکهده یاشاماغا باشلادیلار.[۱]
اینقیلابین فاجعهلی صحنهلری
دَییشدیرمیلادی ۱۹۳۴-جو ایلین ۷-جی آیینین ۱۷-سیندن باشلایاراق، تۇنگانلارا باشچیلیق ائدن ماجونگیینگ یئنگی حیصار شهرینی آلماغا چالیشیردی. یئنگی حیصارین هیند ایله افغانیستان یوْللاری اۆستونده اوْلماغی اۆچون بۇ شهری ساخلاماق اینقیلابچیلارا اهمیتلییدی. بۇنون اۆچون محمد امین بۇغرا عسگرلریندن بیر بؤلومون ختندن یئنگی حیصارا گؤندردی. ماجونگیینگ گۆجلرین حاضیرلایاندان سونرا بۇ شهره هۇجومو باشلادی. چوْخلو ساواشلاردان سوْنرا امیر نۇر احمد بۇغرا یئنگی حیصاردا مۇحاصیره اوْلدو. یئددی گۆن ساواشین باشلانیشیندان سوْنرا امیر عبدالله باشچیلیغییله یارکند شهریندن یاردیم اوْردوسو یئنگی حیصارا یئتیشدی. یاردیم اوْردوسو ایلک هۇجوملاریندا تونگانلاری دالی اوْتورتدو لکن امیر عبداللهـین آتینین اوْخلانماسی و امیر عبداللهـین ییخیلماسی اینقیلابچیلار صفین پوْزدو. بۇ ساواشدا دیری قالان ساواشچیلار قیزیلدا ثابیت دامۇللام گۆجلرینه قوْشولوب یئنی بیر هۇجوما حاضیرلاندیلار. محمود سیجانگین باشچیلیغییله دؤرد گۆنده یئنگی حیصارا یئتیشن ایکینجی یاردیم اوْردوسو ماجونگیینگی مۇحاصیره ائتمیشیدی لکن حافیظ تنجانگ آدلی باشچی عسگرلرین ساواش مئیدانیندان اۇزاقلاندیریب، تونگانلارین مۇحاصیرهدن چیخماغینا سبب اوْلدو. ایکینجی یاردیم اوْردوسو هئچ بیر نتیجهیه یئتیشمهدن گینه قیزیلدا توْپلاندی. یئنگی حیصار مۇحاصیرهسی محرّم آیینین اۆچونهجه دوام تاپدی. بو گۆن تونگانلار شهرین دۇوارلارینین بیر طرفینه پارتلاییچی گؤموپ، بیر قیسمینی ییخدیلار. ییخیلان یئردن ایچری گلن تونگانلار بۆتونلوکجه اؤلدورولوب یا اسیر آلیندیلار. بو ساواش دؤرد گئجه گۆندوزدن سوْنرا توْخداندی. دؤرد گئجه گۆندوز ساواشماقدان یوْرقون اوْلان و اؤزلرین اۇتموش سایان ساواشچیلار دینجهلمک اۆچون مئیدانی بوْشالدمیشدیلار. بۇنونلا بیر چاغدا تونگانلار ایکینجی یۆروشو شهر دۇوارلارینین ییخیلان یئریندن باشلادیلار. محرم آیینین ۸-جی گۆنو یئنگی حیصار تونگانلارین الینه تۆشدو. تونگانلار ایکی کسیلن باشی امیر عبدالله بۇغرا و نۇر احمد بۇغرا باشی آدلاندیریب کاشغرده آسلادیلار لکن بۇ ایکی باش ایکی افغان مۇجاهید، یۆزباشی هاشیم شاهیمردان خان و بازمحمد خان باشلارییدیلر. بۇ اوْلایلاردان سوْنرا خواجه نیاز حاجی عسگرلری شهرلردن اۇزاقلادیب، شهرلری تونگانلارا تسلیم ائتدی. شرقی تۆرکیستان ایسلام جۆمهۇریتینین امیرلریندن اوْلان محمد امین بۇغرا اؤز «شرقی تۆرکیستان تاریخی» کیتابیندا یئنگی حیصار ساواشیندان سوْنرا خواجه نیاز حاجینین ایشلرین اینقیلابی تسلیم ائتمه آدلاندیریبدیر.[۱]
اینقیلابین سون صفحهلری
دَییشدیر
خواجه نیاز حاجی شهرلری تونگانلارا تسلیم ائتمهدن سوْنرا اؤزون چین دؤولتینه تابع اوْلان گۆجلره تسلیم ائتدی. شینگشیسئی اوْنا فۇجۇشیلیق منسبی وئریب، اینقیلابچیلارین گۆجو قۇرتولانجا اوْنی حکومتده شریک ائتدی. محمود سیجانگ دؤرد مینه یاخین عسگریله اۇرومچو دؤولتینه تابع اوْلوب آقسودا قالدی. رۇسلار و چینلیلردن ترکیب اوْلان شینگشیسئی اوْردوسو آقسودان کاشغره هۇجوم ائدیب، تۇمشوقداغ دا تونگانلارا غلبه ائتدی. بۇ مغلوبیتدن قورخان ماجونگیینگ عسگرلرینین بیر بؤلومویله فیرغانایا قاچیب رۇس دؤولتینه سیغیندی. شرقی تۆرکیستاندا قالان تونگانلار ماخوسئن باشچیلیغییله کاشغره هۇجوم ائدیب اهالینی قیریب ائولرین اوْتلاییب ختن شهرینه قاچدیلار. شۇروی بیرلیگی اؤز گۆجلرین شرقی تۆرکیستاندان اؤز سینیرلارینا قایتاردیب شینگشیسئیین گۆجو آزالدی لکن محمود سیجانگ عسگرلرین اوْنون اختیاریندا قوْیوب کاشغر ایله یارکندی چینلیلر نفعینه ساخلادی. سیجانگلیق لقبی بۇ ایش اۆچون محمود سیجانگا وئریلمیشدیر. آلتای ایله قۇمول بؤلگهلرینده شریف خان و یوْلواس بای هئچ طرفین اۆستون اوْلماماغین گؤرمکله چینه باغلی دؤولتله سیاسی بیرلیک قۇردولار. شینگشیسئی بۇ سیاسی بیرلیکلرین عؤمرونو قیسا بیلیردی و اوْنون اۆچون محمود سیجانگ، شریف خان و یوْلواس بایی یوْلدان گؤتورمک اۆچون چالیشیردی. محمود سیجانگ کاشغرده اؤز ایکی ایللیک حاکیملیغیندا کوْمونیست تشویقاتینین قارشیسیندا دۇرموشدو و میلّی موعاریفین یاییلماسی اۆچون تقدیره لاییق ایشلر گؤرموشدو. بۇ ایکی ایلین سوْنوندا محمود سیجانگ هینده کؤچدو. شرقی تۆرکیستاندا قالان تونگانلارین باشچیسی، ماخوسئن، ماجونگیینگ چاغریسییله میلادی ۱۹۳۶-جی ایلین ۵ یا ۶-جی آییندا شینگشیسئیه تسلیم اوْلدو. چینلی ایش آداملاری دؤولت طرفیندن ختن حاکیملیغینا تعیین اوْلدولار. شرقی تۆرکیستان خلقی تونگانلار ظۆلموندن قۇرتولسالاردا اوْندان آغیر اوْلان چینلیلر ظۆلمونه قالدیلار. قیسا چاغدان سوْنرا ماخوسئن، شینگشیسئی سؤزلرین بوْش گؤروب، محمود سیجانگ گۆجلرینین بیر بؤلومویله بیرلشیب گئنه ساواشا باشلادیلار. بۇ بیرلیک شۇروی بیرلیگینین دخالتیندن اؤن شینگشیسئی گۆجلرین مغلوب ائتمیشدی، لکن رۇس اوْردوسو چینلیلر نفعینه وضعیتی دییشدی. اینقیلاب باشچیلاری بۇ اوْلایلاردان سوْنرا هیند یا غربی موْغولیستانا قاچدیلار.[۱]
شرقی تۆرکیستان ایسلام جۇمهوریتینین حربی وضعیتی، ایچری و ائشیک سیاستی
دَییشدیرشرقی تۆرکیستان جۆمهۇریتینین حربی وضعیتی
دَییشدیرشرقی تۆرکیستان ایسلام جۆمهۇریتینین باشچیلاری و اوْنلارین امرینده اوْلان ساواشچیلارین عسگری تعلیمات آلمادیقلاری اۆچون٬ اینقیلابچیلار داغلیق بؤلگهلردن ائشیکده اوْلان ساواشلارین چوْخوندا مغلوب اوْلموشدولار. خواجه نیاز حاجی عسگرلرین نظمینه دَیر وئرمهییب اوْنلارا هئچ بیر آیلیق نظرده آلماییردی، بۇنا گؤره اینقیلابچی عسگرلر جیسم ایله روح باخیمیندان گۆجسوزلشیردیلر. عسگرلرین معیشتسیزلیگیندن یارانان مسألهلر میلّتله اینقیلابچیلار آراسیندا فاصیله یاراتمیشدی. خواجه نیاز حاجینین عکسی، ختن اینقیلابچیلارینین باشچیلاری ایلک گۆنلردن باشلایاراق عسگرلری نظملی ائتمک اۆچون قانون تعبیه ائتمیشدیلر. ختن عسگرلرینی گۆجسوزلدن سیلاحلارینین کؤهنه و آز اوْلماسی ایدی، عسگرلرین چوْخو قیلینج، سۆنگو و چوْماقلا سیلاحلانمیشدیلار. ختنلی گۆجلرین ۲۰ توْپو وار ایدی، بۇ ۲۰ توْپدان ایکیسی یئنی توْپ و قالانی گئچمیشدن قالان کؤهنه توْپلار ایدی آمّا چینلی عسگرلر آغیر و یئنی توْپلارلا تجهیز اولموشدولار. تؤمور سیجانق عسگرلری نیظامی تربیهلری وار ایدی لکن باشچیلارین نظمسیزلیگی اۆچون گۆجسوزودو. اؤزبک و قیرغیز ساواشچیلار باسماچی قالخینیشینین تجرۆبهلرییله وۇر-قاچ ساواشلاردا گۆجلویدولر لکن مۆحاصیره و مئیدانی ساواشدا مغلوب اوْلوردولار. اۆست اۆسته اینقیلابچی عسگرلرین، چینلی عسگرلر قارشیسیندا تجرۆبهسیزلیکلری و سیلاحسیزلیقلاری اینقیلابی نیظامی ساحهده مغلوبیتله اۆزلشدیردی.
ایچری سیاست
دَییشدیراینقیلاب باشچیلارینین بیر قیسمینین مالیّه، عدلیّه و موعاریف ایشلرینین اوصوللاریندان خبرسیزلیگی و ساواشلارین آرتیردیغی خرجلر، دینجلیگی آرادان آپاراراق اینقیلابی اصل آماجیندان اۇزاقلاتمیشدی. بۇندان علاوه اینقیلابچیلار حاکیمیتینده اوْلان توْرپاقلارا منسوب اولان باشچیلارین چوخونون قۇموللو و تۇرفانلی اوْلمالاری یئرلی اهالینین رضایتسیزلیگینه سبب اوْلموشدو. ختنده وضعیت یاخشیراق ایدی. عسگرلر، اینقیلاب دؤولتینه ایشلهین ایشچیلر و ... هامی قانون اساسیندا چالیشاراق ایشلر نظمه سالینمیشدی. عدلیّه ایشلری ختن بؤلگهسینده ایسلام شریعتی اساسیندایدی و اینقیلابچیلار ساغیندان شهرلرده مکتب آچیلمیشدی.
ائشیک سیاست
دَییشدیرائشیک سیاستده اینقیلابچیلار آراسیندا چوْخلو ایختیلافلار واریدی. خواجه نیاز حاجی و محمود سیجانگ اؤزلرین محلی حاکیملرله قارشی امّا چین دؤولتینه تابع بیلیردیلر. بۇ تابعلیک عسگری حرکتلردن و بایراقلارینین چین بایراقی اوْلماسیندان بللییدی. قوْنشو اؤلکهلر آراسیندا خواجه نیاز حاجی یالنیز شوروی بیرلیگییله ایلگی قۇرموشدو و سیلاح قارشیسیندا اؤزو موقّت آدلاندیران ایمتیازلاری رۇسلارا وئرمیشدی. ختن اینقیلابچیلاری خواجه نیاز حاجی ترسهسی اؤزونو چین دؤولتینه باغیمسیز ساییب، شوروی بیرلیگییله ایلگیسین بیر تیجاری اوْرتاقلیق حدّینده ساخلامیشدی. افغانیستان و اینگیلیس دؤولتلری شرقی تۆرکیستان باغیمسیزلیغی قضیهسینده طرفسیزلیک سیاستین یۆرودوردولر. تاریخ یازیلارینا دایاناراق ختن انقلابچیلاری بۇ ایکی دؤولتله ایلگی قۇرماق ایستهییردیلر.
