دده قورقود
دده قوْرقود یا قوْرقود آتا، تۆرک، آلتای و اوْغوز افسانه‌لرینده، ناغیللاردا و خالق حکایه‌لرینده آدی چکیلن و غئیر-عادی بیلیم و اؤزللیکلره صاحیب اوْلان اوْزاندیر. اۆ دده قورقود کیتابی‌نین تمل شخصیّتیدیر و اونداکی داستانلاری روایت ائدیر.
1815ـ‌جی ایلده آلمانین «درسدن» شهریندن، گؤرکملی عالیم و بیلگین «دیتس» وسیله‌سیله بیر اَل یازما کیتاب تاپیلدی کی اونون جیلدی اوستونده یازیلمیشدی : «کتاب دده قورقوت علی لسان طایفه اغوزان» بۇ حادیثه تورکلر اۆچون اؤنملی و موهوم بیر اولای ایدی. نییه کی اونلارین کئچمیشلری‌نین آیدینلاشماسیندا بؤیوک نقشی واریدی. بۇ کیتاب بیر موقدیمه و 12 بویدان تشکیل تاپمیشدی. دیتس بۇ کیتابدان بیر نوسخه برلین کیتابخاناسینا ایستینساخ ائدیب و اونو و هابئله «تپه‌گؤزون اؤلمه‌سی بوساط وسیله‌سیله» بویونون آلمانجا ترجومه‌سینی، 1815ـ‌جی ایلده نشر ائتدی.
نئچه مودّت سوْنرا واتیکان کیتابخاناسیندان دا بیر دده قورقود کیتابی اله گلدی کی بیر موقدیمه و 6 بویدان عیبارت ایدی. بۇ ایکی کیتابین تاپیلماسیلا بؤیوک تدقیقات اونلارین اوستونده باشلاندی.
1859ـ‌جو ایلده «تئودور نولدکه» آلمانین گؤرکملی شرقشوناسی، اثری یئنیدن ایستینساخ ائدیب، اونون چئویرمه‌سینه چالیشدی، آما مووفق اولماییب، ایشی باشا چاتدیرا بیلمه‌دی. اونون ایشی‌نین آردینی روس عالیمی «پروفسور بارتولد» توتوب و نئچه داستانین متنینی روسجا ترجومه‌سیله درگیلرده نشر ائتدی. تورکیه ده «موعلیم رفعت» 1915ـ‌جی ایلده و سوْنرالار «محرم ارگین» و «اورهان شاییق گؤک‌یای» و آذربایجاندا «حمید آراسلی»، «دمیرچی‌زاده» و «ا.سولطانعلی» و «م.ح. طهماسب» اوزون ایللر علمی شیوه ایله دده قورقود بویلاری اوستونده ایشله‌ییب و دَیرلی اثرلر یازیب و یایدیلار.
حتی 1962ـ‌جی ایلده «یاکوبوفسکی» و «ژیرمونسکی» وسیله‌سیله بیر یئنی ترجومه موفصل موقدیمه ایله یاناشی شوروی علملر آکادمیاسی طرفیندن نشر اوْلدو.
ایراندا دا آذربایجان میلّی (میلی) شاعیری «بولود قاراچورلو (سهند)» طرفیندن دده قورقود بویلاری نظمه چکیلیب و سازیمین سؤزو آدییلا 1345ـ‌جی ایلده طاغوتی رژیمده تۆرکجه یازیلارین باسیلماسی‌نین یاساقلیغینا باخمایاراق، باسیلدی. هابئله 1358ـ‌جی ایلده اوستاد «دوکتور محمدعلی فرزانه» وسیله‌سیله اینتیشارات‌ـ‌فرزانه طرفیندن نشر اوْلدو.
آلمان نوسخه‌سی‌نین یازیلما تاریخی باره‌ده موختلیف نظرلر واردیر. پروفسور بارتولد اونون یازیلماسینی 15ـ‌جی یوز ایللیگه (قرنه) عایید بیلیر. پروفسور کوراوغلو ابجد حسابیله دئییر کی بۇ اثر 15ـ‌جی عصیرده یازیلیبدیر. بیر سیرا عالیملر ده اونون یازیلما تاریخینی 16ـ‌جی عصر بیلیرلر.
کیتابین دیلی تۆرکجه‌‌دیر و آرتیق آذربایجان تۆرکجه‌‌سینه اوخشارلیغی واردیر. او حالدا کی آنادولو لهجه‌سی‌نین ده ایزلری اوندا گؤرونور. کیتابین متنیندن بللی اوْلدوغو کیمی بویلار ایتیفاق دوشن یئرلر آذربایجان و تورکیه‌نین شرقی‌دیر.
کیتاب نظم و نثر صورتینده یازیلیب و اوندا اوچ چئشید شعر وار : عروض، هیجا و سربست (ایندیکی یئنی شعر)
کیتابین موقدیمه‌سینده دده قورقودون خیصلتلری و اؤزللیکلری و هابئله اونون اؤیودلری گتیریلیبدیر. «بایات بویوندان قورقود آتا دئیرلر بیر اَر قوپدو.» دده قورقود اوغوز طایفاسی‌نین اوزانی (آشیغی) و آغ‌ساققالی و ائلی‌نین موشاویری ایدی. قورقود کلمه‌سی باجاریقلی و چوخ‌بیلن و یاخود ائلجه‌بیلن معناسیندادیر. دده قورقود طایفانین قهرمانلارینا آد سئچر و قوپوزونو چالماقلا اوغوزلارا دستان سؤیله‌یردی.
بو کیتابدا اوْلان ناغیللار ایسلامدان قاباق ایتیفاق دوشوبلر و اوغوزلارین موسلمان اولماسیلا دستانلار دا ایسلامی‌لشیبلر. نئجه کی اوندا هم اصیل تورک آدلاری وار و هم آلینما آدلار. سلجوق، آذر، دومرول، تپه‌گؤز، روستم و ... . کیتابدا غئیرـ‌تورکلره تات دئییلیر. نئجه کی ایندیده تورکلر، غئیرـ‌تورکلره تات دئیرلر. «تورکو آت ییخار، تاتی اَت.»
دده قورقود بویلاری میلّی (میلی) دستانلاردیر. بۇ معنادا کی بۇ ناغیللارین یازانی و سؤیله‌ینی بللی دئییل. اونلاری بیر میلت یارادیب و دستانلاردا او میلتین حیات و یاشاییش طرزینی گؤرمک اولار.
بو بویلاردا اوغوز ائللری‌نین یاشاییشی، عادت و عنعنه‌لری، عقیده‌لر و اینانجلاری باره‌ده چوخ گؤزل صورتده معلومات وئریلیبدیر. میثال اۆچون اوغوزلار ایچینده خانیم ایله کیشی‌نین فرقی یوخدور. خانیم لازیم اوْلان واخت سیلاح گئیینیب و دوشمنلرله ساواشیر و هئچ تبعیض اونلا بیر کیشی آراسیندا قویولمور. بۇ او حالدادیر کی ائله هامان زاماندا باشقا اؤلکه‌لرده آرواد و قادین بیر پست مؤوجود کیمی تانینیردی و وظیفه‌سی فقط پیشیرمک و اوشاق ساخلاماق ایدی و هئچ جوره ایجتیماعی (توپلومسال) حاقلاردان بهره‌مند دئییلدی.
تأسوفله بیزیم آذربایجاندا میلتیمیز بۇ دَیرلی کیتابدان خبرسیزدیرلر و او دا قاییدیر غاصیب پهلوی رژیمی‌نین سویچولوقجا (نیژادپرستانه) ایشلرینه. اومید کی اولوسوموز دده قورقود و باشقا بؤیوک و گؤرکملی بیلگینلریمیزی تانیماقلا اؤز درین هویتلریله تانیش اولسون و بئله‌لیکله غرب فرهنگی تهاجومو قاباغیندا مؤحکم دایانسین.
میلادی 1999ـ‌جو ایل، میلتلر آراسی (بئین‌المیللی) یونسکو قورولوشو ساریسیندان «دَده قورقود» ایلی آدلانمیشدیر.
شکیللر
دَییشدیر
قایناق‌لار
دَییشدیربو یازی خوی هفته‌لیگی‌نین 106ـ‌جی ساییسیندا (6/6/78) باسیلمیشدیر *
- Lewis, Geoffrey (Ed.) (۱۹۷۴). The Book of Dede Korkut. Harmondsworth: Penguin
- Azərbaycan Türk sayti Archived 2014-08-19 at the Wayback Machine.
- Kitabi Dədə Qorqud Archived 2016-03-13 at the Wayback Machine.
- Dədə Qorqud Archived 2012-02-06 at the Wayback Machine.