جوغرافیا
جوغرافیا (یونانجا: γεωγραφία، یئرین تصویری، γεια — یئر، توْرپاق و γραφειν — یازماق، تصویر اتمک) — طبیعی و اۆرتیم (تولید) اراضی کومپلکسلرینی و اوْنلارین کومپوننتلرینی تدقیق ائد‌ن طبیعت و اجتماعی علملر سیستمی. طبیعت و اجتماعی جوغرافیا علملرینین واحید سیستم شکلین‌ده‌کی بیرلیگی.[۱]
ایلک اوّل جوغرافیا یئر حاقیندا انسیکلوپدیک علم اوْلموش‌دور. دیفرن‌ساسیا پروسسین‌ده بیرینجی نؤوبه‌ده ایکی اساس قوْلا آیریلدی: فیزیکی جوغرافیا و ایقتیصادی جوغرافیا. بونون سببی همین عالیملرین اؤیرندیگی اوْبیکتلرین مۆختلیف لیگی ایدی. فیزیکی جوغرافیا طبیعت علملرینین کشف اتدیکلری قانونلاری رهبر توتور، اقتصادی جوغرافیا ایسه اجتماعی علم‌دیر. ایقتیصادی جوغرافیا اجتماعی استهصالات-صنایعنی، کند چیفتلیک (مزرعه)ینی، بیرده اهالینی، اوْنلارین یئرله‌شمه‌سینی و استهصالات-اراضی کومپلکسلرینی اؤیرنیر. ایقتیصادی جوغرافیا دا فیزیکی جوغرافیا کیمی عمومی و بؤلگه حیصّه لره آیریلیر.
جوغرافیا علملری سیستمینه بیرده کارتوقرافیا داخیل‌دیر. بۇ علم تکنیکی علم‌دیر، لاکین اوْ، جوغرافیانین اینکیشافینا سبب اوْلموش، حتی بعضاً اوْنو قاباقلامیش‌دیر. اوْنون اساس آماچ طبیعت اوْبیکتلرینین، حادثه‌لرینین و جمعیتین مکانجا یئرله‌شمه‌سینی، اۇیغونلاشماسینی، قارشیلیق‌لی علاقه‌سینی، دَییشمه‌سینی عکس و تدقیق ائتمک‌دن عبارت‌دیر.[۲]
جوغرافیانین تاریخی
دَییشدیرجوغرافی بیلیکلرین اینکیشافی و یئر کوره‌سینین اؤیرنیلمه‌سی ۴ اساس دؤوره بؤلونور.
- قدیم دؤوور.
- اوْرتا عصرلر دؤورو (V-۱۴-جو عصرلر).
- بؤیوک جوغرافی کشفلر دؤورو (XV-۱۷-جی عصرلر).
- مۆعاصیر جوغرافی آراشدیرمالار دؤورو.
قدیم دؤور
دَییشدیراینسانلار قدیم دؤوورلردن باشلایاراق اطراف اراضیلری، اوْنلارین طبیعی-جوغرافی شرایطینی، طبیعت‌ده باش وره‌ن حادثه‌لری اؤیره‌نمه‌یه جهد اتمیشلر. عئینی زامان‌دا یاخین اراضیلرده یاشایان طایفه و خالقالاری تانیماق، اوْنلارین یاشادیغی اراضیلری بیلمک اینسانلارا داها چوْخ یئیجک توْپلاماسی یئرلرینی بللی ائتمک و تایفالاراراسی توققوشمالاردان اۇزاق اوْلماق اۆچون لازیم ایدی. اینسانلارین سایینین آرتاماسی، مۆختلیف اراضیلرده یاشایان طایفه لرین بیرلیکلرینین یارانماسی دؤولتلرین فورمالاشماسی ایله نتیجه‌له‌ن‌دی. سومر، میصر، یونان، روم، چین و هیندوستاندا دؤولتلرین یارانماسی داها اۇزاق اراضیلرین اؤیره‌نمه‌یه ماراق آرتیردی.
سومرده و بابیل تمدونو دا جوغرافی بیلیکلرین توْپلانماسی
دَییشدیر
بین النهرین ایلکین جوغرافی تصوّرلرین و بیلیکلرین یاراندیغی اراضیلردن بیری‌دیر. دجله چایی و فرات چایلاری آراسیندا مسکونلاشان، سومرلر آدلانان خالقلار تاریخ بویو بیر نئچه دؤولت قورموش‌دور. سومرلرین ا.ا ۲۵-جی عصره عایید گیل لؤوهه‌لر اۇزرین‌ده اوْلان یازیلاری دؤوروموزه قدر گلیب چاتمیش‌دیر. بۇ لؤوهه‌لرده بالیق پولجوقلارینا اوْخشار سیمووللارلا لیوان داغلاری، مرکزده پارالل خط لرله سومرلر اۆچون مؤهوم جهت تعیینی اوْبیکتی اوْلان فرات چایینین اوْرتا آخاری، زاقروس داغلاری چکیلیر. دؤرت جهتین اوْلماسی فیکری سومرلره مخصوص‌دور.[۳] Qədim بابیلیستانا عایید اوْلونان (ا.ا ۵-جی عصر)، حاضیردا بریتانیا موزه ییین‌ده ساخلانیلان خریطه‌لرین بیرین‌ده شهرلرین تصویرین‌دن گؤرونور کی، دونیا دایروی و یاستی فوْرمادادیر. فرات چایی داغلاردان باشلایاراق اؤلکه‌دن کئچیرو اوقیانوسا تؤکولور. خریطه‌نین مرکزین‌ده بابیلیستان، بیرده کناردا آسسورییا و اۇرارتو دؤولتلرینین آدلاری یازیلمیش.
قدیم میصرده جوغرافی بیلیکلر
دَییشدیر
اۇزاق اراضیلره ایلک سیاهتلر قدیم میصرلیلره مخصوص‌دور. مۆختلیف تیکی‌لیلرده، داشلار، فیل سومویو و یا پاپیروس اۆزرینده اوْلان و بیزه گلیب چاتان یازیلاردا اوْنلارین حربی یئرلری حاقیندا معلوماتلار واردیر. بۇ معلوماتلاردا گؤستریلیر کی، اوْنلار ا.ا خخیخ عصرده سوویش کؤرفزینه چاتمیش و سینای یاریماداسینا کشمیشلیر. I توتموس سوریهنی کچه‌رک فرات چایینین یوخاری آخارینا، خاتشپشوت دنیز سیاهتی زامانی پونت اؤلکه‌سینه (ایندیکی سومالی یاریماداسی و یمه‌ن) چاتمیش‌دیر.
ا.ا ۷-جی عصرین سوْنون‌دا فیرون نخو میصر-فینیکییا دونانماسین‌دا قیرمیزی دنیز بویو جنوبا اۆز‌رک اۆچ ایل عرضینده آفریقانین اطرافین‌دا دولاناراق گری قاییتمیشلار. بۇ سیاهت باره‌ده قدیم یونان عالیمی هرودوت دا معلومات ورمیش‌دیر.[۴]
قدیم ایران‌دا اطراف اراضیلر حاقیندا معلوماتلار
دَییشدیرایندیکی ایران اراضی‌سین‌ده قدیم دؤورلرده مؤوجود اوْلموش هخامنشلرلر ایمپیراتورلوغو بؤیوک گۆجه مالیک ایدی. بؤیوک II کیرین حاکمیّتی دؤورونده (ا.ا ۵۵۸-ا.ا ۵۳۰) ایران، میدییا، لیدییا، کیچیک آسیادا اوْلان یونان شهرلری، مسوپوتومییا، اوْ جمله‌دن بابیلیستان، مرکزی آسیانین چوْخ حیصّه سی، قافقاز اوْنون تابلیین‌ده اوْلموش‌دور. I دارا دؤورونده (ا.ا ۵۲۲-ا.ا ۴۸۶) فارسلار پامیر یایلاسی (قدیم فارس دیلینده پا-i-ماخر-گونش اللهی اوْلان میترا دامی)، فرقانه وادی‌سی، آمودریا چایینین یوخاری آخاری، هیند چایینین ساغ ساحللرین‌ده‌کی اراضیلری تانیییردیلار. ۱-جی دارانین دؤورونده اوْلان یوروشلر و ظفر قازاندیقلاری اؤلکه‌لر حاقیندا مشهور بیسوتون یازیلاری قالمیش‌دیر. فارسلارین معلوماتلاری اساسین‌دا هرادوت یازیر: "خزر داخیلی سو حؤوزه سی‌دیر، هچ بیر دنیزله علاقه‌لی دییل‌دیر. اوْنون اۇزون‌لوغو آوارلی گمی‌ده ۱۵ گونلوک، انی ان گئنیش یئرده ۸ گونلوک یول‌دور".[۵]
فینیکییادا جوغرافی بیلیکلر
دَییشدیر
فینیکییا دنیزچیلری آرالیق دنیزی ساحللرینی اؤیرنمیش،ایلک دفعه جبلوتتاریق بوغازیندان آتلانتیک اوقیانوسینا چیخمیش،آوروپا و آفریقا ساهیلبویو اؤلکه‌لرین‌ده اوْلموشلار.بعضی معلوماتلاردا فینیکییالیلارین بالتیک دنیزینه قدر گتدیینی،بورادان کهرابا آپاردیغینی ثبوت edir.Bundan باشقا فینیکییالی دنیزچیلر ایلک دفعه اکوادورو کسیب کچمیشلر و ایلک دفعه گونشی شیمال‌دا گؤرموشلر.[۶][۷]
قدیم هیندوستاندا جوغرافی بیلیکلرین یارانماسی
دَییشدیرقدیم هیندلیلرین جوغرافی بیلیکلرینین ایلک اۆمومیلشمیش فوْرماسی اوْنلارین مقدس کیتابه‌لرین‌ده ساخ‌لانیر. هیندلیلرین ان قدیم سالنامه‌سی اوْلان ریقو‌دا کیتابین‌دا (هیمینلرین علمی) شعر فوْرمادا سیندخو (هیند) چایی و اوْنون قوْللاری تصویر اوْلونور. مقدس هیمینلر توْپ‌لوسو اوْلان ودالار کیتابین‌دا "بخاوانا دارزا" (دونیانین گوزگوسو) آدلی حیصّه دونیانین قورلوشونون تصویرینه حصر ادیلمیش‌دیر. ماهابهاراتاین آلتینجی کیتابینین "جوغرافیا" بؤلمه‌سین‌ده اوْلان ۳۰۰ شعرده اوقیانوسلار، دنیزلر، داغلار و چایلارین آدی وار. رامایانا کیتابین‌دا ب.ا.ا ۳-جو عصرده هیندلیلره معلوم اوْلان یئر کوره‌سی تصویر اوْلونور.[۸]
قدیم چین‌ده جوغرافیانین اینکیشافی
دَییشدیر
قدیم چین جوغرافیانین اینکیشاف اتدیی مرکزلردن بیری اوْلماقلا برابر، هم ده اوْ دؤورده اؤیره‌نیله‌ن اراضیلرین گئنیش اوْلماسی، اکینچیلیین یاخشی اینکیشاف اتمه‌سی ایله فرق‌لنیر. قدیم چین مدنیتی ا.ا.II-۱-جی مینیل‌لیک‌ده خوانخه و یانت‌سیز چایلارینین آشاغی آخینلارین‌داکی دوزه‌ن‌لیک‌ده یارانمیش‌دیر. قدیم چین‌لیلر خوانخه و یانت‌سیزی چایلاری بویونجا یوخاری قالخاراق داغ‌لیق اراضیلری و آشاغی ان‌رک ساری دنیزی و گونئی-شرقی چین دنیزی ساحللرینی، کوریا یاریماداسینی و بیرده تایوان آداسینی کشف اتمیشلر.
ا.ا. ۲-جی عصرده جوغرافیایا دایر اثرلرین خصوصی فوْرماسی-سیاهتلرین یول تصویری یارانیر. بئله تصویرین مؤلفلرین‌دن بیری اوْلان چژان-سیان ا.ا. ۱۳۸-جی ایلده چین ایمپراتورو طرفیندن مرکزی آسیانین یددیچای‌لیق (سمیرچیه-روس.) رایونون‌دا کؤچری حیات سۆرنساکلارین دوشرگه‌سینه گؤندریلیر، لاکین اوْنو یول‌دا مرکزی مونقولوستان و ترانس-بایکال یۆکسک دوزه‌ن‌لیکلرین‌ده حؤکمران‌لیق اد‌ن هونلار اسیر گؤتورور. اوْن ایل اسیرلیک‌ده قالدیق‌دان سوْنرا قاچماغا مویسسر اوْلور. مرکزی تیان-شانین هون‌دور آشیریملارین‌دان کچیب دونمایان ایسسیک-کول گؤلونون جنوب ساحلینه کؤچری ساکلارین دوشرگه‌سی اوْلان – چیقو شهرینه گلیب چیخیر، اوْرادان یئنی‌دن داغ آشیریملارینی کچه‌رک نارین چایی دره‌سی بویونجا فرقانه وادی‌سینه – قوشیان (کاس‌سان) شهرینه گلیر. بیر ایل سوْنرا وطنه قایی‌دان چژان-سیان پامیر داغلارینی شیمال‌دان (آلای وادی‌سین‌دن) کچه‌رک تکله-مکان سهراسینا گلیب چاتیر. اوْنون سطحی ایله بیر وادی‌دن دیگرینه کچه‌رک آخارسیز دۇزلو گؤل (لوبنور) یئرلَشن گئنیش یاستی چؤکک‌لییه چاتیر. اؤزونون حسابلامالارینا گؤره ۱۴.۲ مین km. یول قت اتمیش چژان-سیان ایلک دفعه چین‌لیلری مرکزی آسیانین چؤللری، سهرالاری، ایری داغ سیستملری-تیان-شان و پامیر، بۇ داغلاردان باشلایان و "غرب دنیزینه" - (آرال دنیزی) تؤکوله‌ن آمو-دریا و سیردریا چایلاری حاقیندا دوروست معلوماتلارلا تانیش اتمیش‌دیر. اوْنون کچدیی مارشروتلا ا.ا. ۲-جی-۱-جی عصرلرین سرحدلرین‌ده بؤیوک ایپک یولونون جنوب قوْلو سالینمیش‌دیر.[۹]
تاریخی معلوماتلارا گؤره ا.ا. ۱۱-جی-۸-جی عصرلرده چین‌ده ایپک پارچا اۆزرینده یۆکسک سوییه‌ده ترتیب اوْلونموش توْرپاق و پوچت یوللاری و دیگر خریطه‌لر دوزلدیلیردی. اوْنلاردان بیری اوْلان "حربی" خریطه‌ده یوللار، چایلار، داغلار، حربی پوستلار، سیقنال قولله‌لری، یاشاییش یئرلری و اوْرادا اوْلان اولرین سایی و س. عکس اوْلونموش‌دور. خریطه‌لرده یئرلر دقیق‌لیکله گؤستریلیردی. بونون اۆچون ان مۆکمّل آلت اوْلان کومپاس‌دان ایستیفاده اوْلونماسی حاقیندا چین سییاهلاری هله ا.ا. ۳-جو عصرده معلومات ورمه‌یه باشلامیش‌دیلار [۱۰].Bizim ارانین ۳-جو عصرین‌ده مسافه اؤلچه‌ن آلت ایجاد اوْلونور؛ یونگول آراباجیغین تکری و بارابانی دیش‌لی اؤتوروجو ایله بیرلشدیریلیردی. هر "لی" (۵۷۶ م) بارابانا وۇرماقلا قئید اوْلونوردو. بۇ ایجادین کمکی ایله چین‌ده ایپک پارچا اۆزرینده ۱۸ صحیفه‌دن عبارت بؤیوک بؤلگه آتلاس دوزلدیلمیش‌دیر کی، بیر آدام اوْنون صحیفه‌سینی گۆجله چویره بیلیردی.
آنتیک جوغرافیا
دَییشدیرقدیم یونان‌دا و قدیم روم ب.ا.ا. ۱-جی مینیل‌لیک‌دن ارامیزین ۵-جی عصرینه قدر یۆکسک اینکیشاف سوییه‌سین‌ده اوْلموش‌دور. عئینی زامان‌دا ایندییه قدر گلیب چاتان قایناق‌لر گؤستریر کی، دیگر علملرله یاناشی بورادا "جوغرافیا" دا یۆکسک اینکیشاف اتمیش‌دیر.
یونان‌دا "جوغرافیا" علمی
دَییشدیرب.ا.ا ۱۶-جی-۱۵-جی عصرلرده آرالیق و قارا دنیزلری بیرلش‌دیره‌ن هللسنونت (داردانل) و بوسفور بوغازلاری آرتیق یونانالارا معلوم ایدی. یونانالار-آخی‌لیلر آز واخت‌دا کریت آداسی دا داخیل اوْلماقلا اطراف‌دا اوْلان رودوس، کیپر، اوبیا آدالاری و دیگر ساهیلبویو اراضیلری اؤز اسارتلرینه آلدیلار.
ب.ا.ا. ۸-جی-۵-جی عصرلرده یونانالار آرالیق دنیزینین بۆتون ساحللرینه یاییل‌دیلار. میلت شهرین‌دن اوْلان دنیزچیلر نیل چایینین منسبین‌ده اوْلارکه‌ن اوْنون یونان حرفی دلتایا (Δ) اوْخشادیغینی نظره آلاراق بۇ ارازینی دلتا آدلاندیردیلار.[۱۱] یونانالار قارا دنیزینین شیمال ساحللرین‌ده و دنیزین قافقاز داغلاری ایله اوْلان ساحللرین‌ده ۵۰-دن چوْخ منطقه‌نین اساسینی قویموش‌دولار.
قدیم یونان‌دا تبیتشوناسلیغین اساسینی میلت‌لی فالس (ب.ا.ا. ۷-جی عصرین سوْنو-۶-جی عصرین اوْرتالاری) قویموش‌دور.اوْ، "اۆفوق"، "اۆفوقون جهتلری" ترمینینی ایلک دفعه ایشلتمیش و اوْ واخت‌دان جوغرافیا خریطه‌لری جهتلره اساساً ترتیب اوْلونور. ایلک بئله خریطه‌نین ترتیب ادیلمه‌سی (ب.ا.ا. ۵۵۰ ایل) فال‌سین شاگیردی آنکسیماندرین آدی ایله باغلی‌دیر.اوْ، "دونیانین خریطه‌سی" و "قلوبوس" تراکتاتلارینی یازمیش‌دیر. میلت‌لی جوغرافیاچیلار "قیطعه‌لر" ترمینین‌دن ایستیفاده اد‌رک "آسیا" و "آوروپا"نی آییرماغا باشلادیلار. آنکسیماندرین مۆعاصیری اوْلان میلت‌لی هکاتی لیوییانی (آفریقا) دا علاوه قیطعه کیمی آییرمیش‌دیر. هکاتی دونیانین یونانالارا معلوم اوْلان حیصّه سینین بیزه گلیب چاتان ایلک خریطه‌سینی ترتیب اتمیش‌دیر.[۱۲]
هرادوت (ب.ا.ا. ۴۹۰-۴۲۵) اؤزونون "تاریخ" کیتابین‌دا تکجه حادثه‌لر حاقیندا دییل، هم ده گزدیی اراضیلرین اهالی‌سی، چیفتلیک (مزرعه)، جوغرافی تصویری حاقیندا دا معلومات وریر.
یئرین کوره شکلین‌ده اوْلماسی اوّلجه ب.ا.ا. ۶-جی عصرده پیفاقور، سوْنرا الیادان اوْلان پارمنید (ب.ا.ا. ۵-جی-۴-جو عصرلر) طرفیندن ایر‌لی سورولموش‌دور. بۇ فیکیرلر فاکتلارلا تصدیق ادیلمیردی. پیفاقورون فیکرینه گؤره کوره ایده‌آل فوْرمادیر. اوْنا گؤره ایلاهی قوه بۆتون گؤی جیسیملرینه بئله ایده‌آل فوْرما ورمیش‌دیر.[۱۳]
یئرین کوره شکلین‌ده اوْلماسینی ایستارگیردن اوْلان مهشور فیلوسوف ارسطو و کنی‌دادان اوْلان آسترونوم اودوکس (ب.ا.ا. ۴-جو عصر) ثبوت اتمیش‌دیر. شیمال‌دان جنوبا گدرکه‌ن اۇلدوزلارین بیری گؤرونور، دیگری اۆفوق‌دن گؤزدن ایتیر. بونو یئر سطحینین ایری اوْلماسی ایله ایضاح ائتمک اوْلار. گمیلر آچیق اوقیانوس‌دا اۇزاقلاشدیقجا اۆفوق‌ده اوّلجه اوْنلارین گؤوده‌لری، سوْنرا ایسه تدریجه‌ن دور آغاجلاری گؤزدن ایتیر. ارسطو اوْنا دقت یتیرمیش‌دیر کی، آی توتولان زامان یئرین کؤلگه‌سی اوْنون اۆزرینده دایروی گؤرونور، داغلارا قالخدیقجا اۆفوق‌ده گؤرونن اراضیلر گئنیش‌لنیر.[۱۴] Coğrafiya ترمینینی ایلک دفعه اراتوسفن (ا.ا. ۲۷۶-۱۹۴-جو ایللر) ایشلتمیش‌دیر. اراتوسفنی چوْخ واخت "جوغرافیانین آتاسی" آدلان‌دیریرلار. عالیم اؤزونون "جوغرافی قئیدلر" کیتابین‌دا یئرین تصویرینی ورمیش و معلوم اوْلان اراضیلرین خریطه‌سینی ترتیب اتمیش‌دیر. اوْ یئرین کوره شکلین‌ده اوْلماسی ایدیاسینی قبول اد‌رک میصرین ایسکندریه شهرین‌ده اؤلچمه ایشلری آپارمیش‌دیر. اراتوسفن یئرین رادیوسونون ۶۳۱۰ km، ۱°-لیک مر‌دیان قؤوسونون ۱۱۰ km اوْلدوغونو تعیین اتمیش‌دیر. انلیکلرین درجه‌لرله حسابلانماسینی ایلک دفعه هیپپارخ (ب.ا.ا ۱۶۰-۱۲۵) آپارمیش‌دیر. اوْ، ایلک دفعه مری‌دیانی ۱۸۰ درجه‌یه بؤلموش، خریطه‌ده درجه شبکه‌سی چکمیش، یئرین مسکونلاشما حیصّه سین‌ده ۱۲ ایقلیم، یعنی انلیک زوناسی آییرمیش‌دیر.
آنتیک جوغرافیانین ان مؤهوم ایدیالارین‌دان بیری دونیا اوقیانوسینین واحیدلیگی حاقیندادیر. بۇ فیکیری ایلک دفعه ارسطو سؤیلمیش، سوْنرا اراتوسفن طرفیندن اینکیشاف اتدیریلمیش‌دیر. اوْ، دییردی کی، "اگر آتلانتیک اوقیانوسینین گئنیش سولاری مانع اوْلماسا،عئینی پارالل اوزره ایبرییادان (پرینی یاریماداسی) هیندوستانا اۆزوب کچمک اوْلار". بۇ دؤوورده جنوب‌دا اوْلان توْرپاق ساحه‌لری تررا آوسترالیس اینجوگنیتا (ناملوم جنوب توْرپاقلاری) آدلانمیش و ۱،۵ مین ایله یاخین سیرر اوْلاراق قالمیش‌دیر.[۱۵]
قدیم روم ایمپراتورلوغوسین‌دا "جوغرافیا" علمی
دَییشدیرقدیم رومدا بیر نئچه ایری هجیم‌لی "جوغرافیا" کیتابلاری یازیلمیش‌دیr.Bu کیتابلار حاضیردا دا اؤز اهمیتینی ساخلاییrlar.Bu کیتابلاردان بیرینین مؤلفی اوْلان ایسترابون (ب.ا.ا. ۶۳-ب.ا ۲۴) ایکی ارانین قووشاغین‌دا یاشامیش‌دیر.
ایسترابون وارلی و مهشور عائله‌دن ایدی،یاخشی تحصیل آلمیش‌دی.کیچیک آسیادا یئرلَشن آماسییادان اوْلان ایسترابونون "جوغرافیا" اثری ۱۷ کیتاب‌دان عبارت‌دیر."جوغرافیا" ایله یاناشی "تاریخی قئیدلر" کیمی فوندامنتال اثرلر یاراتمیش‌دیر.ایکینجی اثر دؤوروموزه گلیب چاتمامیش‌دیr.Kitabda ایسترابون اوْ دؤورده معلوم اوْلان بۆتون اؤلکه‌لر،اوْنلارین تاریخی،اهالی‌سی،چیفتلیک (مزرعه) حاقیندا دیگر قایناق‌لرده اوْلمایان معلوماتلار وریر.
ایسترابونون بۇ کیتابین‌دا ایلک دفعه آذربایجانین طبیعتی،چیفتلیک (مزرعه) و اهالی‌سی حاقیندا یازی‌لی معلومات وریلیر.
ارامیزین ۲-جی عصرین‌ده میصرده ایسکندریه شهرین‌ده یاشامیش یونان عالیمی کلاودی پتولمی (۹۰-۱۶۰) اؤز دؤورو اۆچون فوندامنتال اثر ساییلان "جوغرافیا" کیتابینی یازمیش‌دیr.Kitab بیر چوْخ عصرلر بویو،یعنی "اینتیباه" دؤورونه قدر اؤلکه‌لر و بؤلگه لار حاقیندا زنگین معلومات منبعی کیمی ایستیفاده اتمیشdir.Kitab ۸ حیصّه دن ایبارهtdir.Ptolemey هم‌ده دونیا خریطه‌سینی ترتیب اتمیشdir.Eratosfen و پتولومیین خریطه‌لرین‌ده اوْخشارلیق اوْدور کی، اوْنلارین هر ایکی‌سین‌ده عئینی قورو اراضیلر -ینی و کؤهنه دونیا – گونئی آوروپا، اؤن آسیا و شیمالی آفریقا تصویر اوْلونموش‌دور. فرق‌لی جهت اوْدور کی، اراتوسفنین خریطه‌سین‌دن فرق‌لی اوْلاراق پتولومیین خریطه‌سین‌ده مری‌دیان و پارالللر چکیلمیش، یئرین کوروی‌لیگی نظره آلینمیش‌دیر. ۱۵-جی عصره قدر پتولومیین خریطه‌سین‌دن ایستیفاده اوْلونموشdur.Ptolomeyin خریطه‌سین‌ده دونیانین بیر نجه اؤلکه‌لردن عبارت اوْلدوغو گؤرونور.[۱۶]
اوْرتا عصرلر دؤورو(V-۱۴-جو عصرلر).
دَییشدیرارکهن اوْرتا عصرلرده آوروپادا علم و مدنیت دینین تأثیری آلتیندا دورغونلوغا اۇغرادی. قولدارلیق دؤورونون مۆترقّی علمی فیکیرلری یاددان چیخیردی. هر جور طبیعی پروسسلر و حادثه‌لرین باش ورمه‌سی مادی وارلیقلارین یارانماسی حاقین‌داکی فیکیرلر اللهین ایراده‌سی ایله باغ‌لانیر، دینی افسانه‌لر ایله الاقلندیریلیردی.
شرق اؤلکه‌لرین‌ده "جوغرافیا"نین اینکیشافی
دَییشدیرآوروپا اؤلکه‌لرین‌دن فرق‌لی اوْلاراق عرب اؤلکه‌لرین‌ده، یاخین شرقین و اوْرتا آسیانین دیگر اؤلکه‌لرین‌ده آنتیک یونان و روم جوغرافیاسینین ارثی هیفز ائدیلیب ساخلانیلیر، اوْنون ان یاخشی نومونه‌لری عرب دیلینه ترجومه ائدیلیردی.عرب خیلافتاینین یارانماسی عربلرین عربیستان یاریماداسین‌دان بۆتون یاخین و اوْرتا شرق اؤلکه‌لرینه،مرکزی آسیایا،شیمالی آفریقا و گونئی آوروپایا یاییلماسینا ایمکان ورمیشdir.VIII-۹-جو عصرلرده عرب خیلافتین‌ده علم و مدنیت یۆکسک اینکیشاف سوییه‌سینه چاتمیش‌دیr.IX عصرده ابن خوردادبی(۸۲۰-۹۱۲)عربجه "یوللار و مملکتلر حاقیندا کیتاب" اثرینین یازمیش‌دیر.اثرین اساس مزمونونو باغداددان شیمالا، مرکزی آسیایا قدر و جنوب‌دان-هیندوستانا قدر یوللارین تصویری تشکیل دیر.X عصرین مهشور سییاهی ابن فادلان وولقا بویون‌دا یاشایان بولقارلار و پچنقلر،قارا دنیزین شیمالین‌دا یاشایان خالقلار حاقیندا زنگین معلوماتلار وریلمیش‌دیر.
بؤیوک جوغرافی کشفلر دؤورو(XV-۱۷-جی عصرلر)
دَییشدیرینی دؤورون ایلک عصرلری (XV-۱۶-جی عصرلر) آوروپا صنایع‌سینین و تیجارتین اینکیشافی، بیلیمین و مدنیتین سۆرعت‌لی یوکسلیشی ایله کاراکتریزه اوْلونوردو.بؤیوک جوغرافی کشفلرین تاریخینه اساس‌لی دقت یتیریلمه‌سی اوْنونلا باغلی‌دیر کی، بیرینجی‌سی، بۇ کشفلر جوغرافی ایدیالارین ایر‌لییه دوغرو اینکیشافی نتیجه‌سینده مۆمکون اوْلموش‌دور، ایکینجی‌سی، جوغرافی کشفلر اؤز نؤوبه‌سین‌ده ینی جوغرافی ایدیالارین اینکیشافینا گۆج‌لو تأثیر گؤسترمیش‌دیر.بؤیوک جوغرافی کشفلرین ایلکین مرحله‌سین‌ده بیر سیرا سببلر اۆزون‌دن ایسپانیا و پورتوقال دیگر اؤلکه‌لرله مؤ قایسه‌ده قارشی‌دا دوران مورکّب وظیفه‌لرین یئرینه یتیریلمه‌سینه داها چوْخ حاضیر ایدیلر. محض بۇ ایکی پیرنی اؤلکه‌سینین سییاهلاری بیر نئچه اوْن ایللیکلرده آفریقانین اطرافینی دولانماقلا شرق اؤلکه‌لرینه و آمریکایا گئدن یوللاری کشف اتمیشلر، شرق یولونون آختاریشی ایله اوْنلار هیندوستانی و غرب یولونون آختاریشی ایله ایسه ایکی بؤیوک ماتریکی - شیمالی و گونئی آمریکانی کشف ائتدیلر و اؤیره‌ن‌دیلر.
لاکین ۱۶-جی عصرین اوْرتالارین‌دان باشلایاراق پیرنی اؤلکه‌لری ضبط اتدیکلری سروتلر ایله مهدودلاشاراق، ینی توْرپاقلار آختاریشین‌دان ایمتیناع ائتدیلر و اساس دقتی توتوقلاری یئرلری الده ساخلاماغا یؤنلت‌دیلر. گؤستریله‌ن واخت‌دان سوْنرا اوْنلارین یئرینه داها گۆج‌لو اوْلان اینگیلیس و هولند گلدی.
هیندوستانا یول آختاران دیاش بارتولومو (۱۴۵۰-۱۵۰۰) ایلک دفعه ۱۴۸۷-۱۴۸۸-جی ایللرده آفریقانین جنوب اۇجقارلارین‌دان کچه‌رک ایندییه قدر قاپالی حساب اوْلونان هیند اوقیانوسینا چیخیر. لاکین گۆج‌لو فیرتینالار اوْنون گمیلرینی الده‌ن اله سالیر کی، اوْ، همه‌ن بورنو «فیرتینا بورنو» آدلاندیریر. اما ایندی بیز جوغرافیا خریطه‌لرین‌ده بۇ آدا راست گلمیریک، اوْنا گؤره کی، پورتوقال کرالی ۲-جی ژوان «فیرتینا بورنو»نو «اۆمود بورنو» آدلاندیرماغی امر ادیر. چونکی دیاشین کشفی پورتوقال لیلارا زنگین هیندوستانا دنیز یولو ایله گدیب چیخماق اۆمیدینی وریردی.
خریستوفور کولومبون ۱۴۹۲-جی ایلده ایلک دفعه آتلانتیک اوقیانوسینی اۆزوب کچمه‌سی بؤیوک جوغرافی کشفلرین باشلانغیجی کیمی قبول اوْلونور (شکیل ۱۰). آمریکا ساحللرینه یاخینلاشان کولومبون گمیلری ایلک دفعه اوْلاراق ۱۲ اۇکتوبر ۱۴۹۲-جی ایلده ساحل‌ده قورونو گؤرورلر و سوْنراکی گون اؤزلرینین کشف اتدیکلری تورپاغا آیاق باساراق اوْنو وست-ایندییا آدلان‌دیریرلار. بۇ، بیرینجی سیاهتی زامانی (۱۴۹۲-۱۴۹۳-جو ایللر) X.Kolumb باهام، کوبا و هایتی (اسپانیولا) آدالارینی کشف ادیر.
اوْنون ایکینجی سیاهتی (۱۴۹۳-۱۴۹۶-جی ایل) کیچیک آنتیل آدالارینین بیر قروپونون، پورتو-ریکو و یامایکا آدالارینین کشفینه گتیریب چیخاریر؛ بۇندان باشقا کوبانین جنوب ساحللرینی تدقیق ادیر (ماتریکین بیر حیصّه سی کیمی باشا دوشوردو). اۆچونجو سیاهتی (۱۴۹۸-۱۵۰۰-جو ایل) زامانی گونئی آمریکا ماتریکینین شیمال ساحللرین‌ده‌کی اوْرینوکو چایینین آغزی و ترینیداد آداسی کشف اوْلونور.
کولومب گونئی آمریکا ماتریکینین ساحللرین‌ده اوْلسا دا، اوْنو کؤهنه دونیانین بیر آداسی حساب ادیردی و ینی دونیانی کشف اتدیینی هچ تصوّورونه بئله گتیرمیردی.
دؤردونجو سیاهتی زامانی (۱۵۰۲-۱۵۰۴-جو ایلده) اوْ، مرکزی آمریکانین ۲ مین km. اۇزونلوغون‌داکی ساحللرینی کشف ادیر و پاناما برزخینه یاخین حیصّه دن غربه یول آختاریر. X.Kolumb داها سوْنرا هوندوراس نیکاراقوا، کوستا-ریکا و پاناما ساهیلبویو اۆز‌رک جنوب-شرقه گدیب دارین کؤرفزینه چیخیر.
وارلی ایسپانیا گمی صاحبلری ۱۴۹۹-۱۵۰۰-جو ایللرده آمریقو وسپوچ‌چینین ایشتیراکی ایله گونئی آمریکایا دؤرد اکسپ‌دی‌سییا تشکیل ائدیرلر. اوْنلار ۷۰۰-۸۰۰ میل اۇزونلوغون‌دا ساحللری اؤیره‌نیرلر و آمازون چایینین آغزینی کشف ائدیرلر.
۱۴۹۷-جی ایلده کرال مانول واسکو دا قامانین (۱۴۶۹-۱۵۲۴) باشچی‌لیغی آلتیندا هیندوستانا اکسپ‌دی‌سییا گؤن‌دهrir.Afrikanین شرق ساحلی بویو اۆز‌رک موزامبیک آدالارینا گلیر و بورادا اوْ قیزغین تیجارت اد‌ن عرب تاجیرلرینی گؤرور. شیمال ایستیقامتین‌ده اۆز‌ن واسکو دا قاما مالین‌دا لیمانینا گلیب چاتیر. بورادا پورتوقال لیلار یئرلی حؤکمدارلارین کمکی ایله ان ماهیر عرب لوسمانی و کارتوقرافی حساب اوْلونان احمد ابن-مجی‌دی اؤزلرینه بلدچی گؤتورورلر. واسکو دا قاما اوْنون کمکی و موسسون-سمت (مئی آیی) کولکلرین‌دن ایستیفاده اد‌رک ۱۴۹۸-جی ایلده هیندوستان ساحللرینه گلیب چاتیر. اوْ، یئرلی تاجیرلرله آلور اد‌رک، ادویات، قیزیل و باهالی داش-قاشلا اؤز گمیلرینی یوکلییر و ینه ده موسسون کولکلرین‌دن ایستیفاده اد‌رک گرییه – آفریقا ساحللرینه و اوْرادان ایسه ۱۴۹۹-جو ایلده پورتوقال یا قایی‌دیر. بئله‌لیکله، واسکو دا قاما آفریقا اطرافینا جنوب‌دان دولاناراق دنیز یولو ایله هیندوستانا گلمیش ایلک آوروپالی حساب اوْلونور. بۇ تکجه پورتوقال تاریخین‌ده دییل، دونیا تیجارتی تاریخین‌ده ده اؤ‌نملی بیر حادثه ایدی. همین واخت‌دان باشلایاراق سوویش کانالی (۱۸۶۹) آچیلانادک، آوروپا ایله هیندوستان و چین آراسیندا تیجارت اوّلکی کیمی آرالیق دنیزی ایله یوخ، آتلانتیک اوقیانوسی – اۆمید بورنو یانین‌دان کچه‌ن دنیز یولو ایله آپاریل‌دی. ینی آچیلان بۇ دنیز یولو تاریخی ایپک یولونون دا تنززولونه سبب اوْلدو. سوسیال-سیاسی باخیم‌دان ایسه هیندوستان تالان و ایشغالینین باشلانغیجینی قوْیدو.
فرنان ماگللان (۱۴۸۰-۱۵۲۱) ۱۵۱۹-جو ایلین ۲۰ سپتامبرین‌دا بش گمی ایله ایسپانیادان ایلک دونیا سیاهتینه یولا دوشور. آتلانتیک اوقیانوسینی کچدیک‌دن سوْنرا ماگللان گونئی آمریکا ساحللری بویو اۆز‌رک غربه گئدن بوغازی آختاریر و نهایت ۵۲۰ سی.ا. ایندی اوْنون آدینی داشییان ماگللان بوغازینی بؤیوک چتین‌لیکله کچه‌رک اوقیانوس انگین‌لیکلرینه چیخیر. دار، قاران‌لیق بوغاز دؤنگه‌لرین‌دن ساکیت بیر اوقیانوسا چیخان اکسپ‌دی‌سییا ایشتیراک‌چیلارین‌دا خوش تسسورات یارانیر و بۇ اوقیانوسی ساکیت اوقیانوس آدلان‌دیریرلار. دونیادا ایلک دفعه ساکیت اوقیانوسین ان انلی یئرین‌دن اۆزوب کچه‌ن ماگللانین گمیلری خوش و آجی گونلری یاشاماقلا دؤرد آیدان سورا گلیب ایندیکی فیلیپین آدالارینا چیخیرلار. بورادا ماگللان یئرلی طایفه لر آراسیندا گئدن ووروشمایا قوشولور و ۲۷ آوریل ۱۵۲۱-جی ایلده اؤلدورولور.
قالان گمیلردن بیری‌سی خوان سباستیان الکانونون باشچی‌لیغی ایله بۆتون یول بویو پورتوقال لیلاردان گیزلی اوّلجه مولوک آدالارینا گلیر، اوْرادا چوْخ ادویات یوکلییر، تیمور آداسین‌دان کچیب بؤیوک چتین‌لیکلرله هیند اوقیانوسینین جنوب انلیکلریله اۆز‌رک، اۆمید بورنون‌دان کچیب ۱۵۲۲-جی ایلین ۸ سپتامبرین‌دا سالامات قالمیش جمعی ۱۸ نفر دنیزچی ایله (یولا چیخان ۲۶۵ نفردن) گلیب ایسپانیایا چاتیر.
هولند بؤیوک جسارتله ینی کشفلر تشببوسونو اؤز علینه کئچیردی. ۱۶۰۲-جی ایلده تشکیل اوْلونموش «اوْست-ایندییا هولند شیرکتی» بیر نئچه ایلده‌ن سوْنرا زوند آدالارین‌داکی ان مؤهوم اراضیلری پورتوقال لیلارین علین‌دن آلدی. ینی سروت قایناق‌لرینین آختاریشی اوْنلاری تزلیکله اوتریش ساحللرینه گتیریب چیخارت‌دی. هولند دنیزچی‌سی ویللم یانسزون توررس‌دن بیر نئچه آی اوّل اوتریش ساحللرین‌ده اوْلموش ایلک آوروپالی حساب اوْلونور. اوْ، ۱۶۰۶-جی ایلده کیپ-یورک یاریماداسینین غرب ساحللرینی اؤز خریطه‌سینه کؤچورموش‌دور. آرتیق ۱۷-جی عصرین ایلک ایللرین‌ده هولندلی دنیزچیلر اوتریشنین «ینی هولند» ساحللرینی گؤروردولر، ۱۶۱۵-جی ایلده‌ن سوْنرا اوْنون غرب، قیسمه‌ن شیمال و جنوب ساحللرینین خطلری مویینلشدیریلمیش‌دیر.[۱۷]
مۆعاصیر جوغرافی آراشدیرمالار دؤورو
دَییشدیراوْن سککیزینجی عصرین اوْرتاسی و اوْن دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا آوروپانین بیر سیرا اؤلکه‌لرین‌ده صنایع اینقیلابی باش وریر، کاپیتالیزم سۆرعتله اینکیشاف ادیر و اوْنون تکنیکی بازاسی مؤحکم‌لنیر. بۇ دؤورده، خصوصیله اینگیلیس چوْخ گۆج‌لنیر و اؤز رقیبلرینی سیخیش‌دیراراق دونیانین ان بؤیوک موستملکه‌چی دؤولتینه چوریلیر.
جیمس کوک (۱۷۲۸-۱۷۷۹) گؤرکه‌م‌لی اینگیلیس دنیز سییاهی اوْلوب، دونیا سییاهلاری آراسیندا آدی کولومب و ماگللان‌دان سوْنرا اۆچونجو چکیلیر. جیمس کوک ایلک دفعه هم آرکتیکا و هم ده آنتارکتی‌دادا اوْلموش، ایلک دفعه جنوب قوتب دایره‌سینی کسیب کچمیش، اوْنون گمیلری اۆچ دفعه یئر کوره‌سینی دولانمیش و آلتی دفعه اکوادورو کسمیش‌دیر. کوکون آپاردیغی جوغرافی کشفلرین سیاهی‌سینی توتماغین اؤزو چوْخ واخت طلب ادردی. بؤیوک اینگیلیس سییاهی اوتریشنین بۆتون شرق ساحللرینی، ینی کالدونییانی، هاوای، گونئی گورژی، ینی زلان‌دییا و س. آدالاری کشف ادیب. فاکتیکی اوْلاراق کوک ایلک دفعه اوقیانوسیوانی دونیایا تانی‌دانلاردان اوْلموش‌دور.
اوْنون حیاتا کچیردیی ان بؤیوک کشفلر سایه‌سین‌ده یئرین جنوب یاریمکوره‌سینین خریطه‌سی اؤزونون مۆعاصیر شکلینی آلا بیلمیش‌دیر. کوک بؤیوک علمی نتیجه‌لر وره‌ن اۆچ دونیا سیاهتی اتمیش‌دیر.
۱۸۱۹-۱۸۲۱-جی ایللرده روسیه دؤولتی F.F.Bellinshauzen و M.P.Lazaryevin باشچی‌لیغی ایله ناملوم جنوب ماتریکینین آختاریشینا اکسپ‌دی‌سییا گؤندریر. اوْنلارین گمیلری بۇ ناملوم ماتریکین اطرافینا فیرلانیر، بش دفعه ساحله چوْخ یاخینلاشیر و آنتارکتیکانین سولارین‌دا چوْخ‌لو ینی آدالار کشف ادیر. اکسپ‌دی‌سییانین آنتارکتی‌دا ساحللرینه ایلک دفعه یاخینلاشدیغی گون-۲۸ ژانویه ۱۸۲۰-جی ایل اوْنون کشف اوْلونما تاریخی کیمی قبول اوْلونور. سوْنرالار بیر سیرا دیگر اکسپ‌دی‌سییالاردا ایشتیراک اتمیش F.F.Bellinshauzeni سونونجو بؤیوک دنیز سییاهی آدلان‌دیرماق اوْلار. یئرین آخیرینجی ماتریکی آرتیق کشف اوْلونموش‌دور.
۱۹-جو عصرین سوْنونا یاخین یئرین قوتبلرینی کشف ائتمک اۇغرون‌دا موباریزه اؤزونون کولمیناسییا نقطه‌سینه چاتیر. اؤزو ده بۇ یاریش‌دا اؤن پلانا علمی ماراقلاردان داها چوْخ یوخ، میلّی و شخصی نفوذلار چکیلمیشdir.Amerikalی روبرت پیری (۱۸۵۶-۱۹۲۰) حیاتینین ۲۳ ایلینی شیمال قوتبونون اؤیرنیلمه‌سینه حصر اتمیش‌دیر. بیر نئچه جدی جهتلردن سوْنرا روبرت پیری نهایت، ۱۹۰۹-جو ایلده تاریخ‌ده ایلک دفعه اوْلاراق شیمال قوتبون‌ده اوْلور.
جنوب قوتبونه ایسه کیمین تز چاتاجاغی اۇغرون‌دا گئدن موباریزه فاجعه ایله نتیجه‌لنیر. نوروژ‌لی رائول آموندسنین باشچی‌لیق اتدیی اکسپ‌دی‌سییا ایتلر قوشولموش خیزکلرله ۱۹۱۱-جی ایلین دسامبر ین‌دا جنوب قوتبونه چاتیر، اوْرادا مکتوب و چادیر قویوب گری دؤنور. آت قوشقو حئیوانلاری قوشولموش خیزکله یولا دۆشه‌ن اینگیلیس روبرت سکوتون (۱۸۶۸-۱۹۱۲) اکسپ‌دی‌سییاسی بیر آیدان سوْنرا گلیب جنوب قوتبونه چاتیر و بورادا نوروژ بایراغینی گؤرور. اینگیلیس لر گجیکدیکلرینه گؤره معنوی جهت‌دن درین سارسینتی کچیریرلر و گری قاییدارکه‌ن یول‌دا هلاک اوْلورلار.
بئله‌لیکله، قوتبلرین کشفی اۇغرون‌دا گئدن بؤیوک اپوپیا باشا چاتیر، لاکین همین دؤورده اوْنلارین علمی جهت‌دن اؤیرنیلمه‌سی هله آپاریلمیردی. یالنیز سوْنرالار ینی تکنیکی آوادان‌لیقلارلا تجهیز اوْلونان اکسپ‌دی‌سییالار آرکتیکا و آنتارکتیکانین اساس‌لی اؤیرنیلمه‌سینه باشلاییرلار.
علمی اکسپ‌دی‌سییالار و جوغرافی نظریه‌لر
دَییشدیر۱۹-جو عصرده بیلیمین، تکنیکنین جوشغون اینکیشافی اؤز تأثیرینی جوغرافیایا دا گؤستردی. بۇ دؤورده ینی جوغرافیانین اساسلارینی قویان – آلکساندر هومبولت، کارل ریتتر، ایوهان تونن، ک.İ.آرسنیو و س. کیمی گؤرکه‌م‌لی عالیملری مثال گؤسترمک اوْلار.
۱۹-جو عصرین ینی جوغرافیاسینین بؤیوک آراشدیرما‌چی‌سی، سییاه، تبیتشوناس، گولوق مؤ قایسه‌لی فیزیکی جوغرافیانین، لاندشافتشوناسلیغین بانی‌سی آلکساندر هومبولت (۱۷۶۹-۱۸۵۹) اوْلموش‌دور. اوْ، جوغرافیا بیلیمینه گونئی و شیمالی آمریکا، مرکزی آسیا، اۇرال، آلتای اؤلکه‌سی و دونیانین باشقا رایونلارینا سیاهت اتمکله درین علمی مۆشاهیده‌لر آپارماقلا گلمیش‌دیر. حیاتا کچیردیی ایری علمی اکسپ‌دی‌سییالاردا چوْخ‌لو معلوماتلار توپلامیش، یول قئیدلری آپارمیش و سوْنرا بۇ معلوماتلاری سینتز اد‌رک قیمت‌لی علمی اثرلر یازمیش‌دیر. اوْنون قله‌مین‌دن ۶۰۰-دن آرتیق جوغرافیانین مۆختلیف ساحه‌لرینی ایحاطه اد‌ن قیمت‌لی اثرلر چیخمیش‌دیر. بۇ اثرلرین چوْخو سانبال‌لی مونوقرافییالار و علمی کیتابلاردیر. آمریکانین طبیعتینه عایید ۳۰ جیلدلیک، مرکزی آسیایا عایید ۳ جیلدلیک، یئرین طبیعتی و اینسان پروبلملرینه عایید ۴ جیلدلیک اثرلر نشر اتدیرمیش‌دیر.[۱۸]
کلاسیک جوغرافیانین ایکینجی بؤیوک نماینده‌سی A.Humboltun مۆعاصیری کارل ریتتر (۱۷۷۹-۱۸۵۹) اوْلموش‌دور. مؤ قایسه‌لی جوغرافیانین طرفداری اوْلان کارل ریتتر درین بیلیک‌لی، گئنیش دونیاگؤروش‌لو عالیم ایدی. آلماندا برلین بیلیم یوردونون ایلک جوغرافیا کافدراسینی تشکیل اتمیش و اوْنون پروْفسورو اوْلموش‌دور. اوْنون درین معنالی، ماراقلی درس‌لرینی بیر چوْخ گؤرکه‌م‌لی عالیملر – سوئیس‌لی A.Qyuye، فرانسه الیزه رک‌لو، روس پیوتر سمینوو-تیانشانسکی و ب. دینلمیشلر. A.Humboltdan فرق‌لی اوْلاراق، ریتتر سیاهت اتممیش‌دی. اوْ، کابینت عالیمی ایدی. بونا باخمایاراق اوْ، زنگین جوغرافی و فلسفی ادبیات‌دان ایستیفاده اد‌رک، چوْخ‌لو اثرلر یازمیش‌دیر. بۇ اثرلر سیراسیندا ۱۹ جیلدلیک «طبیعته و اینسان تاریخینه عایید یرشوناس‌لیق و یا عمومی مؤ قایسه‌لی جوغرافیا» آدلی اثری ده وار. اثر بؤیوک حجم‌لی اوْلسا دا، اوْراداکی مولاهیزه‌لر آفریقایا و آوروپانین بیر حیصّه سینه عایید ماده لر اۆزرینده قۇرولموش‌دور. ریتترین نظری جوغرافی گؤروشلری مؤ قایسه‌لی یرشوناس‌لیق ایده سی بۇ کیتاب‌دا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.
کلاسیک جوغرافیانین گؤرکه‌م‌لی نماینده‌لرین‌دن بیری ده آلمان مولکداری، ایلک ساحه موْدلینین یارادیجی‌سی ایوهانن تونن (۱۷۸۳-۱۸۵۰) اوْلموش‌دور. اوْ، کند چیفتلیک (مزرعه) اۆرتیم (تولید)ینین یرلشدیریلمه‌سینین اوْپتیمال موْدلینه یاخین ایلک سخم ترتیب اتمیش، «تجرید اوْلونموش دؤولت» (۱۸۲۶) کیتابین‌دا بۇ مودللش‌دیرمه ایدیاسینین ایضاحینی ورمیش‌دیر. اوْ، کند چیفتلیک (مزرعه)ینین یرلشدیریلمه‌سینه تأثیر اد‌ن ۳ عامیلی – ۱) اۆرتیم (تولید)ین خصوصیّتینی، ۲) توْرپاقلارین مونبیتلیینی و بیتکیلرین خصوصیتلرینی، ۳) بازار قیمتلری ایله مؤ قایسه‌ده نقلیات خرجلرینی اساس گؤتورموش‌دور.
جوغرافیانین آراشدیرما یوْل لاری
دَییشدیرجوغرافیانین آراشدیرما ساحه‌سی، جوغرافی موحیط‌ده باش وره‌ن عمومی قانوناویغونلاری، ترکیبینی، اوْنون اینکیشاف دینامیکاسینی و اراضی اوزره دیففرن‌سیاسییاسینی اؤیره‌نمک‌دن ایبارهtdir.Coغرافییانین آراشدیرما یوْل لاری بونلاردیر:
- سیستم‌لی تحلیل.
- آمار.
- کارتوقرافیک.
- سیستم‌لی یاناشما.
- ریاضی.
- سورغو آپاریلماسی.
- تاریخی ماده لردان ایستیفاده.
- بالانس.
- مودللش‌دیرمه.
- قروپلاش‌دیرما.
- مؤ قایسه‌لی تحلیل.
- چؤل آراشدیرمالاری.
گؤستریله‌ن یوْللارلا یاناشی، بۆتون فیزیکی – جوغرافی آراشدیرمالار اۆچ مرحله‌ده آپاریلیر:
- حاضیرلیق.
- چؤل.
- کامرال.[۱۹]
بیرده باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ مممدوو ق.ش. خلیلوو م.ی. اکولوقلارین معلومات کیتابی[دائمی اولو باغلانتیلی]. "علم" نشریاتی. باکی: ۲۰۰۳. ۵۱۶ س.
- ^ Л.П.Шубаژев. یмуми ژершیнаслыг. Бакы. ۱۹۸۶. с.۷.
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2013-06-18. یوْخلانیلیب2016-11-11.
- ^ جوغرافیا انسیکلوپ‌دییاسی. ۱-جی کیتاب. باکی: ۲۰۱۲، س.۷.
- ^ http://www.kitabxana.net/files/books/file/1280412030.pdf.
- ^ И.Ш.Шифман. Финикийские мореходы. Наука، ۱۹۶۵، سی.۴۳-۴۹
- ^ http://www.e-reading.ws/bookreader.php/1019607/Shifman_-_Finikiyskie_morehody.html[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ http://big-archive.ru/geography/basis_of_common_geography/3.php
- ^ http://www.kitabxana.net/files/books/file/1280412030.pdf
- ^ https://az.wikipedia.org/wiki/Kompas
- ^ جوغرافیا انسیکلوپ‌دییاسی.I kitab.Bakی ۲۰۱۲.س.۱۵
- ^ http://simposium.ru/ru/node/9904
- ^ جوغرافیا انسیکلوپ‌دییاسی.I kitab.Bakی ۲۰۱۲.س.۱۵.
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-12-06. یوْخلانیلیب2016-11-11.
- ^ جوغرافیا انسیکلوپ‌دییاسی. ۱-جی کیتاب. باکی: ۲۰۱۲، س.۱۸.
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-08-08. یوْخلانیلیب2016-11-11.
- ^ В.Ж.Габриэль."Всеобщая история географических открытий".Москва.۲۰۰۷.سی.۱۰۲.
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-11-20. یوْخلانیلیب2016-11-11.
- ^ جوغرافیاآبیتورینتلر اۆچون درس یاردیمی.ا.الیو،ن.جبراییlov.Bakی.۲۰۰۷.س.۵.