فوتبال

فوتبال یا دا فوتبول (اینگیلیسجه: football) — آیاق ایله اوینانیلان کومان‌دا ایدمان اویونو. فووت- آیاق، بولل-توپو سؤزلرین‌دن یارادیلیب.

لیونل مسی، آدلیم بیر فوتبالچی

تاریخی

تاریخی، ادبی قایناق‌لر هله ۴-جو-۵-جی اسلرده مۆختلیف اؤلکه‌لرده توْپلا اوْیونون مؤوجودلوغو باره‌ده معلومات وئریبلر. آرشیولردن بئله معلوماتلار دا تاپیلمیش‌دیر کی، داها قدیم دؤورلرده مۆختلیف خالقلار آیاقلا توْپ اوینامیشلار: مثلاً، قدیم رومدا، بؤیوک نووقوروددا، اوْرتا عصرلرده فرانسه دا و ایتالیادا.

لاکین او اوْیونلار ایندیکی فۇتبولا چوْخ آز اوْخشامیش‌دیر. فۇتبولون وطنینین اینگیلیس اولدوغونو دۆشونه‌نلر چوْخ‌دور. اما، مۆعاصیر فۇتبولا چوْخ اوخشایان اوْیون ۲۰۰۰ ایل اوّل چین‌ده مؤوجود ایمیش. بۇ اوْیون تسو-جو آدلانیردی. بۇ اوْیون ایچینه قوش تۆکو دوْلدورولموش دری توْپلا اوینانیردی. توْپا یالنیز ال‌له توخونماق اوْلمازدی، الده‌ن باشقا بۆتون بدن عضولری ایله توخونماق، وۇرماق مۆمکون ایدی. مۆعاصیر تئرمینله دئسک،داها چوْخ قوْل وۇران غالیب اوْلوردو. قاپیلار دیرکلردن و توردان دوزل‌دیله‌ن مۆعاصیر فۇتبول قاپیلارینا چوْخ اوخشاییردی. فرق اوْندا ایدی کی،تورون اوْرتاسیندا دیامتری تخمیناً ۳۰ سانتیمئتر اوْلان دئشیک اوْلوردو و توْپو محض همین دئشیک‌دن کئچیرمک لازیم ایدی. تاخیملاردا ۲-دن ۱۶-یا قدر اوْیون‌چو اولا بیلردی.

تسو-جونون بیر نئچه موختلیفی واردی. بیر وارینات‌دا رقیب تاخیملار توْپو قوووب رقیبین تورون‌دان کئچیرمه‌لی ایدیلر. بعضاً تاخیملارین هر بیرینین یان-یانا بیر نئچه قاپی‌سی اوْلوردو. بعضاً ایسه تاخیملار تماس‌دا اولموردو. قاپی اوْرتادا قوراشدیریلیردی و هر بیر تاخیم اوْنو میدانین اؤزونه عایید حیصّه ‌سیندن وۇروب توردان کئچیرمه‌یه چالیشیردی. تسو-جونون آدی ایلک دفعه میللاددان اوّل ۳-جو عصره عایید قایناق‌ده چکیلیر. «تسو» – توْپو وۇرماق، „جو» ایسه ایچی دوْلدورولموش دری دئمک‌دی. ایلک دؤورلرده عسگرلر اۆچون تمرینلردن اوْلان بۇ اوْیون داها سوْنرا زادگانلار آراسیندا دا دب دوشموش، نهایت سارایا یول تاپمیش‌دی. حتی سونق سولاله‌سین‌دن اوْلان ایمپراتور تایزو اؤزو ده تسو-جو اوینایاردی. بۇ اوْیون بایراملارین، فستیواللارین دا آیریلماز حیصّه ‌سی ایدی.

تسو-جو ۱۷-جی عصردن باشلایاراق چین‌ده محبوبیّتینی ایتیریب. بۇ اوْیون مۆعاصیر فۇتبولا چوْخ اوْخشادیغینا گؤره، چین فۇتبولون وطنی ده ساییلا بیلر. تصادۆفی دئییل کی، ۲۰۰۴-جو ایلده فیفا رسمی‌سی بیلدیرمیش‌دی کی، تسو-جو مۆعاصیر فۇتبولون سلفلری آراسیندا ان قدیمی‌دیر.

۱۸۶۳-جو ایلین اۇکتوبر ین‌دا لندندا توْپ اوْیونو آماتورلاری توْپلاشیرلار. اوْنلار آراسیندا مۆباحیثه گئدیر: فوتبالو "یالنیز آیاقلا" اوْیناسینلار، یوخ‌سا "آیاق و ال‌له"؟ "یالنیز آیاقلا" اوْیون طرفدارلاری اؤز اتفاقلارینی یارادیرلار. بۇ اتفاق دا اوْیونون ایلک قایدالارینی ایشله‌ییب-حازیرلاییرلار. همین قایدالار هئچ ده مۆکمّل دئییل‌دی و بیر نئچه اوْن ایللیک عرضین‌ده اونا علاوه‌لر اوْلدو، دییشیک‌لیکلر ائدیل‌دی.

حاکم میدانا فیت(سوت) ایله یالنیز ۱۸۷۸-جی ایلده چیخمیش‌دیر. همین واختا قدر حاکم میدان‌دان کناردا اوتوروردو و اوْیون‌چولار اونا مراجعت ائتدیک‌ده اوْنلارین مۆباحیثه‌لرینی حل ائدیردی. اوْن بیرمترلیک جریمه ضربه‌سی (پنالتی) ۱۸۹۱-جی ایلده‌ن اوْیونون قایدالارینا داخیل ائدیلمیش‌دیر. ۱۹۲۶-جی ایلده‌ن ایسه بیرباشا کۆنج‌دن ضربه ایله وۇرولان قوْللاری دا حسابا آلماغا باشلامیشلار.

فوتبال ایستادیومو

برازیلیادا یئرلشن ماراکانا ایستادیومو

فوتبال میدانی نین اوُزون‌لوغو ۹۰ - ۱۱۰ متر، ائنی ۶۰ - ۷۵ متر اوْلان دۆزبوجاق‌لی شکیل‌ده‌دیر. قیسا طرفلرین اوْرتاسیندا بیر-بیری ایله اوزبوز ایکی قاپی اوْلور، دری توْپو دا بۇ قاپیلاردان کئچیرمک لازیم‌دیر. فۇتبول قاپی‌سینین ساحه‌سی ۱۸ م-دیر (ائنی ۷.۳۲ م، هوندورلویو ۲.۴۴ م). دونیادا ان بؤیوک ایستادیوم برزیلنین ریو-ده-ژانیرو شهرین‌ده‌کی "ماراکانا" ایستادیومودور. "ماراکانا" ایستادیومو ۲۰۰ مین تاماشاچی تۇتومونا مالیک‌دیر.

فۇتبول اوزره دونیا چمپیوناتی

اساس مقاله: فیفا دونیا کوبوکو

فۇتبول اوزره دونیا چمپیوناتی دؤرد ایلده‌ن بیر تشکیل ائدیلیر. ۱۹۳۰-جو ایلده کئچیریله‌ن ایلک چمپیوناتین غالیبی اوروقوئه تاخیمی اوْلموش‌دور. سوْنونجو چمپیونات ۲۰۱۴-جو ایلده ۱۱ ژۇئن-۱۱ جۇلای تاریخلری آراسیندا برزیلدا کئچیریلمیش و آلمان میلّی تاخیمی چمپیون اوْلموش‌دور.

قایدالاری

رقیبه تپیک وۇرماق، بادالاق گلمک، تهلوکه‌لی هوجوم ائتمک، اوْنون اۆستونه آتیلماق، اوْنو ال ایله توتماق و ایت‌له‌مک فۇتبول‌چویا قاداغان ائدیلیر. قاپی‌چی‌دان باشقا هئچ کیم بیله‌رک‌دن ال‌له اوینامامالی‌دیر. اوْیونون بۇ قایدالاری پوْزولدوق‌دا حاکم جریمه ضربه‌سی تعیین ائدیر. اگر اوْیون‌چو اوْیونون قایدالارینی پوزماق‌دا داوام ائدرسه، حاکم اونا خبردارلیق ائدیر. فۇتبول‌چو بۇندان سوْنرا دا اوْیون قایدالارینی پوْزورسا اوْنو میدان‌دان چیخاریرلار.

آفساید

یان خط حاکمی اویون‌دان کنار وضعیت قئیده آلیب

فۇتبول‌دا "اویوندان کنار وضعیت" دئییله‌ن چوْخ مؤهوم بیر آنلاییش وار. بئله بیر وضعیت یاراندیق‌دا اویناماق اوْلماز. اگر فۇتبول‌چو توْپو اؤز تاخیم یولداشینا اؤتوررکه‌ن یولداشی ایله رقیب قاپی‌چی آراسیندا تکجه رقیب قاپی‌چی قالیب‌سا، اوْندا "اویوندانکنار وضعیت یارانیر. باشقا سؤزله، اؤن هوجوم خطین‌ده مؤقع سئچرکه‌ن قارشین‌دا قاپی‌چی دا داخیل اولماقلا آزی ۱ اوْیون‌چو اوْلمالی‌دیر.

اوْیونون مدتی و داوام ائتمه واختی

فۇتبول مات‌چی هر بیری ۴۵ دقیقه اوْلان ایکی حیصّه ‌دن عبارت‌دیر. هر بیر حیصّه فاصیله‌سیز داوام ائدیر، یعنی توْپ میدانین کنارین‌دا اولسا بئله، اوْیون دیانمیر. حیصّه ‌لر آراسیندا فاصیله عادتاً ۱۵ دقیقه چکیر. باش حاکم اوْیونون رسمی خرونومئتریست‌دیر و اوزئتمه‌لره، اوْیون‌چو زده‌لرینه و سایر دیاندیریلمالارا گؤره ایتیریله‌ن دقیقه‌لری او، حیصّه ‌نین سوْنونا علاوه ائده بیلر. علاوه واختین مدتی رئفئرینین صلاحیتین‌ده‌دیر. یالنیز باش حاکم اوْیونو باشا چات‌دیرا بیلر.

علاوه واخت ۱۸۹۱ ایلده اوْینانیلان ایستوک سیتی-آستون ویلا اوْیونون‌دا باش وئرن حادیثه‌دن سوْنرا فۇتبول‌دا تطبیق ائدیلمه‌یه باشلان‌دی. ایستوک سیتی ۰:۱ اودوزان واختی، اوْیونون سوْنون‌دا اوْنلار پنالتی ضربه‌سینی قازاندیلار، اما آستون ویلانین قاپی‌چی‌سی توْپو گؤیه وۇرموش‌دو، و توْپ مئیدانچانین لازیم اوْلان یئرینه قاییدانادک، اوْیون واختی بیتمیش‌دیر، و آرتیق حاکم اوْیونو دیاندیرمیش‌دیر. بیرده علاوه واخت قایداسی ایله بیرلیک‌ده قبول ائدیل‌دی کی، هر هان‌سی حیصّه ‌نین سوْنون‌دا ۱۱ متره‌لیک جرمه ضربه‌سی تعیین ائدیلرسه، او ضربه‌نی یئرینه یئتیرمه‌دن، اوْیون بیته بیلمز.

لیقا یاریشلارین‌دا اوْیون هئچ-هئچه ده بیته بیلر. اساس واخت‌دا حساب هئچ-هئچه ایله بیت‌سه، اوْیونا علاوه ایکی دنه ۱۵ دقیقه‌لیک علاوه حیصّه ‌لر اوْینانیلا بیلر. اگر علاوه واختادا غالیب معیّن لشمه‌دی‌سه، اوْندا بعضی یاریشلاردا پنالتی سریاسی تطبیق اوْلونور. پنالتی ضربه‌لرین‌ده وۇرولان قوْللار، نهایی حسابا علاوه اولونمورلار.

ایکی اویونلوق یاریشلاردا هر بیر تاخیم اؤز میدانین‌دا بیر اوْیون کئچیردیر، و هان‌سی تاخیمین نؤوبتی مرحله‌یه کئچجیینی ایکی اوْیونون عمومی حسابی بل‌لی ائدیر. حساب برابر اولارسا، اوْندا قوناق ایستادیوم‌دا وۇرولان قوْللار غالیبی معیّن لشدیریر. بۇ کیمی اوْیونلاردا هئچ هئچه اولارسا بئله علاوه واختا و پنالتی سریاسینا احتیاج اولمور.

۱۹۹۰ ایللرین سوْنلارین‌دا ۲۰۰۰ ایللرین اوّلین‌ده فۇتبول آسسوسیاسییالارینین بئینلخالق شوراسی پنالتی سریاسینی ایستیفاده ائتمه‌دن، غالیبی بللی ائتمک اۆچون تستلر کئچیردمه‌یه باشلادی. اوْنلار "قیزیل" (علاوه واخت‌دا ایلک قوْلو وۇران تاخیم، اوْیونون غالیبی اوْلور) و "بورونج" (علاوه واخت‌دا ایلک قوْلو وۇران تاخیم غالیب اولمور و اگر هان‌سی‌سا علاوه حیصّه ‌دن سوْنرا تاخیملاردان بیری حساب‌دا اؤنده‌دیرسه، اوْندا غالیب همین او، کلوب‌دو) توْپلاری تطبیق ائتمه‌یه باشلادیلار. قیزیل قوْل ۱۹۹۸ و ۲۰۰۲ ایلین دونیا چمپیوناتین ‌دا ایستیفاده اولونموش‌دور. دونیا چمپیوناتین ‌دا قیزیل قوْلون حل ائتدیی ایلک اوْیون ۱۹۹۸ ایلده کئچیریله‌ن فرانسه-پاراگوئه اوْلموش‌دور. آلمان میلّی‌سی قیزی توْپ سا‌سینده معتبر تورنمنتده ایلک غلبه قازانان تاخیم اوْلموش‌دور، اوْنلار یورو ۱۹۹۶ فینالین‌دا اولیور بیرهوفون قیزیل قوْلو ایله چک میلّی‌سینه غالیب گلمیش‌دیلر. بورونج قوْل یورو ۲۰۰۴ تطبیق ائدیلمیش‌دیر. هر ایکی تست فۇتبول آسوسیاسییالارینین بئینلخالق شوراسی طرفین‌دن لغو ائدیلمیش‌دیر.

عصرین مات‌چی

۲۳ اۇکتوبر ۱۹۶۳-جو ایلده لندندا غئیری-عادی بیر فۇتبول مات‌چی کئچیریل‌دی. دونیانین ییغما تاخیمی اوْیناییردی. "عصرین مات‌چی" آدینی آلمیش بۇ اوْیونوتیلویزیون بۆتون دونیایا گؤستریردی. فۇتبولون یوزیل‌لیک یوبیلئیی بۇ جور قئید ائدیلیردی. اوْیونون لندندا کئچیریلمه‌سینین و تاخیملاردان بیرینین اینگیلیسنین ییغما تاخیمی اوْلماسینین ایضاحی ساده‌دیر: فۇتبولون وطنی اینگیلیس ساییلیر. اوْیونون غالیبی اینگیلیس اوْلدو (۲:۱).

عادتلر

کؤینک دییش‌دیرمک

دونیادا فۇتبول ماتچین‌دان سوْنرا ایلک دفعه رقیبله کؤینک دییش‌دیرمک ریتوالی ۱۹۲۱-جی ایلده باش وئرمیش‌دیر. ۱۹۲۱-جی ایل ۱۴ مئیینا کیمی فرانسه اینگیلیس ایله ۱۵ اوْیون کئچیرسه ده، یالنیز ۱۹۲۱-جی ایلده غلبه قازانا بیلمیش‌دی. غئیری-حرفه ای فرانسه فۇتبول‌چولار ۳۵.۰۰۰ طرفدارین اؤنون‌ده ۵:۲ حسابلا حرفه ای اینگیلیس فۇتبول‌چولاری اۆزرینده غلبه قازانیرلار. دئیی‌لنه گؤره، فرانسهلار او قدر سئوینیرلر کی، خاطره اوْلسون دئیه، رقیب اوْیون‌چولارا کؤینکلرینی دییش‌دیرمک تکلیفی ائدیرلر. اینگیلیس لر تکلیفی قبول ائتمه‌یه مجبور اوْلورلار. بۇ زامان فرانسه لارین کؤینکلری پامبیق‌دان، اینگیلیسلرینکی ایسه ایپک‌دن ایمیش.