عبدالله لطیف‌زاده
عبدالله لطیف‌زاده(1890 آق‌مسجید - 1938،آق‌مسجید) – قیریم تاتار شاعیر، دراماتورق، دیالکتولوق، ادبیات‌شوناس و پداقوقو.
| عبدالله لطیف‌زاده | |
|---|---|
 | |
| دوْغوم تاریخی | 26 آقوست 1890 قیریم - آق مسجید (سیمفروپول) |
| اؤلوم تاریخی | 17 آوریل 1938 قیریم - آق مسجید (سیمفروپول) |
| میلیت | تاتار |
| اؤلوم سببی | اعدام |
| پئشه | شاعیر، پداقوق |
| تاثیر قویموش | {{{تاثیر قویموش}}} |
یاشاییشی
دَییشدیرعبدالله ابیل اوغلو لطیف‌زاده - اونون آدی قایناق‌لاردا عبدالله، عبداللا، دوغوم ایلی 1890-جی ایل و یا 1891-جی ایل، آنادان اولدوغو یئر ایسه گاه آق‌مسجید، یعنی ایندیکی سیمفروپول، گاه دا یئفپاتوریا کیمی یازیلیر. موعلیم عاییله‌سینده دوغولان عبدالله ابیل اوغلو لطیف‌زاده ایلک تحصیلینی آتاسیندان آلمیش، اوندان روس دیلینده یازیب اوخوماغی اؤیرنمیش، مدرسه‌نی بیتیردیکدن سونرا روشدیه مکتبینده اوخوموشور.
او دؤورده روشدیه‌لر یئنی آچیلیردی و اورتا تحصیل ساییلیردی. کئچمیش مدرسه‌لردن ایسه طبیعت علم‌لرینی اؤیره‌دیلمه‌سی و تدریس متودو ایله سئچیلیردی.
تحصیل آلماق اوغروندا موجادیله
دَییشدیرروشدیه ده اوخویارکن اینقیلابچی‌لارا قوشولاراق حؤکومت علئیهینه کئچیریلن تدبیرلرده فعال ایشتیراک ائدیر. بوندان خبر توتان خوصوصی خیدمت اورقان‌لاری اونو مکتبدن قووماقلا جزالاندیریرلار.
عبدالله لطیف‌زاده 1908-جی ایلده خئیریه‌چی‌لردن توپلانان یاردیمین حسابینا ایستانبولا گئده‌رک اورادا عالی تحصیل آلماغا چالیشیر. لاکین آتاسی نین واخت‌سیز اؤلومو اونو 1910-جو ایلده وطنه دؤنمگه وادار ائدیر.
قیریما دؤندوکده "ترجومان " و " وطن خادیمی" قزئت‌لرینده شعیرلرینی چاپ ائتدیرن گنج شاعیر 1910-جو ایلده یازدیغی "خیال-عؤمور" شعریله سانکی حیات مرامنامه‌سینی دیله گتیریر.
بیر مودت قیریمدا ایشله‌دیکدن سونرا عبدالله لطیف‌زاده یاریمچیق قویدوغو تحصیلینی باشا وورماق اوچون اوفا شهرینه گئدیر. اوراداکی مشهور"غالیه" مدرسه‌سینده اوچ ایل اوخویور.
یر الده سیلاح اوبیرینده قلم
دَییشدیر1915-1917-جی ایل‌لرده تزار اوردوسوندا حربی خیدمتده اولان عبدالله لطیف‌زاده بیرینجی دونیا ساواشیندا ایشتیراک ائدیر. روسیه اوردوسوندا خیدمت ائدرکن بئله بدیعی یارادیجی‌لیغیندان قالمیر، آلکساندر پوشکین‌ین، لئو تولستویون نثر اثرلرینی آنا دیلینه چئویریر.
روسیه بیرینجی دونیا ساواشیندا مغلوب اولدوقدا عبدالله لطیف‌زاده قیریما دؤنور. گنجلیگیندن اینقیلابا بؤیوک ماراق گؤسترن وطنپرور تزار 2. نیکولای حاکیمیتدن دئوریلدیکدن سونرا تاتار بیرلشمیش سوسیالیست‌لر پارتیاسینا داخیل اولور، میلّی فیرقه‌یه عوضو یازیلیر. 1917-جی ایلده آق‌مسجیدده کئچیریلن 1. قیریم‌تاتار قورولتایینا نوماینده سئچیلیر، "میلت " قزئتینده چاپ اولونان یازی‌لاری رداکته ائدیر.
یاشامیندا یئنی صحیفه
دَییشدیر1918-20-جی ایل‌لرین چتین، بورولغانلی گونلرینده عبدالله لطیف‌زاده قیریمین موختلیف شهر و کندلرینده موعلیم‌لیک ائدیر. بولشویک ایشغالینی آلقیش‌لارلا قارشیلاییر. اونا ائله گلیر کی، بولشویک‌لرین گلیشی اونون خالقینی دا ظولم و اسارتدن خیلاص ائده‌جک. اودور کی، گاه همکارلار تشکیلاتیندا، گاه دا خالق معاریف کومیسارلیغیندا رهبر وظیفه لرده جانی-دیلدن ایشله‌ییر .
یارادیجی‌لیغی
دَییشدیراینقیلاب روحلو شاعیر قیریم تاتار ادبیاتینی یئنی‌لشدیرمگه جان آتیر، فورما و مضموندا دییشیک‌لیک‌لر ائدیر. ولادیمیر مایاکوفسکی نین تاثیری ایله شعیری لیریکادان اوزاقلاشدیریب اونا ایجتیماعی-سیاسی، فلسفی یؤن وئرمگه چالیشیر. اونون "وئر" ، "جرمایین تورکوسو" ، "بیر دامجی قان" ، "چتین، لاکین چیچکلنه‌جک یول" ، "قورتارینیز اؤلومدن! " و باشقا شعیرلرینده بو روح اؤزونو قاباریق‌لیغی ایله گؤستریر.
1923-جو ایلده چاپ اولونان "شاعیره" ، "آخیر زامان قوشو" ، "آخینا" شعیرلری یئنی قیریم تاتار ادبیاتی‌نین ان گؤزل نومونه‌لری کیمی دَیرلندیریلیر. یئنی حیاتی ترننوم ائدن "شاعیرین روحو" ، "عؤمور" ، " گؤزآیدین‌لیغی" ، "موژده" کیمی شعیرلری ایله یاناشی، "خئییرسیز یوخو" پوئماسینی دا یازیر. بوتون بونلار توپلاناراق 1928-جی ایلده آق‌مسجیدده "یئنی ساز" آدی آلتیندا چاپ ائتدیریر.
بؤلگه لری گزه‌رک دیالکت و شیوه‌لری توپلایان، عرب الیفباسی‌نین لاتین الیفباسی ایله عوض‌لنمه‌سی اوغروندا موباریزه آپاران عبدالله لطیف‌زاده 1927-1930-جو ایل‌لرده یئنی الیفبا کومیته‌سینده کاتیب ایشله‌ییر. " اوکوو ایشلری" درگیسی‌نین 1927-جی ایل 4-5-جی سایلارینداکی "قیریم تاتار ادبیاتی نین ان یئنی دؤورو " و 11-جی سایینداکی "قیریم تاتار ادبیاتینا قیسا نظر" مقاله‌لری اونو بیر ادبیات‌شوناس کیمی ده مشهورلاشدیریر.[۱]
1929-جو ایلده کئچیریلن ایکینجی عوموم‌قیریم اورفوقرافیا کونفراسیندا ترمینولوژی ایله باغلی اوخودوغو علمی معروضه اصلینده قیریم ادبی دیلی نین فورمالاشدیریلماسینی ایستیقامت‌لنمیشدی. بؤلگه‌لره دیالکتولوژی اکسپدیسیالارا گئدن، سؤزلوک‌لر حاضیرلایان عبدالله لطیف‌زاده بیر عالیم کیمی فورمالاشمیشدی. حقیقت‌لری دئدیگینه، خالقینی سئودیگینه، میلّی دَیرلری قیمت‌لندیردیگینه گؤره مطبوعاتدا اونون حاقیندا تنقیدی مقاله‌لر چاپ اولونماغا باشلاییر. مقاله‌لرده عبدالله لطیف‌زاده میلّتچی‌لیکده سوچلانیر.
او، تعقیب و تضییق‌لردن یاخا قورتارماق اوچون موسکویا اوخوماغا گئتمگی قرارلاشدیریر. اصلینده، او، پوخته‌لشمیش عالیم ایدی. ساده‌جه علمی درجه آلماق لازیم گلیردی کی، عالی مکتب‌لرده درس دئسین، آکادمی سیستمینده ایشله‌یه بیلسین.
اودور کی، عبدالله لطیف‌زاده‌نی 1930-جو ایلده موسکوداکی شرق خالق‌لاری اینستیتوتونا اوخوماغا گئدیر. آز سونرا ایسه دؤولت اینجه صنعت تاریخی آکادمی‌سی نین آسپیرانتوراسیندا اوخویور. 1932-جی ایلده تحصیلینی باشا ووروب مودافیعه ائتدیکدن سونرا لنین‌قرادا گئدیر و 1934-جو ایله‌دک اورادا ایشله‌ییر.
موسکو و لنین‌قراددا اولارکن روس ادیبی والری بریوسوفون ادبیاتین یئنی‌لشمه‌سی مؤوضوسوندا صؤحبت‌لرینه قولاق آسان، ولادیمیر مایاکوفسکی ایله گؤروشن عبدالله لطیف‌زاده اوکراینلی شاعیر تیچینوْی و آکادمیک قیریمسکی ایله دوست‌لوق ائدیر.
عبدالله لطیف‌زاده قیریم تاتار ادبیاتیندا یئنی اولان دراماتورژی‌نین اینکیشافی اوچون ده الیندن گلنی اسیرگمیر. اونون 1928-جی ایلده تاماشایا قویولان "عؤمور باری" پیئسی بیر نئچه ایل صحنه‌دن دوشمور[۲].
گنجلیگینده چیلغین‌لیقلا بولشویک‌لری مودافیعه ائدن، سوسیالیزم قوروجولوغو اوغروندا موباریزه‌نین اؤنونده اولماسی ایله غورور دویان شاعیر ایل‌لر کئچدیکجه آلدادیلدیغینی باشا دوشور. روسیه‌ده اسارتین یئنه ده داوام ائتدیگینی، وئریلن وعدلرین رئال‌لاشمادیغینی، بولشویک‌لرین حاکیمیت اوغروندا موباریزه‌ده کئچمیش سیلاحداش‌لارینا نئجه غدارلیقلا دیوان توتدوقلارینی گؤرور. اودور کی، قیریم تاتار میلتچی‌لرینه دوغرو مئییل‌له‌نیر، اونلارلا بیرلیکده اولماغا جان آتیر.
1934-جو ایلده تحصیلینی باشا ووروب وطنه قاییدان عبدالله لطیف‌زاده قیریم دؤولت پداقوژی اینستیتوتوندا درس دئمگه باشلاییر. قیسا مودتده دوسنت سئچیلیر. قیریم تاتار دیلی و ادبیاتی فاکولته‌سینده غربی ا‌وروپا ادبیاتیندان موحاضیره‌لر اوخوماغا باشلاییر.
بوتون گوجونو گنج نسلی ساوادلی، وطنپرور و میلتچی روحدا بؤیوتمگه چالیشیر.
یاشامی‌نین سونو
دَییشدیراونون فعالیتی سووئت ک‌ق‌ب-سی نین دیقتیندن یایینمیر. اوزرینده نظارتی آرتیریرلار. تعقیب و تضییق‌لر آرتدیقجا عبدالله لطیف‌زاده گیزلی فعالیتده اولان قیریم تاتار میلتچی‌لری ایله داها سیخ امکداش‌لیق ائدیر. علمی بیلیک‌لری آرتدیقجا ترنّومچولوکدن، شوعارچی‌لیقدان قاچیر، فاکت‌لارا دایانان بیلگی‌لری تبلیغ ائدیر. بو دا قیریم تاتار گنجلرینده تاریخ‌لرینه، ادبیات‌لارینا ماراغی آرتیریر. بوتون بونلار دا سووئت‌لرین اسارتده اولان خالق‌لاردان کوزموپولیت اینسان‌لار یئتیشدیرمک سیاستینه قارشی دورور.
1937-جی ایل مارسین 21-ده، قیریم تاتار خالقی نوروز بایرامینی قئید ائدن گونو عبدالله لطیف‌زاده‌نی ایشدن آزاد ائدیرلر. ایشدن چیخماسی‌نین هئچ بیر آیی تامام اولمامیش اونون حبس ائدیرلر. قاتی میلتچی‌لیکده ایتیهام ائدیلن شاعیر-عالیمین ایستینطاقی بیر ایله یاخین سورور.
1938-جی ایلین آوریلین 17-ده عبدالله لطیف زاده‌نی سیمفِروپولداکی حبسخانانین حَیطینده گوللله‌نیر.
اوزون ایل‌لرین قاداغالارینا باخمایاراق خالقی کشمکشلی عؤمور سورموش عبدالله لطیف‌زاده‌نی اونوتمور.
قیریم تاتارلاری سورگوندن وطنه دؤندوکدن سونرا اونون اثرلرینی توپلاییب چاپ ائدیر، آدی‌نین ابدی‌لشمه‌سی اوچون بیر سیرا تدبیرلر گؤرور.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Türk dünyasının məşhurları — trtazerbaycan.com saytı
- ^ Abdulla Lətifzadə — ali-shamil.tr.gg saytı