باغلاما
باغلاما ( تورک دیلینده : Bağlama ) یوخسا ساز – تزه‌نه (میضراب) ایله چالینان سیم‌لی چالغی آلتی. اوْ، اۇلو اوْزان صنعتینین داوام‌چی‌سی اوْلان آشیق و ساز-سؤز صنعتینین آیریلماز ترکیب حیصّه سی‌دیر. ساز عئینی زامان‌دا تورک دونیاسی‌نین، تورک معنویاتی‌نین رمزلریندن بیری‌دیر. سینکرتیک، یعنی اؤزون‌ده چالغی، اوْخوما، شعر دئمه، سؤز و داستان ایفاچی‌لیغی، آکتیورلوق و رقص (پلاستیکا) صنعتلرینی بیرلشدیرهن ساز-سؤز صنعتی، موغام صنعتی ایله یاناشی، آذربایجان میلّی مدنیتی‌نین ان اسکی قاتلاری ایله باغلی‌دیر.
سؤز آچی‌می
دَییشدیرباغلاما کلمه‌سی باغلاماخ فعلینن آلینیب.
تاریخچه
دَییشدیرقدیم تورکدیل‌لی خالقلاردا شامان، قام، اوْیون، باخشی، یانشاق، وارساق و نهایت، اوْزان کیمی تانینان صنعتکارلار بوگونکو آشیغین اجدادلاری ساییلیرلار. اوْزان صنعتی یوزیل‌لیکلر و مینیل‌لیکلر بویو بؤیوک تکامول یولو کچه‌رک آشیق صنعتینه چوریلدیی کیمی، قوپوز دا اوْنا اوْخشار تکامول یولو کچه‌رک ساز آلتی شکلینی آلمیش‌دیر.
ساز آرتیق شاه ایسماعیل ختاینین دؤورونده (XVI عصر) ایندیکی شکلینی آلمیش‌دی. شاه ایسماعیل ختای نین کؤنول اوْخشایان قوشمالارینین بیرین‌ده ساز بئله تره‌ننوم ائدیلیر:
بۇ گون اله آلماز اوْلدوم من سازیم،
ارشه دیرک-دیرک چیخار منیم آوازیم.
دؤرد ایش واردیر هر قارینداشا لازیم:
بیر علم، بیر کلام، بیر نفس، بیر ساز.
تاریخی فاکتلاردان بئله قناعته گلمک اوْلار کی، XII-۱۳-جو یوزیل‌لیکلرده اوْزان قوپوزونون چوغورلا، ۱۵-جی-۱۶-جی یوزیل‌لیکلرده ایسه چوغورون سازلا عوضله‌نمه‌سی مرحله‌لری اوْلموش‌دور:
- قوپوز ان قدیم سیم‌لی چالغی آلتلرین‌دن بیری‌دیر. اوْنون یارانما تاریخی میلاددان چوْخ-چوْخ اوّللره عایید ائدیلیر. قوپوزون ایکی نؤعو داها گئنیش ایستیفاده اوْلونموش‌دور:
- ایکیسیم‌لی قیل قوپوز (و یا ایکی‌لیق) کمپانلا چالینیردی، اوْرتا آسیا خالقلاری آراسیندا ، خصوصیله قازاخیستان‌دا گئنیش یاییلمیش و حاضیردا ایستیفاده ادیلمک‌ده‌دیر.
- اۆچسیم‌لی قولچا قوپوز چاغداش سازین سلفی ساییلیر.[۱]
- چوغور. علی‌رضا یالچین‌ین "جنوب‌دا تورکمه‌ن چاغلاری" اثرین‌ده چوغورون ۹ تلی، ۱۵ پرده‌سی و گؤزل سس تمبری اوْلماسین‌دان سؤز آچی‌لیr.Ancaq چوغورون باشقا تۆره‌لری قافقازدا، و ده عیراق تورکمانلاری آراسیندا دؤوروموزه قدر گلیب چاتمیش‌دیر. آذربایجان تاریخی موزئیی‌نین فوندون‌دا ساخلانیلان ۱۹-جو عصره عایید چوغور موسیقی آلتی اۆچ قوشا سیم‌دن و ۲۲ پرده‌دن عبارت‌دیر. آلتین چاناغی توت آغاجین‌دان ییغما اۆصولو ایله حاضیرلانیر. آذربایجان تاریخی موزه ییینین فوندون‌دا ساخلانیلان ۱۹-جو عصره عایید چوغور موسیقی آلتی اۆچ قوشا سیم‌دن و ۲۲ پرده‌دن عبارت‌دیر. آلتین چاناغی توت آغاجین‌دان ییغما اۆصولو ایله حاضیرلانیر.[۲]
قوپوزون دیاپازونو بؤیوک اوْکتاوانین "سی" سسین‌دن بیرینجی اوْکتاوانین "لیا" سسینه کیمی‌دیر. چوغورون سس دوزومو کیچیک اوْکتاوانین "دو" سسین‌دن ایکینجی اوْکتاوانین "سوْل" سسینه کیمی‌دیر. سازین دیاپازونو بیرینجی اوْکتاوانین "دو" سسین‌دن ایکینجی اوْکتاوانین "سوْل" سسینه قدردیر.[۳]
ساز باشقا خالقلاردا
دَییشدیرتۆرکیه تورکلری سازا "باغلاما"، لزگیلر "چونغور"، یونانلار ایسه "بوزوکی" دییرلر. تۆرکیه باغلاماسی یددیتل‌لی سازدیر، چوغورون قوْلو سازینکین‌دان داها قیسا اوْلور. "بوزوکی" سؤزو یونان دیلینه تورکجه‌دن گلیب، "بوزوک باغلاما" ایفاده‌سین‌دن عمله گلیب. بوزوکینین ۳-۴ جوت تللری اوْلور، گیتارا و سازین قاریشیغی‌دیر.
تۆره لری
دَییشدیرآذربایجان سازی تورکدیل‌لی خالقلار آراسیندا یاییلمیش ساز و اوْنا اوْخشار آلتلردن چالغی تکنیکسی، سسیایی‌می (آکوستیکاسی) باخیمین‌دان دانیلماز اۆستونلوکلری ایله سچیلیر.
سازلار اؤلچولرینه، پرده‌لرین و سیملرین سایینا گؤره اۆچ یره بؤلونور:
- جوره ساز: ۴-۶ سیمی اوْلور، اؤلچولرینه گؤره ان کیچیک سازدیر
- قولتوق ساز: ۶-۷ سیمی اوْلور، اؤلچولرینه گؤره اوْرتا سازدیر
- آنا ساز: ۸-۹ سیمی اوْلور، ، اؤلچولرینه گؤره ان ایری سازدیر
- تاوار ساز (میدان سازی) [۴]
خالق چالغی آلتلری اوْرکسترین‌ده سازدان عادتاً قولتوق و یا جوره سازدان سولو آلت کیمی ایستیفاده اوْلونور.
الکتروساز (الکتروباغلاما) - ۱۹۶۰´لارین سوْنونا دوغرو، باغلامانین سسینی داها چوْخ دویورماق و آنادولو روکو موسیقی‌سین‌ده کوللانماق اۆچون ارکین کورای و اوْرخان گنجبای طرفین‌دن ایستیفاده اوْلونماغا باشلان‌دی. سازین قورولوشو قوروناراق ایچینه الکتروگیتارا ماقنیتلری یرلشتیریل‌دی.[۵]
قورولوشو
دَییشدیرساز آلتی اساس اۆچ حیصّه دن عبارت‌دیر:
- کلله
- قوْل
- چاناق
سازین چاناغی توت آغاجینین سچمه نؤعلرینین اوْدونجاغینی اوْوماقلا، قوْلو ایسه جویز آغاجین‌دان حاضیرلانیر. ساز، اساساً، گیلاس یا گیلنار آغاجینین قابیغین‌دان حاضیرلانمیش تزه‌نه (میزراب) ایله سسلندیریلیر [۶]. چوْخ حاللاردا آلتین قوْلو و چاناغین یان طرفلری طبیعی سدفله بزدیلیر. اساس ساز حساب ائدیلن تاوار سازین عمومی اۇزون‌لوغو ۱،۲۰۰ مم، چاناغینین درین‌لیگی ۲۰۰ مم اوْلور.
چاناق بوتؤو اۆچ حیصّه دن و قابیرغا آدلانان دوققوز یان و آرخا حیصّه دن عبارت‌دیر. بۇ "قابیرغا"لار قوْل ایله چاناغی بیرلشدیرهن "کوپ" آدلی کیچیک حیصّه نین اۆزرینده ییغیلیر و سوْنرا قوْل علاوه ائدیلیر. چاناغین اۆستو نازیک تاختا اۆزلوکله اؤرتولور و قوْلونا ۱۶-۱۷ پرده باغلانیلیر. بیر واختلار سیملر یۆکسک کیفیت‌لی پولاددان هازیرلانیب، گوموش سویونا سالینارمیش. اوْنلار هچ زامان پاسلانماز و چوْخ آز حال‌دا قیریلارمیش. چاناغین اۆز حیصّه سی سینه آدلانیر. سینه اۆزرینده اۆچ دلیک یئرلشیر. بۇ دلیکلر سسلری گۆجله‌ن‌دیرمک آماچ داشییر و رزوناتور رولونو اوْیناییر. سازین قوْل حیصّه سی چاناق حیصّه یه بچه حیصّه واسطه‌سیله بیئرلشیر.
سازین قوْلونون کلله حیصّه سینین اۆزرینده ۸-۹ آشیخ (– سیم‌لی موسیقی آلتلرین کلله‌سین‌ده سیملرین ساریلدیغی زیوانا (بالاجا پایا، قولاق [۷]) واردیر. کلله ایله قوْلون آراسیندا کیچیک خرک (قوْل خریی)، چاناغین اۆزرینده، «سینه»نین اۆستون‌ده بؤیوک خرک یئرلشیر. چاناغین اۆزرینده، سینه‌نین آلت طرفین‌ده ایسه آلت خرک یئرلشیر. آلت خریی آشیقلار داراق دا آدلان‌دیریرلار.
قوْلون اۆزرینده بللی مسافه‌ده یرلشه‌ن، بیر-بیرینه برابر اوْلمایان، ۱۸–۲۶ سایدا پرده یئرلشیر. پرده‌لر کچمیش زامانلاردا باغیرساقلاردان، حال-حاضیردا ایسه کاپرون ایپلیک‌دن دوزلدیلیر. پرده‌لرین قدیمی آدلاری [۸]:
| پردنین آدی | اوْکتاوا |
|---|---|
| اوْ – بوش و یا آجیق سیم (آلت سیم) | (دو۱) |
| ۱-جی پرده - یاریم پرده (خاریج پرده) | (رئ بمول ۱) |
| ۲-جی پرده - باش پرده (باش دیوانی، باش موخممس پرده‌سی) | (رئ ۱) |
| ۳-جو پرده – گول پرده (رئ دیزدن یوخاری، می بمول‌دان آشاغی سس‌لنیر) | (رئ ۱) |
| ۴-جو پرده – اوْرتا پرده (تجنیس، اۇرفانی پرده‌سی) | (می بمول ۱) |
| ۵-جی پرده – میسری پرده‌سی (یاریم پرده) | (می ۱) |
| ۶-جی پرده – شاه پرده | (فا ۱) |
| ۷-جی پرده – یاریم پرده | (سوْل بمول ۱) |
| ۸-جی پرده – دیوانی پرده‌سی (جوخورو پرده) | (سوْل ۱) |
| ۹-جو پرده – جوبان بایاتی پرده‌سی | (لیا بمول ۱) |
| ۱۰-جو پرده - بهمه‌نی پرده‌سی (یاریم پرده) | (لیا ۱) |
| ۱۱-جی پرده – کوروغ‌لو پرده‌سی | (سی بمول ۱) |
| ۱۲-جی پرده – یاریم پرده | (سی ۱) |
| ۱۳-جو پرده – بجه پرده | (دو ۲) |
| ۱۴-جو پرده – یاریم پرده | (رئ بمول ۲) |
| ۱۵-جی پرده – باش پردنین زیلی | (رئ ۲) |
| ۱۶-جی پرده – اوْرتا پردنین زیلی | (می بمول ۲) |
| ۱۷-جی پرده – سینه‌نین یاریم پرده‌سی | (می ۲) |
| ۱۸-جی پرده – سینه‌نین شاه پرده‌سی | (فا ۲) |
| ۱۹-جو پرده – سینه‌نین یاریم پرده‌سی | (سوْل بمول ۲) |
| ۲۰-جی پرده – آخیرینجی پرده (سوْن پرده) | (سوْل ۲) |
سازین قوْل و سینه‌سی اۆزرینده آشیقلاردان باشلایاراق آلت خره‌یه (داراغا) قدر سککیز و یاخود دوققوز سیم (تل) یئرلشیر. آشیقلارین وظیفه‌سی سیملرین کؤکونو عئینی سس یوکسکلیین‌ده ساخلاماق‌دان عبارت‌دیر.
چوخ حاللاردا آذربایجان آشیقلاری سککیز و یاخود دوققوز سیم‌لی سازدان ایستیفاده ائدیرلر. سیملر چاناق اۆزرینده وضعیتینه گؤره اۆچ قروپا بؤلونور:
- آلت سیملر: ساز هاوالارینین ملودییاسی بۇ سیملرده چالیندیغی اۆچون اوْنلارا «بارماق سیملر» و یاخود «زیل سیملر» دئییلیر. بۇ سیملرین کؤکو دییشمزدیر.
- اوْرتا سیملر: مۆافیق آشیق هاواسینا اۇیغون اوْلاراق بۇ سیملرده کؤک، یعنی سس یۆکسک‌لیگی دییشیر. بونا گؤره ده بۇ سیملره «کؤک‌لنه‌ن سیملر» و یاخود «بم سیملر» دییرلیر.
- اۆست سیملر: بۇ سیملرین کؤکلری یعنی سس یۆکسک‌لیگی دییشمز قالیر. سسله‌نمه خۆصوصیتسینا گؤره بۇ سیملره «دم سیملر» دئییلیر.[۹]
ایفا طرزی
دَییشدیرتورک خالقلارینین سازلاری بیر بیرین‌دن جدی فرق‌لنمیر. اساس فرق ایفا طرزین‌ده‌دیر: بارماق یا تزه‌نه (میزراب) ایله. ایرانین تورکمنیستانا یاخین بؤلگه‌لرین‌ده سازی، دوتار کیمی، بارماقلا چالیرلار. دیگر بؤلگه‌لرده - تزه‌نه ایله.[۱۰] تۆرکیه تورکجه‌سین‌ده سازین بارماقلا چالماق تکنیکسینا "شلپئ" یاخود "دؤومئ" دییرلر.[۱۱]
آشیق ملودییالاری اساسین‌دا کلاسیک موسیقی اثرلری
دَییشدیر- عۆذییر هاجیبیوو - سکریپکا، ویولونچل و فورتپیانو اۆچون "آشیقسایاغی" (۱۹۳۱)
- اۆزییر هاجیبیوو - کوروغ‌لو (اوْپرا)
- فیکرت امیروو - فلیتا (قوبوی یاخود کلارنت) ایله فورتپیانو اۆچون "آشیقسایاغی"
- آقشین علی‌زاده - کامرا اوْرکستر و ۵-جی سیمفونییا اۆچون "آشیقسایاغی" اثری
- جهانگیر جاهانگیروو - "آشیق آلی" کانتاتاسی
- قارا قارایو - "آشیقسایاغی" سیمفونیک ترانسکریپ‌سییاسی (۱۹۶۴)
- رشید افندیو - آشیق ملودییالاری اساسین‌دا ساز، فورتپیانو و زرب آلتلری اۆچون "پیسلر"
- رشید شفق - ساز، سولیست و اۇشاق خورو اۆچون "آشیق آلی بابا" ماهنیلاری
- آیدین عظیموو - ساز، تار و اۇد اۆچون "اوْزانلارین سسی" ووکال چارخلار
- سودا ایبراهیمووا - "شهیدلر" کانتاتاسی
- الناره داداشووا - ساز و خور اۆچون "مردلیینیزه عشق اوْلسون"
فیلموقرافییا
دَییشدیرایستینادلار
دَییشدیر- ^ آذربایجان قدیمی موسیقی آتلاسی - قوپوز
- ^ آذربایجان قدیمی موسیقی آتلاسی - چوغور
- ^ آذربایجان قدیمی موسیقی‌سی آتلاسی - ساز
- ^ موسیقی و اینجه صنعت مکتبلرینین ساز ایختیصاصی اۆچون درس‌لیک - ساز آلتی ایله تانیش‌لیق
- ^ موزیک آلتلری. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2015-06-24. یوْخلانیلیب2019-05-03.
- ^ موغام انسیکلوپ‌دییاسی - تزه‌نه
- ^ افراسیاب بدلبی‌لی. ایضاح‌لی مونوقرافیک موسیقی لوغتی - آشیخ.
- ^ ساز مکتبی - سازین قوْلون‌دا پرده‌لرین قدیمی آدلاری
- ^ ساز مکتبی - سازدا سیملرین آدلاری
- ^ Профессор Музыкальной Академии Сеадет Абдуллаева - Мелодия из глубины веков.. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-03-11. یوْخلانیلیب2021-12-29.
- ^ ارکان گولتکین، موسا کورت - سازین شلپئ چالما تکنیکسین‌دان اؤرنک