قان دؤورانی
قان دؤورانی اینگیلیسجه: Circulatory system، اوْرقانیزمده قانین حرکتیدیر. اۆرین یغیلماسی ایله قان اۆرکدن دامارلارا قوْوۇلماغا باشلایر. قان اؤز حرکتی ایله توْخۇمالارا اوْکسیژنی و قیدا ماده لرینی، توْخۇمالاردان ایسه کربون قازینی و ماده لر مۆبادیله سینین سوْن محصوللارینی آغجییرلره و بؤیرکلره داشییر. قان دؤورانی بؤیوک قان دؤورانی و کیچیک قان دؤورانی اوْلماقلا ایکی یئره آیریلیر. قان اوْرقانیزمده اؤز حرکتینی بؤیوک و کیچیک قان دؤورانی ایله باشا چاتدیریر. قان دؤورانی باشلانغیجی و سوْنۇ اۆرکده اوْلان قان دامارلارینین یوْلودور. قان دؤورانی سیستئمینه اۆرک، آرتئریالار، وئنالار و کاپیلیار قان دامارلاری داخیلدیر.
| قان دؤورانی | |
|---|---|
 The human circulatory system (simplified). Red indicates oxygenated blood carried in arteries, blue indicates deoxygenated blood carried in veins. Capillaries, which join the arteries and veins, and the lymphatic vessels are not shown. | |
| تانیملایی‌جیلار | |
| MeSH | D002319 |
| FMA | 7161 |
| آنوتومیک ایصطیلاحلار | |
بؤیوک قان دؤورانی
دَییشدیرقانین سوْل مدجیکدن چیخیب بدنین بۆتون آرتئریالاری، کاپیلیارلاری و وئنالاری ایله ساغ قۇلاقجیغینا قدر کئچدی یوْلا بؤیوک قان دؤورانی دئیلیر. بؤیوک قان دؤورانیندا اۆرکدن قوْوۇلان قان بدنین ان اۇجقار هیسلرینه پایلاندیقدان سوْنرا یئنیدن اۆریه قایدیر. بۇ قان دؤورانی اۆرین سوْل مدجیندن ان ایری آرتئریا اوْلان اوْرتا داماری ایله باشلایر. اوْرتا اؤز گئدیشینده شاخلر عمله گتیریر، بۇ شاخلردن ده بیر جۆتو اۆرک عضله سینی قانلا تجهیز ائدیر. بۇ دامارلارا اۆرین تاج دامارلاری دئیلیر. دیگر شاخلر ایسه قانی بوْیۇنا، باشا و یۇخاری اطرافلارا آپاریر. دؤش و قارین بوْشلۇغوندا اوْرتادان آیریلان آرتئریا شاخلری گؤودنی، دؤش و قارین بوْشلۇغونداکی اوْرقانلاری و آشاغی اطرافلاری قانلا تجهیز ائدیر. هر بیر اۆزوده آرتئریالار تدریجاً داها کیچیک شاخلره بؤلۆنرک، سیخ کاپیلیار شبکه سینی عمله گتیریر. بۇ کاپیلیارلار بیرلشیب وئنالاری عمله گتیریر. بۇنلاردان قان ایکی بؤیوک وئنایا توْپلانیر. یۇخاری بوْش وئنا باشدان، بوْیۇندان و یۇخاری اطرافلاردان، آشاغی بوْش وئنا ایسه بدنین دیگر هیسلریندن، آشاغی اطرافلاردان و گؤوددن قانی اۆریه داشییر. هر ایکی بوْش وئنا اۆرین ساغ قۇلاقجیغینا آچیلیر. ساغ قۇلاقجیقدان وئنوْز قان سوْل مدجیه تؤکولور.
کیچیک قان دؤورانی
دَییشدیرقانین ساغ مدجیندن چیخیب، آغجیر آرتئریالارینی، کاپیلیارلارینی و وئنالارینی دوْلاناراق اۆرین سوْل قۇلاقجیغینا قدر کئچدی یوْلا کیچیک قان دؤورانی دئیلیر. کیچیک قان دؤورانی اۆرین ساغ مدجیندن آغجیر آرتئریاسی ایله باشلایر و ایکی شاخه ایله آغجیرلره گئدیر. بۇ شاخلر آغجیرلرده داها کیچیک شاخلره – آرتئریوْللارا، بۇنلار دا بۇرادا سایسیز-حئسابسیز آلوئوْللارینی (اغجیر قوْوۇجۇقلارینی) سیخ بۆرۆین کاپیلیارلارا بؤلونور. قان آغجیر کاپیلیارلاری ایله آخدیقجا آلوئوْللاردان قانا کئچن اوْکسیژن ائریتروْسیتلردکی حئموْقلوْبینله بیرلشرک اوْکسیحئموْقلوْبینه چئوریلیر. بئله لیکله آغجیر کاپیلیارلاریندا وئنوْز قان آرتئریال قانا چئوریلیر. قان اوْکسیژنله تامین اوْلوندوغو زامان بۇراداکی کربون قازی آغجیر آلوئوْللارینا کئچیر. سوْنرا قان وئنوْز کاپیلیارلارینی، بۇنلار دا بیر-بیری بیرلشرک ایکی جۆت آغجیر وئنالارینی عمله گتیریر. آغجیر وئنالاری اۆرین سوْل قۇلاقجیغینا آچیلیر. قان سوْل قۇلاقجیقدان سوْل مدجیه کئچیر.
قان تزریقی و نبض
دَییشدیر
بدنین نوْرمال حیات فعالیتی اۆچون قان دامارلاریندا معیین درجده تزریق اوْلمالیدیر. قان-دامار سیستئمینین مۆختلیف ناحیه لرینده قانین تزریقی عئینی دئیلدیر. تزریقی یارادان مدجیکلرین یغیلما قۆووسیدیر. بۇنا گؤره آرتئریا اۆریه یاخین اوْلدوقجا اوْندا قانین تزریقی یۆکسک اوْلور. اوْرتادا قان تزریقی داها یۆکسک اوْلور. دامارلاردا قان حرکت ائتدیکجه تزریق تدریجاً آزالیر، یۇخاری و آشاغی بوْش وئنالاردا تزریق منفی اوْلور. اوْرتا یاشلی ساغلام آداملارین ساکیتلیک دؤورۆنده قانین ماکسیمال تزریقی 110-120 مم، مینیمال تزریقی ایسه 70-80 مم جیوه سۆتونونا برابردیر. قان تزریقینین نوْرمادان چوق کنارا چیخماسی خستلیک علامتیدیر. قانین تزریقی آرتارسا – حیپئرتوْنیا، تزریق آزالارسا – هیپوتونیا آدلانیر.
اۆرک فعالیتی ایله علاقه دار آرتئریا دیوارلارینین ریتمیک دالغالانماسینا نبض دئیلیر. نبض اۆرین ایشینی اهمیتلی درجده اکس ائتدیریر. سوْل مدجیک هر دفه یغیلدیقدا قانین معیین هیسینی اوْرتایا قوْواراق اوْنو گئنیشلندیریر. سوْل مدجیک بوْشالدیغی زامان ایسه ائلاستیکلیه مالیک اوْلان اوْرتا اولکی وضعیتینه قایدیر. اوْرتانین بۇ ریتمیک دیشیکلیکلری بدنین ان اۇجقار دامارلارینا، ینی آرتئریالارا اؤتۆرۆلۆر. آرتئریالارین بدنین سطحینه یاخین اوْلدوغو یئرلرده – بیلین ایچری طرفیند، گیجگاحدا، قوْلتوقالتیندا، بوْیوندا و دیگر یئرلرده بۇ ریتمیک حرکتلری یاخشی هیس ائتمک اوْلور. اینساندا اۆرین بیر دقیقده نئچه دفه دؤیۆنمسینی بیلمک اۆچون نبض وۇرغولارینی سایماق کیفایتدیر. اوْرتا یاشلی آداملاردا نبضین سای 70-75 اوْلور.
قانین حرکتی
دَییشدیر
قانین دامارلاردا حرکتی اوْرقانیزمده مۆرکب کاراکتئر داشییر. قانین دامارلاردا فاصیله سیز جریان ائتمسینه سبب آرتئریا دیوارلارینین ائلاستیکی اوْلماسیدیر. اۆرک یغیلاراق قانی هیس-هیسه آرتئریالارا قوْوۇر. قان آرتئریالارا قوْوۇلدوغو زامان اوْنون دیواری گئنیشلنیر. اۆرک بوْشالدیغی زامان دامارلار ائلاستیکی اوْلدوغوندان اولکی وضعیتینه قایدیر و قانا تزریق ائدیب اوْنو ایرلی ایتلیر. نتیجده قانین آراسیکسیلمدن آخماسی تامین ائدیلیر.
قان دامارلارینین آیری-ایری ناحیه لرینده قان مۆختلیف سۆرتله حرکت ائدیر. اوْنون سۆرتی دامار یاتاغینین عۆمومی ائنیندن آسیلیدیر. قان دامارین دار یئریندن داها سۆرتله آخیر. دامارین عۆمومی منفذی گئنیشلندیکجه قانین حرکت سۆرتی ده یاواشلایر. بئله لیکله، قانین حرکت سۆرتی قان هیسجینین واحید زامان ارزینده کئچدی دامارین ائن کسی و اۇزۇنلۇغوندان آسیلیدیر. اوْرتادا قانین حرکت سۆرتی سانیده تخمیناً 0،4-0،5 مئتره برابردیر. آرتئریادا قانین سۆرتی آزالاراق سانیده 0،25 مئتره چاتیر. کاپیلیارلاردا عۆمومی یاتاغین چوق گئنیش اوْلدوغونا بۇ سۆرت آشاغی دۆشرک سانیده 0،5 مم-ه برابر اوْلور. کاپیلیارلاردا قان یاواش آخدیغی اۆچون اؤزۆندکی اوْکسیژن و قیدا ماده لرینی حۆجئیرلره وئریر، اوْنلاردان ایسه مۆبادیله نین سوْن محصوللارینی آلیر. وئنالارین عمومی منفذی کاپیلیارلارا نیسبتن دار اوْلدوغو اۆچون قانین حرکتی یئنیدن سۆرتلنیر و سانیده 0،2 مئتره چاتیر.
قانین لاختالانماسی
دَییشدیر
قانین لاختالانما پروْسئسی اوْرقانیزمین مۆدافیه فۇنکسیالارینا آیددیر و اوْرقانیزمی آرتیق قان ایتیرمکدن قوْرویۇر. اوْرقانیزم اۆچون قانین لاختالانماسینین مۆهوم بیوْلوژی اهمیتی واردیر. اگر قان لاختالانماسی اوْلمازسا، کیچیک بیر زدلنمدن اوْرقانیزمدکی قان آخیب گئدردی. قانین لاختالانماسی مۆرکب بیوْکیمیوی و فیزیولوژی بیر پروْسئس اوْلوب، قانین فوْرمالی ائلئمئنتلریندن - تروْمبوسیتلر، لئیکوْسیتلر، پلاسمادا اوْلان کالسیۇم ایوْنلاری، فیبرینوْگئن زۆلالی و نهایت اوْکسیژنین ایشتیراکی ایله گئدیر. لاختالانمیش قان زدلنمیش و یاخۇد کسیلمیش قان دامارینین آغزینی تۇتور و قانین آخماسینین قارشیسینی آلیر.
قانین لاختالانماسی اوْلدوقجا مۆرکب فئرمئنتاتیو پروْسئسدیر. پلاسمادا اوْلان فیبرینوْگئن زۆلالی قانین لاختالانماسی اۆچون سۇدا حل اوْلمایان فیبرین لیفلرینه چئوریلیر. فیبرین لیفلری اۇزۇن ساپلار شکلینده قان دامارلارینین زدلنمیش هیسینه چؤکۆر و توْر عمله گتیریر. فیبرین توْرو قان حۆجئیرلرینی اؤزۆنده تۇتۇب ساخلایر و تروْمبۇن (قان لاختاسینین) عمله گلمسینه سبب اوْلور. قانین لاختالانماسی 3-8 دقیقه ارزینده باشا چاتیر. قانین لاختالانما سۆرتینه خاریجی مۆحیط عامیل لریندن تئمپئراتۇرون یۆکسلمسی، حیجانلانما، قوْرخۇ هیسلری و س. اؤز تاثیرینی گؤستریر. قان پلاسماسیندا اوْلدوغو کیمی لیمفا مایئسینده ده فیبرینوْگئن زۆلالی واردیر. بۇنا گؤره ده قاندا اوْلدوغو کیمی، لیمفادا دا لاختالانما پروْسئسی گئدیر. لاکین قانین لاختالانماسینا نیسبتن لیمفا مایئسی داها یاواش لاختالانیر. آنادانگلمه هئموفیلیا خستلی اوْلان آداملاردا قان لاختالانمیر و یا چتین لاختالانیر. بئله اینسانلارین قان دامارلارینین زدلنمسی اوْنلار اۆچون چوْخ تهلوکه لیدیر.
همچینین باخ
دَییشدیر- قان دؤورانی
- اۆرک (اینسان)