قاراباغ
قاراباغ ـ گونئی قافقازدا تاریخی-جوغرافی بؤلگه، آذربایجانین ان قدیم تاریخی ویلایتلریندن بیری.
ائتیمولوگییاسی
دَییشدیرقاراباغین آدی آذربایجان دیلینده‌کی"قارا" و "باغ" سؤزلریندن عمله گلمیش‌دیر. "قاراباغ" سؤزو ایلک منبعلرده هله 1300 ایل بوندان اول (۷ نجی عصردن) ایشلنمیشدیر. قاراباغ اوللر بیر تاریخی-جوغرافی آنلاییش کیمی کونکرئت مکانی بیلدیرمیش، سونرا ایسه آذربایجانین گئنیش جوغرافی اراضیسینه عایید ائدیلمیشدیر. بۇ حال آذربایجان اۆچون خاراکتئریکدیر: ناخچیوان شهری – ناخچیوان بؤلگه‌سی، شکی شهری – شکی بؤلگه‌سی، گنجه شهری – گنجه بؤلگه‌سی، لنکران شهری -لنکران بؤلگه‌سی و س.
"قاراباغ"این آذربایجانین کونکرئت بیر ویلایتینین، بیر بؤلگه‌سینین آدی کیمی فورمالاشماسی تاریخی اونون ائتیمولوگییاسینین داها علمی شکیلده ایضاحینا ایمکان وئریر. چونکو، آذربایجان دیلینده (همچینین باشقا تورک دیللرینده) "قارا"نین رنگدن باشقا "سیخ" ،"قالین" ،"بؤیوک" ،"توند" و باشقا معنالاری دا واردیر. بۇ باخیمدان، "قاراباغ" تئرمینی "قارا باغ"، ینی "بؤیوک باغ"، "سیخ باغ"، "قالین باغ"، "صفالی باغ" و س. معناسی کسب ائدیر.
قاراباغین بؤلگه‌لری
دَییشدیرداغلیق قاراباغ بؤلگه‌سی – خانکندی، خوجالی، شوشا، آغدره، عسگران، خوجاوند. قرب بؤلگه‌سی – لاچین، کلبجر، زنگیلان، قوبادلی، داشکه‌سن، گدبی. یوخاری قاراباغ بؤلگه‌سی – آغدام، آغجابه‌دی، بئیلقان، گورانبوی، نافتالان، فوضولی، جبراییل، ایمیشلی، برده، ترتر.
تاریخی
دَییشدیرقاراباغ اراضیسینده ان قدیم دؤورلره عایید یئرلر آشکار اولونموشدور. 1968-جی ایلده آزیخ ماغاراسیندا آزیخانتروپون چنه سومویو تاپیلمیشدیر. چوخ گومان کی، آزیخ آداملاری بورادا 250-300 مین ایل بوندان اول یاشامیشلار. بوتون تاریخ بویو قاراباغ آذربایجانین آیریلماز حیصه‌سی اولموشدور. عرب خیلافتینین ایشغالی و قافقاز آلبانییاسی دؤولتینین سوقوطو ایله یئددی-دوققوزونجو عصرلرده قاراباغین تاریخینده اهمیتلی دییشیکلیکلر باش وئرمیشدیر.
عرب ایشغالی نتیجه‌سینده آلبانییانین خریستیان اهالیسینین اکثریتی ایسلامی قبول ائتدی، قالانلاری، خوصوصیله آلبانییانین قاراباغ یوکسکلیکلرینده یاشایان اهالی ایسه دؤردونجو عصرده آلبانییانین دؤولت دینی اعلان اولونموش خریستیانلیقدان ایمتیناع ائتمه‌دی. اون دوققوزونجو عصرین اوللرینده شیمالی آذربایجان اراضیلرینین روسیه طرفیندن ایشغالیندان سونرا ائچمیدزینین تضییقی و ایصرارلی موراجیعتلری نتیجه‌سینده روس چارینین آلبان کاتالیکوسونون لغوی باره‌ده قراری قاراباغ یوکسکلیکلرینین آلبان اهالیسینین گورجولشدیرمه و ائرمنیلشدیرمه پروسئسینین باشلانغیجینی قویدو. قاراباغ ساجیلر، سالاریلر، شددادیلر، آتابیلر، هولاکیلر (ائلخانیلر)، قاراقویونلو، آغ‌قویونلو کیمی عربلرین ایشغالیندان سونرا آذربایجاندا بیری بیرینی عوض ائتمیش موختلیف موسلمان دؤولتلرینین ترکیبینده اولموشدور. آذربایجان صفویلر دؤولتینین (1501) یارانماسی بوتون آذربایجان تورپاقلارینین مرکزلشدیریلمه‌سینین اساسینی قویدو. صفویلر طرفیندن یارائدیلمیش دؤرد ایالتدن بیرینین آدی قاراباغ و یا گنجه ایدی. صفویلر دؤولتینین مؤوجودلوغونا سون قویموش نادیر شاهین اؤلوموندن سونرا آذربایجاندا یئنی موستقیل و یاری-موستقیل دؤولتلر، خانلیقلار و سولطانلیقلار یاراندی. اونلاردان بیری قاراباغ خانلیغی ایدی. قاراباغ خانلیغی آذربایجانین گؤرکملی دؤولت خادیملریندن بیری اوْلان پناهعلی بی جاوانشیر طرفیندن یارادیلمیشدیر. اونون اوغلو ایبراهیم خانین دؤورونده قاراباغ خانلیغی داها دا گوجلندی. 1805-نجی ایلده ایبراهیم خان روسیه سیلاحلی قوووه‌لرینین کوماندیری پ.د.سیسیانوو ایله کۆرک‌چایدا موقاویله ایمضالادی. کۆرک‌چای موقاویله‌سینه اساساً قاراباغ خانلیغی موسلمان – آذربایجان تورپاغی کیمی روسیه‌یه بیرلشدیریلدی. کۆرک‌چای موقاویله‌سی قاراباغین، اونون داغلیق بؤلگه‌سی ده داخیل اولماقلا، تاریخی آذربایجان تورپاغی اولدوغونو ثوبوت ائدن ان موهوم سندلردن بیریدیر. شیمالی آذربایجانین ایشغالیندان سونرا بۇ تورپاقلاردا مؤوقئعیینی مؤحکملندیرمک مقصدی ایله چاریزم ائرمنیلشدیرمه سیاستینی تطبیق ائتمه‌یه باشلادی. 1828-نجی ایل تۆرکمنچای موقاویله‌سی و 1829-نجو ایل ادیرنه موقاویله‌سینه اساساً ایران و تورکیه‌دن کؤچورولموش ائرمنیلر قاراباغ دا داخیل اولماقلا شیمالی آذربایجاندا مسکونلاشدیریلدیلار. 1918-نجی ایل مایین 28-ده، تخمیناً 100 ایللیک روسیه موستملکه‌سیندن سونرا آذربایجان خالقی شیمالی آذربایجاندا یئنی موستقیل دؤولتینی یاراتدی. آذربایجان خالق جومهوریتی قاراباغ اوزرینده ده سیاسی حاکیمیتی ساخلادی. عئینی زاماندا، یئنی یارانمیش ائرمنیستان (ارارات) جومهوریتی ده قاراباغا قارشی اساسسیز اراضی ایدیعالاری ایله چیخیش ائتدی. قاراباغی اله کئچیرمک مقصدی ایله بۇ دؤورده ائرمنیلر اوللر ده حیاتا کئچیردیکلری سویقیریم آکتلارینی تؤرتمه‌یه داوام ائتدیلر. وضعیتله علاقه‌دار اولاراق، 1919-نجو ایلین ژانویه‌سینده آذربایجان حؤکومتی شوشا، جاوانشیر، جبراییل و زنگه‌زور قضالارینی ایحاطه ائدن باش قاراباغ ایالتینی یاراتدی. 1920-نجی ایل آوریلین 28-ده آذربایجاندا سووئت دؤولتینین برقرار اولماسیندان بیر نئچه ایل سونرا، 1920-1923-نجو ایللرده حیاتا کئچیریلمیش مقصدیؤنلو تدبیرلر نتیجه‌سینده کئچمیش قاراباغ خانلیغینین ترکیبینده اولموش آذربایجان تورپاقلاری اؤزلرینین عنعنه‌وی تاریخی و گئوجوغرافی بوتؤولویونو ایتیردی. سووئتلشدیریلدیکدن سونرا آذربایجان داغلیق قاراباغا موختار ویلایت ستاتوسو وئرمه‌یه مجبور ائدیلدی. بئله‌لیکله، آذربایجانین آیریلماز حیصه‌سی اوْلان قاراباغ صونعی شکیلده آران و داغلیق حیصه‌لره بؤلوندو. بوتون بۇ تاریخی عدالتسیزلیکلره باخمایاراق، داغلیق قاراباغ موختار ویلایتینین سیاسی، سوسیال، ایقتیصادی و مدنی اینکیشافینی تامین ائتمک اۆچون آذربایجان بۇ بؤلگه‌ده کومپلئکس ایصلاحاتلار حیاتا کئچیردی. آما یئنه ده ائرمنی سئپاراتچیلاری اؤز منفور سیاستلرینی حیاتا کئچیرمه‌یه و بونونلا دا آذربایجانا جیدی زیان وورماغا داوام ائتدیلر. سسری-نین سوقوطو عرفه‌سینده اونلار اؤز فعالیتینی سورعتلندیردیلر. آذربایجانا قارشی تجاووزکار موحاریبه باشلاندی. سسری-نین سوقوطو عرفه‌سینده اونلار اؤز فعالیتینی سورعتلندیردیلر. ائرمنیستان آذربایجانا قارشی تجاووزکار موحاریبه یه باشلادی. 1992-نجی ایلین فئوریه آییندا 25-دن 26-سینا کئچن گئجه ائرمنی تئررور قروپلاشمالاری 366-نجی موتوآتیجی آلایین دستگیله خوجالیدا 20-نجی عصرین ان دهشتلی قیرغینلاریندان بیری اوْلان خوجالی سویقیریمینی تؤرتدی.
سرحدلری و اراضیسی
دَییشدیرقاراباغدان بحث ائدرکن قارشییا اولجه‌دن بئله بیر سوال چیخیر: قاراباغ هارادیر، آذربایجانین هانسی اراضیلرینی ایحاطه ائدیر؟ بۇ سوالین جاوابی بۇ گون داها آکتوالدیر و ائرمنی سئپاراتچیلاری طرفیندن تؤره‌دیلمیش "داغلیق قاراباغ پروبلئمی"نین درک ائدیلمه‌سی اۆچون موهوم اهمیته مالیکدیر. قویولموش سوالا جاواب اۆچون ایلک منبعه موراجیعت ائدک. واختی ایله بۇ اراضینی ایحاطه ائدن آذربایجان دؤولتینین – قاراباغ خانلیغینین وزیری اولموش میرزه جامال جاوانشیر قاراباغلی اؤزونون "قاراباغ تاریخی" (1847) اثرینده بۇ مسئله‌دن بحث ائدرکن یازیردی: "قدیم تاریخ کیتابلارینین یازدیغینا گؤره قاراباغ ویلایتینین سرحدلری بئله‌دیر: جنوب طرفدن خودافرین کؤرپوسو‌ندن سینیق کؤرپویه قدر – آراز چاییدیر. ایندی (سینیق کؤرپو) قازاخ، شمسددین و دمیرچی-حسنلی جاماعاتی آراسیندادیر و روسیه دؤولتی مأمورلاری اونو روس ایصطیلاحیله کراسنی موست، ینی قیرمیزی کؤرپو آدلاندیریرلار. شرق طرفدن کۆر چایی دیر کی، جاواد کندینده آراز چایینا قوووشاراق گئدیب خزر دنیزینه تؤکولور. شیمال طرفدن قاراباغین یئلیزاوئتپوللا (گنجه قوبئرنییاسی نظرده توتولور) سرحدی کور چایینا قدر – گوران چایی دیر و کور چایی چوخ یئردن (کئچیب) آراز چایینا چاتیر. غرب طرفدن کوشبک، سالوارتی و اریکلی آدلانان اوجا قاراباغ داغلاریدیر"
روسیه ایشغالی و موستملکه‌چیلیگینین ایلک دؤورونده قاراباغین اراضیسی و سرحدلرینین بئله دقیق تصویر ائدیلمه‌سی اونونلا ایضاح اولونور کی، ۱) بۇ فاکتی بیلاواسیطه قاراباغین ایداره‌سیله مشغول اوْلان دؤولت آدامی یازیر، باشقا سؤزله، همین فاکت رسمی سندلره اساسلانان رسمی سؤزدور، روسیه‌نین خیدمتینده اوْلان دؤولت آدامینین رسمی سؤزودور؛ ۲) دیگر طرفدن بۇ فاکت یالنیز رئاللیغا، تجروبه‌یه اساسلانماقلا قالماییب ایلک منبعلرله ده ثوبوت اولونور. میرزه جامالین مؤوقئعیینین دوغرولوغونو گؤسترمک اۆچون قدیم تاریخ کیتابلارینا ایستیناد ائتمه‌سی تصادوفی دئییل. گؤروندویو کیمی، سیاسی-جوغرافی مکان اولاراق، تاریخده همیشه "داغلیق قاراباغ" دئییل، بوتؤو حالدا، ینی قاراباغین بوتون اراضیسینی – داغلارینی، دوزنلرینی ایحاطه ائدن عومومی بیر "قاراباغ" آنلاییشی اولموشدور. باشقا سؤزله، "داغلیق قاراباغ" آنلاییشی چوخ سونرالارین "محصولودور" ،سئپاراتچیلیق نیتی ایله قاراباغین بیر حیصه‌سینه وئریلمیش آددیر. عادیجه منطیق ده بونو ثوبوت ائدیر: اگر داغلیق قاراباغ وارسا، دئمه‌لی دوزن و یا آران قاراباغ دا وار! رئاللیق دا بئله‌دیر: بۇ گون آذربایجاندا هم داغلیق قاراباغ وار، هم ده آران قاراباغ (ینی دوزن قاراباغ)! اؤزو ده هم دوزن (اران)، هم ده داغلیق قاراباغ همیشه، بوتون تاریخی دؤورلرده بیر خالقین – آذربایجان خالقینین وطنی اولموشدور، دیلینده "قارا" و "باغ" سؤزلری اوْلان خالقین! آذربایجان خالقینین یوزلرله ان قدیم، ان نادیر فولکلور نومونه‌لری، موسیقی اینجیلری محض قاراباغدا یارانمیشدیر، قاراباغلا باغلیدیر.