متورولوژی
متورولوژی یا هواشناسی (یونانجا: μετέωρος (متوروس) – آتموسفر و سما حادثه‌لری، -λογία (لوژی) – علم) — یئر آتموسفرینین خاصه‌لرینی، قورولوشونو و اوْندا گئدن فیزیکی پروسسلری اؤیره‌نن علم.
بیر سیرا اؤلکه‌لرده متورولوژینی دؤوروموزده مؤهوم اهمیت کسب اتمه‌سینه مۆافیق اوْلاراق آتموسفر فیزیکسی آدلان‌دیریرلار.
پلانتیمیزی ایحاطه اد‌ن قازواری طبقه‌یه آتموسفر دئییلیر. آتموسفرده فاصیله‌سیز اوْلاراق مورکّب فیزیکی پروسسلر گدیر و بۇ اؤزونو بیزیم مۆشاهیده اتدییمیز هاوا دییشکنلیین‌ده گؤستریر. هاوا شرایطی و اوْنون کسکین دییشمه‌لری اینسان فعالیّتینین مۆختلیف ساحه‌لرینه تأثیر گؤستریر. بونا گؤره ده مۆختلیف هاوا شرایطینین یارانما سبه‌لرینی و آتموسفر پروسسلرینین داخیلی ماهیتینین اؤیرنیلمه‌سی مۆعاصیر بیلیمین مؤهوم ساحه‌لرین‌دن بیری‌دیر.
متورولوژی حاقیندا معلومات
دَییشدیر
متورولوژی آتموسفر و اوْرادا باش وره‌ن حادثه‌لری اؤیرنیر. متورولوژی حاقیندا ایلک تصوّرلری ارادان اوّل ۳۴۰-جی ایلده یونان عالیمی ارسطو ورمیش‌دیر. اوْ "متورولوژی" آدلی اثرین‌ده بۇ علم حاقیندا معلومات ورمیش‌دیر. بۇ اثر هله ده هاوا، ایقلیم، کیمیا، نوجوم و جوغرافیا اۆچون قایناق رولونو اوْیناییر. اثرده بولودلار، یاغیش، قار، کولک، دولو، ایلدیریم و قاسیرغا حاقیندا معلومات ایحاطه اوْلونوب. همین زامانلاردا، سمادان دۆشه‌ن جیسیملر "متوروید" آدلاندیریل‌دی. بونا گؤره ده متورولوژی سؤزو بۇ سؤزدن گلیر. "متوروس" یونانجا یۆکسک‌ده دایانان دمک‌دیر. بۇ متورویدلر کی، یئر سطحینه باشقا پلانتلردن گلیر. سو و یا بوز شکلین‌ده دۆشه‌ن جیسیملر ایسه هیدرومتوروید آدلانیر.
"متورولوژی" اثرین‌ده ارسطو بۇ علمی، فلسفی-بدیعی اۆسلوب‌دا یازمیش‌دیر. اثرین بدیعی طرفین‌ده سهولر تاپیل‌سا دا تخمیناً ۲ مین ایلدیر بۇ اثردن ایستیفاده ادیلمه‌یه داوام ادیر. لاکین متورولوژینین یارانیشی بۇ دؤور اوْلاراق یوخ، متورولوژی جیهازلارین کشفی ایله باغلی‌دیر. ۱۶۴۳-جو ایلده بارومتر (تضییق اؤلچمک اۆچون)، ۱۷۰۰-جو ایللرین سوْنون‌دا هیقرومتر (روتوبت‌لیگی اؤلچمک اۆچون) کشف ادیلمیش‌دیر. بۇ جیهازلارلا آپاریلان مۆشاهیده معلوماتلاری فیزیک قانونلاری نظره آلیناراق آپاریلمیش‌دیر. لاکین داها مۆکمّل جیهازلار ۱۹-جو عصرده اینکیشاف اتدیریلمه‌یه باشلادی. هاوا مۆشاهیده‌لری اۆزرینده داوام‌لی مۆشاهیده‌لر ۱۸۴۳-جو ایلده تلقرافین کشفی ایله داها دا اینکیشاف اتدی. بونون نتیجه‌سی اوْلاراق، هاوا آخینلاری و قاسیرغالارین حرکتی بللی ادیل‌دی و ۱۸۶۹-جو ایلده ایلک دفعه ایزوبارلار (عئینی تضییق‌لی نقطه‌لری بیرلش‌دیره‌ن ایری خط لر) ترتیب ادیل‌دی. ۱۹۲۰-جی ایللرده نوروژ‌ده ایلک دفعه هاوا کۆتله‌لری و هاوا جبهه‌لری حاقیندا پلان حاضیرلان‌دی. ۱۹۴۰-جی ایللردن اعتباراً، هاوا شارلاری (رادیوزوند) واسطه‌سیله یوخاری هوندورلوکلرین تِمپراتورو، تضییقی و روتوبت‌لیگی حاقیندا گئنیش معلومات الده ائتمک مۆمکون اوْلدو.
متورولوژینین اینکیشافینین نؤوبتی مرحله‌سی ۱۹۵۰-جی ایللرده، بیگی سایار تکنولوژیسی و ریاضی مودللرین اینکیشافی ایله باغلی‌دیر. عئینی زامان‌دا بۇ اۆصوللار واسطه‌سیله، آمریکا بیرلشمیش ایالتلری-این نیو جرسی ایالتین‌دا بیر قروپ عالیم هاوا پروقنوزو ورمه‌یه چالیشمیشلار. حال-حاضیردا بیگی سایارلر واسطه‌سیله هاوا مۆشاهیده‌لری و پروقنوزلار آوتوماتلاشدیریلمیش‌دیر. ایکینجی دونیا ساواشیندن سوْنرا حربی هاوا واسطه‌لری، ایستیفاده اۆچون یارارلی وضعیت‌ده اوْلانلاردان متورولوژی اؤلچمه‌لر اۆچون ایستیفاده ادیل‌دی. بۇ طیّاره‌لر لازی‌می جیهاز آوادان‌لیقلاری ایله تجهیز اوْلون‌دو. ۱۹۹۰-جی ایللرین اوْرتالارینا چاتدیق‌دا بۇ جیهازلار یئرینی دوپلر راداری ایله دییش‌دی. بۇ رادار واسطه‌سیله قاسیرغالارین پروقنوزو و تتقیقاتلاری گئنیشله‌ن‌دی. ۱۹۶۰-جی ایلده ایلک هاوا پیکی (تیروس I) سمایا بوراخیل‌دی. بئله‌لیکله، بۇ پیک داها گئنیش و فایدالی معلومات ورمک قابیلیتینه مالیک اوْلورلار. پیکلر، گجه زامانی، بولودلارین حرکتی، سو بوخارینین حرکتی و س. کیمی یئر سطحین‌دن اؤلچولمه‌سی چتین اوْلان معلوماتلاری موته‌مادی اوْلاراق یئر سطحینین منطقه‌لرینه اؤتورمه‌یه ایمکان وریر. متورولوژی اینکیشافی نتیجه‌سینده گله‌جک‌ده بیر و یا بیر نئچه هفته سوْنرانین بئله هاوا پروقنوزونو ورمک مۆمکون اوْلاجاق‌دیر.
آتموسفرین آراشدیرما یوْل لاری
دَییشدیر
آتموسفرین یئر کوره‌سین‌ده اینسانین حیاتی و فعالیّتی اۆچون اهمیتی چوْخ بؤیوک‌دور. اگر یئرده آتموسفر اوْلماسا ایدی، جانلی عالم اوْلمازدی. آتموسفرین ترکیبینه داخیل اوْلان قازلاردان بیری اوکسیژن جانلی عالمین نفس آلماسینا و یانما پروسسینه کؤمک ادیر. کربون قازی ایسه بیتکیلرین، یارپاقلارین یئیجکلانماسی اۆچون ایستیفاده اوْلونور و بیتکیلر طرفیندن آتموسفره اوکسیژن بوراخیلیر. آتموسفرین اساس قازی آزوت پروتئین و آزوت‌لو بیرلشمه‌لرین ترکیبینه داخیل اوْلوب یئرده حیاتین اینکیشافی ایله سیخ علاقه داردیر. آتموسفر آزوتون، اوکسیژنین، آرقونون، نونون و باشقا قازلارین صنایع اۆصولو ایله آلینماسین‌دا توکنمز رول اوْیناییر. آتموسفر، گوندوزلر یئرین گونش شوالاری طرفیندن حدسیز قیزماسینین، گجه‌لر ایسه حدسیز سویوماسینین قارشی‌سینی آلیر، عئینی زامان‌دا جانلی اوْرقانیزملری گونشین اۇلترابنؤوشیی و کوسمیک شوالارین‌دان قورویور. آتموسفرین یوخاری قاتلاری قیسا دالغالاری قایتاردیغینا گؤره اۇزاق مسافه‌لرله رادیو رابطه‌سی یاراتماق‌دا اساس رول اوْیناییر.
آتموسفر سسین یاییلماسین‌دا موهیم رول اوْیناییر و آویاسییا اۆچون خصوصی ماراق کسب ادیر. اگر اینسان قورودا و سودا یوزلرله km/ساعت سۆرعته نایل اوْلوب‌سا، هاوادا سس‌دن ایتی سۆرعت‌لی طیّاره‌لر بیر نئچه مین km/ساعت سۆرعتله حرکت ائدیرلر. آتموسفر و اوْندا باش وره‌ن حادثه‌لرین اؤیرنیلمه‌سی بیر نئچه عصر داوام اتسه ده، بۇ آراشدیرمالار یئره یاخینقاتلا مهدودلاشیردی. آنجاق، ۱۹-جو عصرین سوْنون‌دا طیّاره‌نین و رادیونونکشفین‌دن سوْنرا یئره یاخین قاتلا برابر آتموسفری مۆختلیف هوندورلوکلرده مۆنتظم اؤیره‌نمه‌یه باشلادیلار. آتموسفرین قورولوشو و فیزیکی خصوصیتلری حاقیندا معلومات آلماق اۆچون بیرباشا و دولایی یوْللاردان ایستیفاده اوْلونور. بیرباشا یوْللار یئر اۆزرینده و هوندورلوکلرده شار زوندلار، طیّاره‌لر و راکتلرله قالی‌دیریلان جاهازلار واسطه‌سیله آتموسفرین پارامترلرینی اؤلچمه‌یه ایمکان وریر. یئر سطحین‌ده ایسه آتموسفری بیرباشا اؤیره‌نمک اۆچون متورولوژی منطقه‌لردن و پوستلاردان ایستیفاده ائدیلیر. ۱۹۳۰-جو ایلده آتموسفری اؤیرنمیین ینی – رادیو-زوندلاش‌دیرما متودو یاران‌دی.
رادیوزوند آرولوژی جیهاز اوْلوب، تِمپراتور، تضییق و روتوبت‌لیک وریجی‌سین‌دن، کود قورغوسون‌دان و رادیووریجی‌دن عبارت‌دیر. رادیوزون‌دو سربست اۇچوشا قال‌دیرماق اۆچون خصوصی رزین طبقه‌دن ایستیفاده اوْلونور. مۆختلیف هوندورلوکلرده اؤلچولموش متورولوژی المنتلر رادیوسیقناللار واسطه‌سی ایله یئره وریلیر، کود آچیلیر و آنالیز ائدیلیر. دولایی یوْللارلا آتموسفرین قاتلاری اؤیرنیلیر. سدف کیمی و گوموشو بولودلار، متوریتلرین ایزی، دالغالارین یاییلماسی و باشقا مۆشاهیده‌لر آپارماقلا هاوانین ترکیبی، تِمپراتورو، تضییقی، روتوبت‌لیگی و هاوا آخینلاری حاقیندا معلومات آلماق اوْلور.
آراشدیرما یوْل لاری ایکی جوردور:
۱. بیرباشا یوْللار:
- زوندلار (شار-زوندلار، شار-پیلوتلار، رادیوزوندلار، آروستاتلار)
- طیّاره‌لر
- راکتلر
- یئرین صونعی پیکی و کوسمیک گمیلر
۲. دولایی یوْللار:
- متورلارین ایزلری
- میرواری (سدف کیمی)
- گوموشو بولودلار
- رادیو یوْللار
- سسین غیری-نورمال یاییلماسی
- نظری آراشدیرمالار
آتموسفرین ترکیبی
دَییشدیریئر آتموسفری مۆختلیف قازلارین مکانیکی قاریشیغین‌دان عبارت‌دیر. یئر سطحین‌ده تمیز و قورو هاوانین (توزسوز و روتوبت‌سیز) کیمیوی ترکیبی آشاغیداکی کیمی‌دیر:
| # | قازین آدی | %-له میقداری | موْلکول چکی‌سی |
|---|---|---|---|
| ۱ | آزوت | ۷۸،۰۹ | ۲۸،۱۶ |
| ۲ | اوکسیژن | ۲۰،۹۵ | ۳۲ |
| ۳ | آرقون | ۰،۹۳ | ۳۹،۹۴ |
| ۴ | کربون قازی | ۰،۰۳ | ۴۴،۰۱ |
رال آتموسفرده هاوانین ترکیبین‌ده همیشه سو بوخاری وار. قازلاردان باشقا، آتموسفرین آشاغی قاتلارین‌دا سو بوخاری کوندن‌ساسییاسینین (کریستاللاشماسینین) محصوللاری، بیرده کیچیک توز ذراتی اوْلور. آتموسفرین ترکیبینه داخیل اوْلان قازلاردان اساس یئری سو بوخاری، کربون قازی و اوْزون توتور. سو بوخاری آتموسفره سو حؤوزه‌لرین‌دن، بیتکی اؤرتویون‌دن و نم تورپاق‌دان بوخارلانماقلا داخیل اوْلور. کربون قازی آتموسفرین قیزماسین‌دا آز رول اوْیناییر. هوندورلوک آرتدیقجا آتموسفرده کربون قازینین میقداری آزالیر. اوْزون (اوْ۳) – خصوصیّتی ایگی اوْلان رنگ‌سیز قازدیر. یئرده حیاتین اوْلماسین‌دا بؤیوک وار. اوْزون گونشین شوالاندیردیغی اۇلترابنؤوشیی شوالاری اۇدماق قابیلیتینه مالیک‌دیر. اوْزون ۵۰ – ۶۰ km هون‌دورلویه قدر مۆشاهیده اوْلونور، لاکین اوْنون ماکسیمال جملشمه‌سی ۲۰ – ۲۵ km آراسیندا اوْلور.
۹۰ – ۱۰۰ km هون‌دورلویه قدر بۆتون قازلار مولکولیار وضعیت‌ده اوْلور و اوْنلارین نیسبی فایز ترکیبی (آرقون و کربون قازین‌دان باشقا) پراکتیکی اوْلاراق دییشمز قالیر. بۇ پروسس هاوانین شاقولی ایستیقامت‌ده قاریشماسی ایله ایضاح اوْلونور. بئله‌لیکله، هاوانین اوْرتا مولکولیار چکی‌سی بۇ قات‌دا دییشمیر. بۇ علامتلرینه گؤره آتموسفرین بۇ حیصّه سی هوموسفر آدلانیر. ۱۰۰ km-دن یوخاری آتموسفر بیرده ایکی اساس قازدان – آزوت و اوکسیژن‌دن عبارت‌دیر. آنجاق، ۹۰ – ۱۰۰ km-دن باشلایاراق اوکسیژن گونشین اۇلترابنؤوشیی شوالارینی اۇددوغونا گؤره (دالغا اۇزون‌لوغو ۰،۲۴ م) اوکسیژن موْلکوللاری آتوملارا آیریلیر (پارچالانیر). حسابلامالارا گؤره پارچالانمانین یوخاری سرحدی تقریباً ۲۰۰ km-ده یئرلشیر و بورادا بۆتون اوکسیژن آتوم حالین‌دا (۹۸ %) اوْلور. بونا گؤره ده، بؤیوک یۆکسک‌لیکلرده آزوت و اوکسیژن آتوم حالین‌دا اوْلدوغونا گؤره، ۱۰۰ km-دن یوخاری‌دا هاوانین موْلکول چکی‌سی ثابت قالمیر. بۇ علامتلرینه گؤره آتموسفرین ۱۰۰ km-دن یوخاری‌دا اوْلان طبقه‌سینه هتروسفر دئییلیر.
آتموسفرین قورولوشو و خصوصیتلری
دَییشدیر
آتموسفرین دقیق ایفاده اوْلونموش یالنیز آشاغی سرحدی – یئر سطحی وار. آتموسفرین یوخاری سرحدینی گؤسترمک اوْلدوقجا چتین‌دیر، چونکی هاوانین سیخ‌لیغی هوندورلوک آرتدیقجا آزالیر و تخمیناً ۱۰۰ km-ده یئر ستهیندکین‌دن میلیون دفعه آز اوْلور. بیرباشا و دولایی مۆشاهیده‌لرین نتیجه‌لری گؤستریر کی، آتموسفه لای‌لی قورولوشا مالیک‌دیر. تِمپراتورون شاقولی پایلانماسینا گؤره آتموسفر بش اساس طبقه‌یه (لایا) بؤلونور:
تروپوسفرین و ایستراتوسفرین آراسیندا کچید زوناسی – تروپوپاوزا یئرلشیر. بونون قالین‌لیغی ۱۰۰ م-دن ۱ – ۲ km-ا قدر، اوْرتا تِمپراتورو مولاییم قورشاق‌دا منفی ۴۰ – ۶۰۰ سی، تروپیک(چوخ ایستی)ده ایسه منفی ۷۰ – ۸۰۰ سی اوْلور. تروپوپاوزا هاوانین شاقولی حرکتینه مانع اوْلان ساخلاییجی بیر لای‌دیر.
- ایستراتوسفر – تروپوپاوزادان یوخاری‌دا یئرلشیر و ۵۵ km-ا قدر یاییلیر. بۇ لای‌دا تِمپراتور ۲۵ – ۳۰ km هون‌دورلویه قدر دمک اوْلار کی، دییشمیر، داها یوخاری هوندورلوکلرده ایسه آرتماغا باشلاییر. سوْن واختلارا قدر حساب اوْلونوردو کی، ایستراتوسفر ساکیت موحیط‌دیر. آنجاق، رادیومتورولوژی جیهازلار و متورولوژی راکتلر واسطه‌سی ایله آلینمیش معلوماتلار گؤستریر کی، ایستراتوسفرده اینتسیو هاوا سیرکولیاسییاسی مۆشاهیده اوْلونور و اۆفوقی ایستیقامت‌ده تِمپراتور دییشیر. ایستراتوسفرده سو بوخاری جزعی میقداردا اوْلدوغونا گؤره، عادی بولودلار یارانمیر. یئر سطحین‌دن ۲۰ – ۳۰ km هوندورلوک‌ده نازیک، سدف کیمی (میرواری) بولودلار مۆشاهیده اوْلونور.
قیش‌دا ایستراتوسفرده گۆج‌لو غرب کولکلری اۆستونلوک تشکیل ادیر. یای‌دا ۱۵ – ۲۰ km هوندورلوک‌ده غرب کولکلرینین سۆرعتی ۴ – ۶ م/سان-دک آزالیر.
- مزوسفر – ایستراتوسفردن یوخاری‌دا یئرلشیر و ۸۰ km-ا قدر یاییلیر. بۇ طبقه‌ده تِمپراتور سۆرعتله آشاغی دوشور و ۸۰ km-ده منفی ۵۰ – ۷۵۰ سی چاتیر. هردن تخمیناً ۸۰ km-ده، مزوسفرین یوخاری قاتلارین‌دا ایشیقلاشان خصوصی گوموشو – گؤی رنگ‌لی گوموشو بولودولار مۆشاهیده اوْلونور. ۷۰ – ۸۰ km-دن سوْنرا هاوانین سیخ‌لیغی چوْخ آز اوْلدوغون‌دان پراکتیک اوْلاراق بۇ هوندورلوک‌دن سوْنرا آرودینامیک قالدیریجی قووه‌دن ایستیفاده ائتمک اوْلمور. اوْنا گؤره ده، بۇ هوندورلوک کوسمیک فزانین باشلانغیجی (آشاغی اوزای) حساب اوْلونور.
- ترموسفر – هوندورلویونه گؤره ان قالین لای‌دیر – ۸۰ km-دن ۸۰۰ km-ا قدر. بۇ طبقه‌ده اوکسیژن و آزوت موْلکوللارینین آتوملارا پارچالانماسی باش وریر. اوکسیژن و آزوت آتوملارینین گونشین قیسادالغالی رادیاسییاسینی اۇدماسی نتیجه‌سینده ترموسفرده تِمپراتور کسکین آرتماغا باشلاییر و اوْنون یوخاری سرحدین‌ده ۸۰۰ – ۱۰۰۰۰ سی-یه چاتیر.
ترموسفرده چوْخ‌لو الکتریک یوک‌لو ذرات – یونلار وار. اوْ یئرده کی، یونلارین جملشمه‌سی چوخالیر، اوْرادا رادیودالغالارین یاییلماسی آسانلاشیر. بۇ خصوصیتلرینه گؤره ترموسفره ایونوسفر ده دئییلیر. ایونوسفرده قوتب پاریلتی‌سی مۆشاهیده اوْلونور، بۇ حادثه گونشین اۇلترابنؤوشیی شوالارینین تأثیری آلتیندا سی‌رک هاوانین ایشیقلانماسی‌دیر. قوتب پاریلتی‌سینین ایسپکترینین اؤیرنیلمه‌سی ایمکان وریر کی، بۇ قاتلاردا آتموسفرین ترکیبی و تِمپراتور رژیمی حاقیندا معلومات الده اوْلونسون.
- اکزوسفر – یئر سطحین‌دن ۸۰۰ km-دن یوخاری‌دا یئرلشن آتموسفر قاتی‌دیر. آتموسفرین بۇ کنار قاتی، یاییلان قات آدلانیر. بورادا هاوانین سیخ‌لیغی اوْ قدر آزدیر کی، آتوملار و موْلکوللار بؤیوک مسافه‌لری توققوشمادان قت ائدیرلر.
یئرین صونعی پیکلرینین معلوماتینا اساساً آتموسفرین یوخاری سرحدی ۲۰۰۰ – ۳۰۰۰ km حساب اوْلونوردو. سوْنرالار، آیا طرف بوراخیلان کوسمیک راکتلرله ۲۰.۰۰۰ – ۲۲.۰۰۰- km هوندورلوک‌ده ایونلاشمیش قازلار آشکارلان‌دی. آتموسفرین بۇ حیصّه سی یئر تاجی آدلانیر. آتموسفری شرطی اوْلاراق ۲ حیصّه یه آییریرلار: آشاغی، یاخود سیخ قات ۱۵۰ km-ا قدر و یرترافی کوسمیک فزا – ۱۵۰ km-دن ۹۳۰.۰۰۰ km-ا قدردیر.
بیرده باخ
دَییشدیرThis مقاله has not been added to any content categories. Please help out by adding categories to it so that it can be listed with similar مقالهsشابلون:Stub other. (سپتامبر ۲۰۱۸) |