علی‌خان بؤکئی‌خان
علی‌خان نورمحمد اوغلو بؤکئی‌خان(قازاخ: Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан, ٴالىيحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان ؛ 1866، توکارون ناحیه‌سی، قارقارالی قزاسی، سِمیپالاتینسک ویلایتی، روسیه ایمپراتورلوغو — 27 سپتامبر 1937، موسکو، شوروی) — قازاخ ایجتیماعی خادیمی، موعلیمی، ژورنالیستی، اتنوقرافی.
علی‌خان بؤکئی‌خان | |
|---|---|
Әлихан Бөкейхан ٴالىيحان بوكەيحان | |
 علی‌خان بؤکئی‌خان 1906-جی ایلده | |
| آلاش اوردا حؤکومتی‌نین باش ناظیری | |
| ایشده 13 دسامبر 1917 – 5 مارس1920 | |
| شخصی بیلگیلر | |
| دوغوم | ۵ مارس ۱۸۶۶ توکارون ناحیه‌سی، قارقارالی قزاسی، سِمیپالاتینسک ویلایتی، روسیه ایمپیراتورلوغو |
| اؤلوم | ۲۷ سپتامبر ۱۹۳۷ (۷۱ یاش) موسکو, شوروی |
| میلیت | قازاق تورکو |
| سیاسی حزبی | آنایاساچی دموکراتیک پارتیا (1906-1917) |
| حیات یولداشلاری | یئلنا سئووّستیانانوا |
| آلماماتر | اوْمسک تکنیک مکتبی ؛ سانکت-پتربورق مئشه‌چی‌لیک اینستیتیوتو |
| پئشه | سیاستچی ، یازیچی، قزئته‌چی، اتنوقراف |
| ایمضاسی |  |
یاشامی
دَییشدیرقایناقلار اونون نسلی‌نین چنگیز خانین نوه‌سی جوچی خانا باغلی اولدوغونو یازیرلار. بؤکئی خانین نسلیندن‌دیر.[۱]. اونون دوغوم تاریخی 1866-جی ایل، 1869-جی ایل، 1870-جی ایل کیمی گؤستریلیر. روسیه ایمپراتورلوغونون اینضیباطی اراضی بؤلگولرینه گؤره علی‌خان نورمحمداوغلو بؤکئی‌خان سِمئی ویلایتی قارقارالی قزاسی‌نین توقیراوین ناحیه‌سینده دوغولموشدور.
نورمحمد‌خان‌اوغلو علی‌خانین تحصیل آلماسی اوچون آیریجا موعلیم‌لر توتور. سونرا ایسه قارقارالی‌داکی قازاخ اوشاق‌لاری اوچون آچیلمیش مکتبه گؤندریر. 1879-1886-جی ایل‌لرده بو مکتبده اوخویان علی‌خان تحصیلده کی باشاریسی ایله دیقتی جلب ائدیر. بؤلگه‌نین او دؤوورکی ژنرال-قوبرناتورو گراسیم کولپاکووسکی‌نین کؤمگی ایله اومسک تکنیکی مکتبینه داخیل اولان علی‌خان بؤکئی‌خان 1890-جی ایلده مکتب بیتیریب سانکت-پتربورقا گئدیر. 1890-1994-جو ایل‌لرده پتربورق ایمپراتور مئشه‌چی‌لیک اینستیتونون ایقتیصادیات فاکولته‌سینده اوخویور. طلبه‌لیک ایل‌لرینده روسیه‌ده‌کی ایداره‌ائتمه سیستمینی تنقید ائتدیگینه، اسارت آلتیندا اولان خالق‌لارین حوقوق‌لاری‌نین تاپداندیغینی دیله گتیردیگینه گؤره آدی ژاندارما ایداره‌سی‌نین "قارا سیاهی"سینا سالینیر.
عالی تحصیل آلدیقدان سونرا اومسک شهرینه قاییدان و بوراداکی مئشه تصروفاتی مکتبینده ریاضیات موعلیمی ایشله‌ین علی‌خان بؤکئی‌خانوغ فردی شکیلده خالقی‌نین یاشام شرطلرینی، عادت-عنعنه‌سینی اؤیرنمگه باشلاییر. اونون ماراغیندان و آراشدیرمالاریندان خبر توتوب 1896-جی ایلده روس ایمپراتور جوغرافیا جمعیتی‌نین غربی سیبیر شؤعبه‌سینه حقیقی عوضو سئچیرلر. جوغرافیا جمعیتینه حقیقی عوضو اولماسی اونو علمی آختاریش‌لارا هوس‌لندیرمکله یاناشی بیر چوخ عالیم‌لرله و ضیالی‌لارلا یاخیندان تانیش اولماسینا شراییط یارادیر.
1903-جو ایلده پتربورقدا "روسیه. وطنیمیزین تام جوغرافی تصویری" چوخ‌جیلدلیگی‌نین 18-جی جیلدی نشر اولونور. علی‌خان بؤکئی‌خان بو جیلد اوچون "بؤلگه ده یاشایان قازاخ-قیرغیز اهالیسی‌نین اتنوقرافیسی، مدنیتی و معیشتی" آدلی گئنیش بیر مقاله یازدی. مقاله ده قازاخ‌لارین مشهور " قوزئی-کوپرِش و بایان " داستانینی دا ایلک دفعه گئنیش تحلیل ائتمیشدیر.
1905-جی ایلین نووامبریندا تورپاق شوراسی‌نین ایشینده فعال ایشتیراک ائدیر. موسکو شهرینه گلیر و بورادا قازاخ خالقی‌نین حوقوق‌لاری‌نین تاپداندیغینا، دیلی‌نین باسقیلار آلتیندا قالدیغینا، تورپاق‌لاری‌نین موختلیف یول‌لارلا ال‌لریندن آلینیب روسیه‌نین مرکز قوبرنیالاریندان کؤچورولن‌لره وئریلدیگینه دایر صؤحبت‌لر آپاریر. حؤکومتین بو یؤنده کی سیاستی‌نین دوغرو اولمادیغینی گؤستریر.
علی‌خان بؤکئی‌خان وضعیتدن چیخیش یول‌لاری آختارارکن اونونلا بعضی مسله‌لرده هم‌فیکیر اولان اینسان‌لارین یاراتدیقلاری آنایاساچی دموکراتیک پارتیایا عوضو یازیلدی. بو پارتیا داها چوخ قیسالدیلمیش آدییلا کادئت‌لر پارتیاسی کیمی تانینیر.
1905-جی ایلده مشهور قازاخ ادیبی آبای‌ین، یعنی ابراهیم قونانبای اوغلونون اؤلومو موناسیبتیله " سمیپلاتینسکیی لیستوک " قزئتینده چاپ ائتدیردیگی مقاله‌سینده ایلک دفعه شاعیرین یارادیجی‌لیغی‌نین اؤزل‌لیک‌لرینی اورتایا قویان علی‌خان بؤکئی‌خان 1907-جی ایلده روس ایمپراتور جوغرافیا جمعیتی‌نین غربی سیبیر شؤعبه‌سی سمیپلاتینیسکی بؤلمه‌سی‌نین " زاپیسکی " (قئیدلر) درگی‌سینده چاپ ائتدیردیگی پورتره اوچرکله آبایی روس‌دیللی اوخوجویا تانیتمیش اولور.[۲]
1905-جی ایلده تاریخه " قارقارالی پتیسیاسی " آدی ایله داخیل اولان حؤکومته اعتیراض مکتوبونو حاضیرلانماسینی تشکیل ائدیر. اون دؤرد مین بئش یوز نفرین ایمضالادیغی بو سندده تزاریزمین مرکزی روسیه‌نین موختلیف قوبرنیالاریندان قازاخیستانا روس کندلیلری‌نین کؤچورولمه‌سینه اعتیراض ائدیلیردی.
1905-جی ایلین سونلاریندا اورال شهرینده کادئت پارتیاسی‌نین کئچیردیگی بیرینجی قورولتایین تشکیلاتچی‌لاریندان اولور. 1906-جی ایلده قیرغیز سیاسی حرکاتین لیدری کیمی حبس ائدیلیر. اوچ آی سونرا حبسدن آزاد اولوناراق دؤولت دوماسی‌نین سئچکی‌لرینه قاتیلیر.[۳]آق‌مولا ویلایتیندن بیرینجی دؤولت دوماسیندان سئچیلن علی‌خان بؤکئی‌خان چیلغین چیخیش‌لاری و فعال ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیله سئچیلیر.
تزار 2. نیکولای دؤولت دوماسی‌نین بوراخیلدیغینی اعلان ائدنده بیر قروپ دپوتات 1906-جی ایلده تاریخه ویبورق بیان‌نامه سی آدی ایله داخیل اولان اعتیراض مکتوبونو ایمضالاییر. ویبورق بیان‌نامه‌سی‌نین تشکیلاتچی‌لاری سیراسیندا علی‌خان بؤکئی‌خان دا اولور. هم ده 1906-جی ایلده قازاخ‌لار آراسیندا آنایاساچی دموکرات پارتیاسی‌نین قوروجولاریندان اولور.
علی‌خان بؤکئی‌خان کادئت پارتیاسی‌نین عوضوو اولسا دا پارتیاسی‌نین اومسکدا نشر اولونان " ایرتیش " ، " اوْمیچ " ، " قوْلوْس استپی " قزئتلرینه رئداکتورلوق ائتسه ده، 1908-جی ایلده مئنشئویکلرین " توْواریش " قزئتی‌نین ده رئداکتورو اولموش، کادئت‌لرین پتربورقداکی " رِچ " ، " اسلوْوا " نشیرلری ایله ده سیخ امکداش‌لیق ائتمیشدیر.
مقاله‌لرینده حؤکومتی کسکین تنقید ائتدیگینه گؤره علی‌خان بؤکئی‌خان 1908-جی ایلده حبس ائدیلیر. سِمئی و پاولودار حبسخانالارینا ساخلاندیقدان سونرا اونو سامارایا سورگون ائدیرلر.
تعقیب و حبس‌لر گنج وطن‌سئوری روحدان سالمیر. "یئنی انسیکلوپدیک سؤزلوک" و " موعاصیر دؤولت‌لرده میلّی حرکاتین فورماسی" توپلوسوندا "قازاخ لار" علمی-سیاسی مقاله‌سینی چاپ ائتدیریر.
1910-جو ایلده بؤکئی خان قیرغیز چؤلونون روس‌لار طرفیندن یئرلشدیریلمه‌سینه قارشی آکتیو چیخیش ائدیر.[۴].
1913-جو ایلده علی‌خان بؤکئی‌خان "قازاخ" قزئتی‌نین نشرینه ایجازه آلیر. آز بیر واختدا قزئت میلّی ضیالی‌لارین ایدئولوژی مرکزینه چئویریرلر. قزئت‌لرده آچیق ایمضا و " قیر بالاسی " ، " استپنیاک " ، یعنی چؤللو اوغلو تخلوصو ایله "دوما پارتیاسی" ، "دوما و قازاخ‌لار" ، " آوقوست بِبِل " و ب. مقاله‌لر چاپ ائتدیریر.
سورگونده ده سیاسی فعالیتینی داوام ائتدیریر. بئله کی، 1914-جو ایلین ژوئنینده کئچیریلن عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری قورولتاییندا ایشتیراک ائدیر، دؤولت دوماسیندا موسلمان دپوتات لاری‌نین فراکسیونونون تشکیلاتچی‌لاریندان و فراکسیونون بورو عوضوو اولور. 1912-17-جی ایل‌لرده کادئت لر پارتیاسی‌نین مرکزی کومیته سینه سئچیلن علی‌خان بؤکئی‌خان خالق آزادلیق پارتیاسی 1915-جی ایلین آقوستوندا سامارا قوبرنیا کومیته سینه عوضو اولور. تومسکده سیبیرین موختاریتینی ایسته‌ین‌لرین قورولتایی کئچیریلیر. علی‌خان بؤکئی‌خانون تشبوثو ایله همین قورولتای یارادیلماسی پلانلاشدیریلان سیبیر جومهوریتی‌نین ترکیبینده قازاخیستانا موختاریت وئریلمه‌سینی قرارا آلیر.
1917-جی ایلین فوریه‌سینده 2. تزار نیکولای تاختدان اوزاقلاشدیریلاراق مووققتی حؤکومت قورولور. بو حؤکومته علی‌خان بؤکئی‌خانون کادئت‌لر پارتیاسیندان تانیدیغی کرِنسکی رهبرلیک ائدیر. 1917-جی ایل مارسین 20-ده اونو کئچیجی حؤکومتین تورکوستان کومیته‌سینه عوضو سئچیرلر و تورغای ویلایتینه کومیسار تعیین ائدیر. علی‌خان بؤکئی‌خانین اساس مقصدی میلّي حؤکومت قورماق ایدی. اودور کی بوتون سیاسی قووّه لرله دانیشیق‌لار آپاریر، اورتاق مخرجه گله‌جکلری نؤقطه‌لری آختاریردی. 1917-جی ایلین ژوئیه آییندا اونون رهبرلیگی و تشکیلاتچی‌لیغی ایله بیرینجی عوموم‌قازاخ قورولتایی چاغریلیر و 1906-جی ایلده یارادیلان آنایاساچی دموکرات پارتیاسی آلاش پارتیاسینا چئوریلیر. کادئت‌لرله آرالارینداکی فیکیر آیریلیغینا گؤره پارتیادان چیخان علی‌خان بؤکئی‌خان قازاخ‌لارین موختاریت الده ائتمه‌سینه چالیشیر. بولشویک‌لرین کئچیجی حؤکومتی سیلاح گوجونه حاکیمیتدن اوزاقلاشدیرماسی قازاخ‌لارین میلّي قووّه‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی‌نین آلاش پارتیاسی اطرافیندا بیرلشمه‌سینی سورعت‌لندیریر.
1917-جی ایل دسامبرین 5-13-ده اورنبورق شهرینده کئچیریلن 2. عوموم‌قازاخ قورولتاییندا قازاخ‌لارین نئچه یاشایاجاقلاری، هانسی ایداره‌ائتمه فورماسیندان ایستیفاده ائده‌جکلری، کیملرله ایتتیفاقا گیره‌جکلری گئنیش موذاکیره اولونور. چوخلوغون سس‌وئرمه‌سی ایله آلاش اوردا موختاریتی‌نین قورولدوغو اعلان ائدیلیر. یئنی قورولان حؤکومتین رهبرلیگینه علی‌خان بؤکئی‌خان سئچیلیر. علی‌خان بؤکئی‌خان و اونونلا هم‌فیکیر اولان‌لار باشقیرت-تاتار و قوقان موختاریتی ایله بیرلیکده حرکت ائتمگی قبول ائتمه‌میشدی. لاکین یئنی قورولان حؤکومتین یئترینجه کادری، اوردوسو اولمادیغیندان قازاخ‌لارین یاشادیغی بؤیوک بیر اراضینی یئنی قایدالارلا ایداره‌ائتمکی مومکون اولمور. بولشویک‌لردن یاردیم آلان و اونلارین قازاخ خالقینا آزادلیق بخش ائده‌جگینه اینان‌لار اؤلکه‌نین قوزئی-غربینی نظارت‌لری آلتیندان ساخلاییرلار. شرقده ایسه یئنی اعلان ائدیلمیش سیبیر جومهوریتی حاکیم اولماغا چالیشیر. بئله گرگین، میلّي قووّه لرین پارچالانمیش حالدا اولدوغو وضعیتده علی‌خان بؤکئی‌خان تومسکدا کئچیریلن قورولتایدا یئنی یارادیلاجاق سیبیر جومهوریتی‌نین ترکیبینده قازاخ‌لارا موختاریت وئریلمه سی فیکریله راضی‌لاشیر. تزار اوردوسونون پولکوونیکی آلکساندر دوُتوْوون رهبرلیک ائتدیگی کازاک‌لاردان عیبارت عسگری بیرلیک‌لر 1918-جی ایلده اورنبورقو گاه توتور، گاه دا بوشالتماق زوروندا قالیر. چکسلاواکی کورپوسونون قیامیندان سونرا آلکساندر دوُتوف 1918-جی ایلین ژوئیه‌نین 1-ده اورنبورقو توتور و نوامبردا آدمیرال آلکساندر کولچاکین رهبرلیک ائتدیگی عسگری بیرلیک‌لره قاتیلیر. آلاش اوردا موختاریتی‌نین خالق سووئتینه 25 نفر سئچیلیر کی، بونلارین دا 10 نفری روس‌لار و قازاخ اولمایان‌لاردان عیبارت ایدی. آلاش اوردا حؤکومتی بؤلگه‌ده آلکساندر کولچاکین قووّه لری قارشیسیندا دوروش گتیره بیلمه‌یه‌جکلرینی گؤروب اونلارلا امکداش‌لیق ائتمگی قرارا آلدیلار و سیبیر جومهوریتی‌نین ترکیبینده موختاریت حوقوقو ایله راضی‌لاشیر. 1919-جو ایلده بولشویک‌لرین گوجلنه‌رک آغ‌قواردیاچی‌لاری سیخیشدیرماسی آلاش اورادچی‌لار آراسیندا فیکیر آیریلیغی یاراتدی. 1919-جو ایلین آوریلینده موسکویا گلن آلاش اورداچی‌لارین نوماینده هئیتی سووئت رهبرلریندن لنین، استالین، تروتسکی و ب. گؤروشور. راضی‌لیغا گلینیر کی، بولشویک‌لر قازاخ‌لارین یئنی دؤولتینی تانییاجاقلار و آلاش اوردا حؤکومتی‌نین بولشویک‌لره قارشی ووروشموش عوضولرینه آمینیسیا وئره‌جکلر. لاکین بولشویک‌لر وئردیکلری وعده عمل ائتمیر. نوماینده هئیتی موسکودان آیریلان کیمی ایوسیف استالین روسیه فهله کندلی شوراسینا تلقرام ووراراق قازاخ میلّیتچی‌لرینه قارشی سرت تدبیرلر گؤرمه‌لرینی امر ائدیر. 1920-1937-جی ایل‌لرده علی‌خان بؤکئی‌خان اوچ دفعه حبس اولونور.
علی‌خان بؤکئی‌خان 1937-جی ایلین سپتامبرین 27-ده گوللـه‌له‌نیر.
قایناق‌لار
دَییشدیر- Аккуыулы С. А. Букейханов и русское масонство // Простор. −1994. -№ 3.
- Сеитов Э. А. Н. Букейханов как историк и общественно-политический деятель: Канд. диссертация. — Алматы, 1996.
- Мамраева А. К. Общественно-политическое развитие Казахстана начала XX века и А. Букейханов. — Алматы, 1998.
- Мамраева А. К. Общественно-политическая деятельность и политико-правовые взгляды А. Букейханова. Караганда. Болашак-Баспа. 1998.
- Государственная дума Российской империи, 1906—1917 : Энциклопедия. Москва : Российская политическая энциклопедия, 2008. С. 70. ISBN 978-5-8243-1031-3.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Sultan-Khan Akkuly (December 2014). "Childhood and boyhood of the future leader of the nation: Alikhan was born different" (PDF). e-history.kz. İstifadə tarixi: January 31, 2015.
- ^ Выборгский процесс. Иллюстрированное издание. СПб.: Типография товарищества «Общественная польза». 1908. С. 186.
- ^ ЦГАОР, ф. ДП, 7 д-во, д. 2, ч. 39, л. 63
- ^ Как Букейхан остановил строительство железной дороги