مزدیسنا
بوردان کؤچورولدو: زرتوشتیلیکمَزدَیَسنا یوخسا زرتشتی دینی یا دا زردوشتلی‌لیک — اشوزرتشت‌ون یایدیغی دینه دئییلیر. اهورا مزدا چاغیرانلار.مزدیسنا ضیددی دیویسنا اولور. دؤو چاغیرانلار. آرامیلر مسلکینده بیر پئیغمبر زرتوشت آدیندا بو دینی یارادیب.
زرتۆشتی‌لیک دۆنیانین ان قدیم دینلریندن بیری‌دیر.
عمومی معلومات
دَییشدیردۆنیانین ان کؤهنه اعتیقادلارین‌دان بیری اوْلان زرتۆشتی‌لیک آذربایجان اراضی‌سین‌ده میدانا گلمیش‌دیر. زرتۆشت دینی اونون بانی‌سی زرتۆشتون آدی ایله باغلی‌دیر.
بو یئنی دینی اعتیقاد یالنیز آذربایجان اراضی‌سین‌ده یاشایان طایفا لر طرفین‌دن قبول ائدیلمه‌دی. او، عئینی زامان‌دا ایران، اورتا آسیا، هیندوستان و دیگر اؤلکه‌لرده یاشایانلارین دا دینینه چئوریلدی. زرتۆشتون حیات و فعالیّتی حاقین‌دا ایندی ده آراشدیرماچیلار آراسین‌دا موباحیثه‌لر داوام ائدیر. اوزون ایللر عرضینده بۇ باره‌ده کول‌لی میقداردا آراشدیرمالار آپاریلماسینا باخمایاراق هله ده زرتۆشتون نه واخت و هارادا یاشاییب، یاراتماسییلا باغلی دقیق فیکیر یوخ‌دور.
زرتۆشت دینی مزدیزم، ائله جه ده دیگر دینلرین تاریخین‌ده باش وئرمیش داخیلی تحووولاتا معروض قالمیش‌دیر. بۇ باخیم‌دان دا زرتۆشت پیغمبر طرفین‌دن یارائدیلمیش و ایلکین ماقلار طرفین‌دن قبول ائدیلمیش زرتۆشت دینی و اونون دۆنیا گؤروشونو ساسانیلر دؤورون‌ده‌کی مزدیزم – داها دقیقی آتشپرست‌لیک ایله عئینیلش‌دیرمک اولماز. بۇ ساحه‌ده نفوذلو آراشدیرماچی گیرشمانین گؤستردیی کیمی، مزدیزمین ایلکین دؤورون‌ده اساس فؤوق البشر قوه هؤرموزد مهر (میترا) و ناهید ایدی‌سه، سوْنرالار اونلاری عوض ائدن هؤرموزد و اونون باریشماز دوشمنی اوْلان اهریمن گؤروشو حقیقی دوالیزم‌دیر. اونا گؤره کی، اونلار ایکی – بیری دیگرینه ضد اوْلان قوه‌یه (خئییر-شره) و یاخود سوبستان‌سییایا اینانیر و بۇ موباریزه‌ده هؤرموزدون (خئییرین) غالیب گلمه‌سینه امین ایدیلر. مزدیزمه گؤره هؤرموزد ایله اهریمن نور ایله ظولمت، خئییر ایله شر و صۆلح ایله مۆحاریبه آراسین‌دا گئدن موباریزه کیمی ایکی اجتماعی و طبیعی کؤکه مالیک‌دیر.
زرتۆشت دینینین اساس موددعاسی اوندان عبارت ایدی کی، دۆنیادا بیر-بیری ایله دایم ووروشان ایکی قوه واردیر. مسیحیّتده مسیح – آنتی‌مسیح، ایسلامدا ایسه داها صاف و ایلاهی فورمادا الله و ایبلیس فورماسین‌دا بۇ تظاهر ائدیر. خئییر و شر قوه‌لرین موباریزه‌سی هر اوچ دینی بیرلش‌دیره‌ن عامیلدیر. بونلاردان بیری خئییر – هؤرموزد (آهورامزدا)، دیگری ایسه شر – اهریمندیر (آنقرامانیو). زرتۆشتون دینی تعلیمین‌ده باش ایلاهی قوه هؤرموزددور کی، اونو اود تمثیل ائدیر. زرتۆشت دینینه اینانانلار آتشگاهلار تیکیر، اورادا اود یاندیریر و همین اودو قورویوب ساخلاییردیلار. زرتۆشت دینینه ایمان گتیره‌نلر اینانیردیلار کی، حیاتین اساسینی تشکیل ائدن اود، سو، توْرپاق و هاوادیر. اونلار بۇ دؤرد عونصورو مقدس حساب ائدیب، اونلارین دایما تمیز قالماسینا سعی گؤستریردیلر. زرتۆشت دینینه اینانانلار اودو، گؤستردییمیز دؤرد عونصور ایچریسینده ان مقدس، باش ایلاهی و اولو قوه حساب ائدیردیلر. اونلار اودون نورونا سیتاییش ائدیر، قارشی‌سین‌دا سجده قیلیب، دعا اوخویور و اونون شرفینه قوربانلار وئریردیلر. لاکین سوْنرادان بوتون بۇ اینانج دییشدیریلدی و اینسانلار صرف اودا سیتاییش ائتمه‌یه باشلادیلار و بئله‌لیکله تدریجا زرتۆشتی‌لیک عنعنه‌لری عومومدونیا صحیّه تشکیلاتینینن‌دا گؤرونوش و فورماجا عئینی، لاکین مضمونجا فرق‌لی یئنی بیر دین، آتشپرست‌لیک فورمالاش‌دی. ماقلار خالقین باشینا گلن بوتون موصیبت و فلاکتلری قددار روحون، اهریمنین عومومدونیا صحیّه تشکیلاتینینونه ییخیردیلار. اونلار مؤوجود قورولوشون ایلاهی، فؤوقلبشر بیر منشأیه مالیک اوْلدوغونو دا تبلیغ ائدیردیلر. قئید ائدک کی، بوتون بۇ گؤستریلن موددعالار صرف زرتۆشتی‌لییه عاییددیر و سوْنراکی دؤورده زرتۆشتی‌لیک آدی ایله اینسانلار طرفین‌دن منیم‌سه‌نیله‌ن آتشپرست‌لیکده اؤز عکسینی تاپمامیش و یا تحریف اوْلونموش‌دور.
۳-جو عصر فیلوسوفو پارفیوسا گؤره "ماق" اللها سیتاییش ائدیب، اونون علمی سیررلرینه ییه‌لنه‌نلره دئییلیر. شابلون:دین زرتۆشت حاقین‌دا ایلکین معلومات وئره‌ن یونان تاریخچی‌سی خسانتی (ائ.ا. ۶۲۵-۴۶۵) اوْلموش‌دور. کیچیک آسیانین سارد شهرین‌ده یاشایان بۇ تاریخچی، هئرودوتدان دا اوّل اورمییا گؤلونه قدر اوْلان اراضییه بلد اوْلموش‌دور. ایلک اوّل هئرودوت، داها سوْنرا ایسه دمشق‌لی نیکولای اونون یازیلارین‌دان ایستیفاده ائدیب، مزدیزم حاقین‌دا معلومات وئرمیشلر.
آممیان مارسئل‌لینین یازدیغینا گؤره زرتۆشتون دؤورون‌دن اعتباراً خصوصی عائله‌دن اوْلان ماقلار نسیل‌دن-نسله دین باش‌چی‌لیغینا تعیین ائدیلمیشلر. ماقلار عادت-عنعنه‌لرینه گؤره دیگر طبقه‌لردن فرقله‌نیردیلر. اونلار خصوصی حؤرمت و نفوذا مالیک ایدیلر. (آممیان مارسئل‌لی، خخییی، ۶)
یارانماسی
دَییشدیراوچ مین ایل اوّل (قدیم سالنامه‌لره گؤره، زرتۆشت ماکئدونییالی ایسگندردن ۲۵۸ ایل اوّل یاشامیش‌دیر) آذربایجانین جنوبون‌دا یئرلشه‌ن اورمیه شهرین‌ده زبار داغینین اتیین‌ده‌کی درجه چایینین ساحلین‌ده تیکیلمیش سارای‌دا پوروشاسپا آدلی بیر کیشی یاشاییردی. اونون آروادینین آدی دوقدو ایدی. اونلارین زرتۆشت آدلی بیر اوغلانلاری واردی. اوْرتا عصرلرده یارانمیش "زرتۆشتنامه" آدلی کیتاب‌دا دئییلیر کی، اوشاق‌لیق‌دا زرتۆشت یاشیدلارین‌دان هئچ زامان آغلاماماسی و دایم اؤز گولوشو ایله ائولرینی ایلاهی نورا قرق ائتمه‌سی ایله سئچیلیرمیش. هله اوشاق‌لیق چاغین‌دا او، اؤز مودریک‌لیگی ایله سئچیلیر و شره قوللوق ائدن سئهربازلارین اونو آرادان گؤتورمک جهدلری همیشه اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لنیر. ائرکه‌ن یاشلارین‌دان روحانیلردن درس آلان زرتۆشت اون بئش یاشین‌دان کامیل بیر دین خادیمی کیمی حقیقت آختاریشی ایله دۆنیانی دولاشماغا باشلاییر.
اوتوز یاشین‌دا او آرتیق یئنی دینین یارادیجی‌سی کیمی پیغمبرلیک سوییه‌سینه یوکسلیر. اؤز وطنین‌ده همفیکیرلر تاپمایان زرتۆشت یئنی تعلیمینی یایماق‌دان اؤترو شرقه طرف اوز توتور. ۱۰` سحر مقدس چایی کئچرکه‌ن سماوی روحلاردان بهمه‌ن اونون قارشی‌سین‌دا نازیل اولور و زرتۆشتو تانرینین آهورا مزدانین یانینا قالدیریر. درگاه‌دا زرتۆشت ایلاهی‌دن وهی آلیر. بورادان جهنمه دوشه‌ن زرتۆشت اونو اؤز دینین‌دن دؤندرمک ایسته‌یه‌ن شر روحو آنقرامانیو (اهریمه‌ن) ایله گؤروشور. اهریمه‌ن ایستیینه چاتا بیلمیر و زرتۆشت کؤیلردن ائن‌رک اؤز تعلیمینی "آوئستا" آدلاندیردیغی مقدس کیتاب‌دا ایفاده ائدیر. شر روحلار اونو بورادا دا تعقیب ائدیرلر، لاکین هر دفعه زرتۆشت "آوئستا"دان دعالار اوخوماقلا اونلاری قووا بیلیر. ایلهامینی کؤیلردن آلان زرتۆشت آغ لیباسا بورونوب علینه مقدس اود و سرو آغاجین‌دان اسا آلاراق شاه ویشتاسپین سارایینا یول‌لانیر و اونو اؤز دینینه گتیریر. قونشو حاکملر ویشتاسپین آتا-بابا دینین‌دن دؤنمه‌سین‌دن ناراضی قالاراق، اونون اوزرینه هوجوما کئچیرلر. ویشتاسپ غلبه چالیر و زرتۆشتون تعلیمی اونون اؤلکه‌سین‌ده مؤحکم‌لنیر. ویشتاسپ باکترییادا آتشگه‌ده‌لر تیکدیریر. اؤز عؤمرونون سون ایللرینی بورادا یاشایان زرتۆشت یا شر سئهربازلارینین، یاخوددا دوشمه‌ن عسگرلرینین علی ایله اؤلدورولور.
زرتۆشتی‌لیک اخلاقی
دَییشدیرزرتۆشتیلیک اخلاقی خئییرخاه فیکری، خئییرخاه سؤزو، خئییرخاه عملی نظرده توتور، سخاوتی، دوغروجولوغو، آرزو و ایستکلرده مؤتدیل‌لیگی تبلیغ ائدیر، ظلم و قانونسوزلوق‌دان چکینمه‌یه چاغیریر. اینسان اودون، سویون و تورپاغین تمیزلیینی قورومالی‌دیر. یئنی دین- مازدیاسنا (زردوشتلوک) نینکی شرق‌ده غلبه چالیر، هم ده غرب‌ده یاییلیر. بو، دۆنیانین ان قدیم دینی ایدی. ایلک دؤولت دینی کیمی او، سوْنرالار یارانمیش دینلرین- ایودایزمین، مسیحیتین، موسلمانلیغین و بوددیزمین اینکیشافینا اهمیت‌لی تأثیر گؤستردی. سوْنرادان زورلا موسلمانلاش‌دیریلان زرتۆشتیلر آذربایجانی بۇ دینین و زرتۆشتون وطنی حساب ائدیردیلر.
زرتۆشتون تعلیمی
دَییشدیرزرتۆشتون تعلیمی اوتوراق هئیواندارلیغی و اکین‌چی‌لیگی مۆدافیعه ائدیردی. بۇ تعلیم تکاللاه‌لی‌لیغی ایرلی سورور و دۆنیادا ایکی اب‌دی باشلانغیجی – خئییرله شر آراسین‌دا دایمی موباریزه‌نین گئتدیینی تبلیق ائدیردی. بۇ تعلیمه گؤره اینسان عؤمرونون معناسی اهریمه‌نله موباریزه‌ده آهورا مازدایا کؤمک گؤسترمک‌دیر. سون نتیجه‌ده آهورا مازدا غلبه چالمالی و شرعی یئر اوزون‌دن بیریوللوق سیلمه‌لی‌دیر. زرتۆشتی‌لیک اخلاقی خئییرخاه فیکری، خئییرخاه سؤزو، خئییرخاه عملی نظرده توتور، سخانتی، دوغروجول‌لوغو، آرزو و ایستکلرده مؤتدیل‌لیگی تبلیق ائدیر، ظلم و قانونسوزلوق‌دان چکینمه‌یه چاغیریر. اینسان اودون، سویون و تورپاغین تمیزلیینی قورومالی‌دیر. اودو و تورپاغی مئییتلرله موردارلاماق اولماز. بونا گؤره ده جسدلری یوکسک‌لیکلرده‌کی داش‌لیق یئرلرده، یاخود بئله یئرلری خاتیرلادان داخما (سوکوت قولله‌سی) آدلی داش تیکی‌لیلرده قویماق لازیم‌دیر کی، قورد-قوشا یئم اولسون. سۆموکلر ده تورپاغی موردارلاماماق‌دان اؤترو خصوصی یئرلرده ساخ‌لانیر.
زرتۆشتیلرین تعلیمی اونلارین مقدس کیتابلارین‌دا، داها دوغروسو، مقدس کیتابلار توپ‌لوسو "آوستا"-دا ایفاده اوْلونوب. زرتۆشتی کاهینلری بئله بیر فیکیر یاییردیلار کی، گویا هم "قات"لار (کیتابین داها قدیم قیس‌می)، هم ده او بیری حیصّه لر زرتۆشت طرفین‌دن آهورا مزدادان نازیل اولموش ایلاهی وهی کیمی یازیلمیش‌دیر. بو مقصدله چوخ واخت مقدس کیتابین متنلرینه "آهورا مازدا زرتۆشته بئله بویوردو" ایفاده‌سی ده آرتیریلیردی.
همچینین باخ
دَییشدیرادبیات
دَییشدیر- چینگیز قاچار. قدیم و اوْرتا عصرلر آذربایجانین گؤرکه‌م‌لی شخصیتلری. باکی، ۱۹۹۷.
- آذربایجان تاریخی، ۱-جی جیلد، (ان قدیم زامانلاردان ۲۰-جی اسردک)، باکی، "آزرنشر"، ۱۹۹۴، سه. ۱۶۶-۱۶۸.
خاریجی کئچیدلر
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر