زورنا
زوُرنا — گوجلو و زیل سسه مالیک زورنا موسیقی آلتی آذربایجان اراضیسینده گئنیش یاییلمیش و مدنی حیاتیمیزدا اؤزونه مخصوص یئر توتموشدور.[۱]
سؤز آچیمی
دَییشدیرنی، نای و سورنا سؤزلری جوغرافیادا چوخ گئنیش یاییلیب.[۲][۳][۴] زورنانین سورنای سؤزوندن اولوب، سور: بؤیوک ضیافت، نای: قارغی، قامیش معناسینی وئردیگی گومان ائدیلیر.
جوغرافیاسی و تاریخچه‌سی
دَییشدیرآیری-آیری نؤوعلری اورتا شرق و قافقاز خالقلاری آراسیندا چوخ گئنیش یاییلمیشدیر. قدیم اینسان مسکنلریندن بیری اولان مینگه‌چئویر اراضیسینده آپاریلان آرکئولوژی قازینتیلار زامانی مارال بوینوزوندان حاضیرلانمیش دؤرد عدد زورنا آشکار ائدیلمیشدیر. عالیملرین حسابلامالارینا گؤره، یوکسک ذؤوقله حاضیرلانمیش بو آلتلرین اوچ مین ایل یاشی واردیر.[۵]
قورولوشو
دَییشدیراساساً اریک، قوز و توت آغاجیندان یونولاراق حاضیرلانیر. اوز حیصه‌سینده 7، آلت حیصه‌سینده ایسه 1 اویوق آچیلیر. گؤوده‌نین باش طرفینه ماشا تاخیلیر. او،جیر سؤیود، قوز و اریک آغاجیندان حاضیرلانیر. عومومی اوزونلوغو 302–317 م‌م-دیر. گؤوده‌سی‌نین باش حیصه‌سی 20 م‌م اولوب، آشاغی‌یا دوغرو گئنیشلنه‌رک 60–65 م‌م-ه چاتیر. اوست حیصه‌سینده یئددی، آلت حیصه‌سینده ایسه بیر اویوق آچیلیر. علاوه اولاراق زورنانین آغزی طرفده بیر دلیک داها وار کی، بو دا کؤک اۆچوندور. گؤوده‌نین باش طرفینه ماشا (بئچه) تاخیلیر. اونون اوزونلوغو 120 م‌م-دیر و او، جیر سؤیود، قوز و اریک آغاجیندان حاضیرلانیر. ماشانین وظیفه‌سی آلتین کؤک قایداسینی نیظاما سالماقدیر. بورونج، میس، یاخود گوموش لؤوحه‌دن حاضیرلانمیش "میل" ماشایا تاخیلیر. اساساً، قورو یئرده بیتمیش ایکی نازیک، یونولموش قامیشدان (قارغی پارچاسیندان) خوصوصی اوصول‌لا حاضیرلانمیش موشتوک 710 م‌م اوزونلوغوندا اولور.
ایفاچی آلتی سسلندیرمک اۆچون آغیز بوشلوغونا ییغدیغی هاوانی موشتوکدن نیظاملا اوفله‌ییر. صدف، سوموک و بورونجدن حاضیرلانان دییرمی تاغالاق (دایاق) میلین، تخمیناً، اورتا حیصه‌سینه، گیرده لؤوحه‌یه برکیدیلیر. تاغالاق، بیر نؤوع، دوداق اۆچون دایاق رولونو اویناییر. اوفورولن هاوا موشتوک، میل و ماشادان کئچه‌رک گؤوده‌یه داخیل اولور و آلت بارماقلارین کؤمگی ایله گؤوده‌ده‌کی اویوقلاری آچیب-باغلاماقلا سسلندیریلیر.
زورنانین دیاپازونو کیچیک اوکتاوانین "سی بئمول" سسیندن اۆچونجو اوکتاوانین "دو" سسینه قدردیر. ایفاچینین مهارتیندن آسیلی اولاراق، بیر نئچه سس ده آرتیرماق مومکوندور. بو سسلری ایفاچیلار "سفیر سسلر" آدلاندیریرلار. زورنا، اساسن، آچیق هاوادا کئچیریلن ائل شنلیکلرینده گئنیش ایستیفاده ائدیلیر.
نؤوعلری
دَییشدیربو آلتین "قارا زورنا" ،"عربی زورنا" ،"جوره زورنا" ،"عجمی زورنا" ،"قابا زورنا" ،"شهابی زورنا" کیمی نؤوعلری تاریخاً مؤوجود اولموشدور.
- آصفی زورنا - اساساً شیروان زوناسیندا ایستیفاده ائدیلیر. شیرواندا یاشامیش ائل صنعتکاری، زورناچالان آصف اؤزونه‌مخصوص زورنالار قاییردیغی اۆچون بو آلتلره مؤلیفین آدی وئریلمیشدیر.[۶]
- کله زورنا بؤیوک اؤلچولو زورنالارین عومومی آدیدیر.
- جوره زورنا - کیچیک زورنا، بعضاً "آیاق تاوار زورنا" دا دئییلیر. تورک سیاحتچیسی اولیا چلبی‌یه گؤر، جوره زورنانی جمشید ایجاد ائتمیشدیر [۷]. کیچیک زورنالار اسااساً شکی زوناسیندا ایستیفاده اولونور.
- اورتا جوره زورنا
- آیاق جوره زورنا - ان کیچیک زورنا، گؤوده‌سی‌نین اوزونلوغو 150م‌م-دیر.
- بم زورنانین سسی کوبود، یورغون چیخیر. گؤرکمجه قابا زورنانی خاطیرلادیر. بم بالابانین مؤلیفی علی‌جاواد جاوادلی طرفیندن ایجاد ائدیلمیشدیر. بم نفسلی آلتلرین، اؤزللیکله بم زورنانین، سسی عئینی گوجلو دیگر زیل سسلی آلتلردن داها اوزاق مسافه‌ده ائشیدیلیر. چونکی بم سسلرین دالغا آمپلیتوداسی عئینی گوجلو زیل سسلرینکیندن داها قووّتلیدیر.[۸].
- دم زورناسی دمکِش زورناچیلارین ایستیفاده ائتدیگی زورنا. گؤرکمجه عادی زورنایلا عئینیدیر، فرق یالنیز میله باغلانان ایکی‌قات قامیشدادیر: سس‌اویادیجی رولونو اوینایان بو قامیشی "یونگول" حاضیرلانیر کی، تئز اوفورولسون و دمکِشی یورماسین. زورنا آلتی اساساً قوشا حالدا ایستیفاده ائدیلیر: بیرینجی زورناچی ("اوستا") اساس ملودی‌نی چالیر، ایکینجی زورناچی ("دمکش") ایسه زوی توتور (موسیقی بویو "اوستانی" آرا وئرمه‌دن "دم" ایله تأمین ائدیر). دم بالابانیندان فرقلی اولاراق، دم زورنادا دیگر ایفاچی و موغنینی موشاییعت ائتمک مومکون دئییل.
- عجمی زورنا. کئچمیشده عرب اولمایان خالقلارا و اونلارین نوماینده‌لرین، اؤزللیکله، ایران و قوزئی آذربایجان اهالیسیندن اولان آداملارا "عجم" دئییلیردی. پرسیا (ایران و قوزئی آذربایجان) اراضیسی ده عجم آدلاندیریلیردی.[۹] آنجاق فارس و عومومیتله ایران‌دیللی خالقلارین (تورک مدنیتینین بؤیوک تاثیرینده اولموش کوردلر چیخماق شرطی ایله) موسیقی‌سی‌نین اؤزللیگی اوندادیر کی، تورک موسیقی‌سی ایله موقاییسه‌ده، زورنا سئویلمیر، ایستیفاده ائدیلمیر.
- عربی زورنا عادی زورنادان ایری اولور، سسی بم اولور. نفس آلتلری‌نین بوروسو نه قدر اوزوندورسا، سسی بیر او قدر بم سسله‌نیر.
- قابا زورنا - بوروسو اوزون، سسی بم، بوغوق، کوبود زورنا.[۶]
زورنانین موسیقیده اؤنمی
دَییشدیرزورنا اساساً تورک خالقلاری‌نین حربی، توی و یاس موسیقی‌سینده بؤیوک رول اویناییر. قدیم تورک خالقلاری دؤیوشه گئدرکن، آت‌اوستو اویونلارینی (چؤوکان، جیریت و س.) اوینارکن مئهتر موسیقی‌سی و یا داوول-زورنا چالینیردی [۱۰]. آذربایجاندا محرم آییندا عاشورا گونو قتل مراسیمی اسناسیندا دف و زورنا دخی چالینیر کی، بونا "ترس توی" دئییرلر [۱۱].
اساساً، نفس آلتلری آنسامبلیندا ایفا اولونور. خالق چالغی آلتلری آنسامبلی و اورکسترلری‌نین ترکیبینده ده سولو آلتی کیمی بعضی رقصلر، جنگیلر و دیگر موسیقی نومونه‌لری‌نین ایفاسیندا ایستیفاده ائدیلیر. او.حاجی‌بیگلی "کوراوغلو" اوپراسیندا زورنانی اورکسترین ترکیبینه علاوه ائتمیشدیر.[۱۲]
اتک یازیلار
دَییشدیر- ^ افراسیاب بدل‌بیگلی. ایضاحلی مونوقرافیک موسیقی لوغتی - زورنا
- ^ Сейран Кафаров - Этимология названий аэрофонов. Часть 1.HARMONY международный музыкальный культуродогический журнал.
- ^ Сейран Кафаров - Этимология названий аэрофонов. Часть 2.HARMONY международный музыкальный культуродогический журнал.
- ^ Сейран Кафаров - Ареал распространения и полисемантика музыкально-поэтического понятия кавал/кавили / гавал.HARMONY международный музыкальный культуродогический журнал.
- ^ افراسیاب بدل‌بیگلی. ایضاحلی موسیقی لوغتی - سورنا
- ^ ۶٫۰ ۶٫۱ عباس‌قولو نجف‌زاده. آذربایجان چالغی آلتلری‌نین ایضاحلی لوغتی. باکی، 2004.
- ^ اولیا چلبی. سیاحتنامه.
- ^ س. علی عسگر اوو، س. عبدالله‌یئوا. آذربایجان خالق چالغی آلتلری و اورکسترلشدیرمه. باکی: "معاریف" ،1996، ص. 18.
- ^ Encyclopedia Iranica - ʿAJAM
- ^ شوقی فاروق قانجا - مهتر و موسیقی. "موسیقی دونیاسی" ژورنالی.
- ^ اوزئییر حاجی‌بیگوو - آذربایجان موسیقی حیاتینا بیر نظر
- ^ آذربایجان عنعنه‌وی موسیقی اطلسی - زورنا