خیلافت
عرب خیلافتی خیلافته باشچیلیق ائدن شخص خلیفه آدلانیر. محمدین وفاتیندان ۱۳. یوز ایل موغول یوروشونه قدر عرب دۆنیاسیندا رسمی دؤولت‌چی‌لیک ایداره اۆصولو کیمی ایشله‌نمیش، داها سوْنرالار ایسه بیر سیرا موسلمان دؤولتلرینده سیاسی ایدولوژی معناسینی داشیمیش‌دیر.
خیلافت آنلاییشی
دَییشدیر
خیلافت دۆشونجه‌سی داها چوْخ ایسلامین سونی قانادیندا قبول ائدیلمیشدیر. شیعه قانادی سونی قانادین قبول ائتدیی خیلافت ایداره اۆصولونو تانیمیر و اوْنا عکس اوْلاراق ایمامت دینی دؤولت‌چی‌لیک دۆشونجه‌سینی قبول ائدیر، باخمایاراق کی، بئله بیر دینی دؤولت‌چی‌لیک ایداره‌سی تاریخ‌ده اوْلمامیش‌دیر. خلیفه ایلک اوّل سئچکی اساسیندا تعیین ائدیلسه‌ده، امویلر حاکمیّته گلدیک‌دن سوْنرا سلطنت شکلینی آلمیشدیر. عباسیلر سولاله‌سینین ۱۰. یوز ایلده ضعیفلمه‌سینه قدر دؤولته باشچیلیق ائدن خلیفه‌لر داها سوْنرا ایسلام دۆنیاسیندا روحانی رهبر روْلونا مالیک اوْلموشلار.
تاریخی
دَییشدیر۶۳۲-جی ایلده محمد وفات ائتدی. اوْ وفات ائدن‌دن سوْنرا عرب فتحلری گئنیشلندی. عربلرین ساواش فتحلری‌نین اۇغورلارینا سبب اوْلان عامیللر ایچریسینده بیزانس ایله ایران آراسیندا اۇزون ایللر گئدن ساواش‌لر هر ایکی طرفین ضعیفلمه‌سی، عرب قوشونلاریندا دؤیوش‌چولرین، اؤزل ایله هیز‌له حرکت ائدن سوواریلرین سایینین چوْخ‌لوغو، اساساً ده بیزانس و ایران اهالیسینین آغیر وئرگیلردن آزاد اوْلماق اۆچون داها عدالت‌لی دؤولت‌چی‌لیک و سوسیال سیاست یورودن موسلمانلارا خیلاسکار کیمی باخاراق، اوْنلارین طرفینه کئچمه‌سی تاریخچیلرین دیقّتین‌دن یایینمامیش‌دیر.
خلیفه ابو بکر (۶۳۲-۶۳۴)، عمر بن خطاب (۶۳۴-۶۴۴)، عوثمان (۶۴۴-۶۵۶) دؤورونده فوتوحات ساواش‌لری گئنیشلندی. بیرینجی خلیفه و محمد پیغمبرین واریثی ابو-بکرین دؤورونده سوریه و ایرانین فتحینه باشلاندی. عمر سوریه، عیراق و میصریین فتحینی باشا چاتدیردی. ۶۳۶-جی ایلده باش وئرن یرموق دؤیوشونده بیزانس، ۶۳۸-جی ایلده قادیسیه یاخینلیغیندا ایران قوشونو مغلوب اوْلدو. خلیفه عمرین دؤورونده ایسلام دینی ایرانا، سوریهیا، میصره و لیویانین تاریخی ویلایتی بنقازییه یاییل‌دی. عمرین واختیندا تشکول تاپماغا باشلامیش عرب موسلمان ایمپراتورلوغونون بۆتون اساس اینضیباطی-حۆقوقی تسیساتلاری و ایلک نؤوبه‌ده اوْنون وئرگی-روسوم سیستمی مویینلش‌دیری‌له‌رک قانونیلشدیریلمیش‌دیر. ۶۳۸-جی ایلده قودس ایلحاق ائدیله‌رک موسلمان شهرینه چئوریلدی. ۶۴۲-جی ایلده ناهاوند ووروشماسیندا موسلمانلار ساسانی ایمپراتورلوغوسینی چتین دۇرومه سالدیلار. ایرانین باشکندی مداین ۴ آی محاصره‌ده قالدی. مداین (کتسفون) ۶۵۲-جی ایلده توتول‌دو و ساسانیلر دؤولتینه سوْن قویول‌دو.
عرب خیلافتی‌نین ۲-جی دؤورو ۶۶۱-۷۵۰-جی ایللری ایحاطه ائدیر. ۶۶۱-جی ایلده ۴-جو راشی‌دی خلیفه ساییلان علی ابن ابو طالب کوفهده ناماز قیلارکن خواریجیلر طرفیندن اؤلدورول‌دو. داها سوْنرا حاکمیّته اوْنون اوْغلو حسن گلدی. بیر نئچه سببه گؤره حسن ابن علی چوْخ کچممیش حاکمیّتی معاویه ابن ابو-سوفیانا تهفیل وئردی. بۇندان سوْنرا خیلافت ایداره اۆصولون‌دا سئچکی سیستمی آتادان اوْغولا واریث‌لیک سیستمینه دییش‌دی و مواوییه حاکمیّته اوْغلو یزید واریث تعیین ائتدی. بۇ سولاله امویلر سولاله‌سی آدلانیردی. بۇ سولاله‌نین دؤورونده خیلافتین باشکندی مدینهدن شام (دمشق) شهرینه کؤچورول‌دو.
امویلر دؤورونده موسلمان فتحلری داها دا گئنیشلندی. ۸-جی عصرین اوّللرینده عربلر شیمالی آفریقانی توتدولار. ۷۱۱-جی ایلده عرب سرکرده‌سی تاریق اؤز اوْردوسو ایله آفریقا و آوروپا آراسینداکی بوغازی کچیب ایسپانیایا داخیل اوْلدو. بوراداکی اوْست-قوت کرال‌لیغینی مغلوب ائتدی. بۇ بوغاز تاریقین آدی ایله جبللوتاریق آدلانیر. عربلر ۷۳۲-جی ایلده پواتیه شهری یاخینلیغیندا فرانکلارا مغلوب اوْلدولار و آوروپانین مرکزینه ایر‌لی‌له‌یه بیلمه‌دیلر. ایسلام اوْردوسو قافقاز و مرکزی آسیانی ۸-جی عصرین اوّلینده توتدو، ۷۱۲-جی ایلده چینه و هیند چایینا گدیب چیخدی. بئله‌لیک‌له، ۷-جی عصر و ۸-جی عصرین ۱-جی یاریسیندا آتلانتیک اوقیانوسین‌دان هیندوستان و چینه قدر اۇزانان گئنیش بیر اراضینی ایحاطه ائدن عرب دؤولتی یاراندی. بۇ دؤولت خیلافت آدلانیردی.
عرب خیلافتی‌نین اراضیسی امیرلیکلردن (ویلایتلردن) عبارت ایدی. ویلایتلرین ایداره اوْلونماسی امیرلره (جانیشینلره) تاپشیریلیردی. دؤولت دیلی عرب دیلی ایدی. خیلافت‌ده گوموش دیرهم و قیزیل دینارلارلا آلور ائتمک و وئرگی ورمک اوْلاردی. قانون قارشیسیندا بۆتون موسلمانلار برابر ایدی. آنجاق وارلیلار چوْخ، یوخسوللار آز وئرگی وریردیلر. عرب خیلافتینده فودالیزم قورولوشونون میدانا گلمه‌سینین خۆصیّتلری آشاغی‌داکیلاردیر: توْرپاق دؤولت مولکیتی ایدی، خلیفه تعیین ائتدیی جانیشینلره خیدمتلری عوضینده ایقتا وریردی، وابسته کندلیلر وئرگی اؤدییردیلر. بۇ وئرگی خلیفه‌نین خزینه‌سینه داخیل اوْلوردو.
عربلر آیری-آیری شخصلری، عائله‌لری، بوتؤو طایفه لری ایشغال اتدیکلری اراضیلره کؤچوروردولر. بۇرادا اوْنلارین آماچلاری:
- دؤولت تقاود آلان آداملاری بورایا کؤچورمک‌له دؤولت خزینه‌سینی بۇ آداملاردان آزاد ائدیردیلر.
- اؤزلرینه بۇرادا اتنیک دایاق یارادیردیلار.
عرب خیلافتی‌نین عباسیلر دؤورو ۷۵۰-۱۲۵۸-جی ایللری ایحاطه ائدیر. عباسیلر ۷۵۰-جی ایلده کوفه مسجیدینده امویلرین سونونجو نماینده‌سی مروانی قوهوملاری ایله اعدام ائتدیلر و حاکمیّته گلدیلر. اوْنلار ۷۶۲-جی ایلده بغداد شهری‌نین اساسینی قوْیدولار و باشکندی دمشقدن باغ‌دادا کؤچوردولر. اله بۇنا گؤره ده بۇ دؤولت باغداد خیلافتی آدلانیر. آرتیق ۹-جو عصرین اوْرتالاریندا باغداد ۴ مین هکتار ساحه‌نی ایحاطه ائدیردی، دۆنیانین ان بؤیوک شهری ایدی. باغداددان ۱۲۰km شیمال‌دا خلیفه اۆچون ایقامتگاه تیکیل‌دی و بۇ ایقامتگاه سامیره آدلان‌دی. خیلافت‌ده تیجارت چوْخ اینکیشاف ائتمیش دی. تکجه دمشق‌ده ۴۰ بازار وار ایدی. بورا خیلافتین تیجارت مرکزلریندن بیری ایدی. ایپک یولو یئنی‌دن جانلان‌دی. هیندوستان و شرقی آفریقادان گلن ماللار سوویشه، اوْرادان دا الکزاندریا ، (رومانی)یه، داها سوْنرا اوروپایا آپاریلیردی.
ایشغال ائدیلمیش اؤلکه‌لرده عرب زول‌مو خالق عۆصیانلارینا سبب اوْلوردو. بۇ عۆصیانلارین سببلری بۇنلاردیر:
- ایری فوداللار اوْلان جانیشینلرین (امیرلرین) موستقیل‌لییی‌نین آرتماسی.
- خالقلارین آزادلیق موباریزه‌سی.
۸-جی عصرین ۷۰-۸۰-جی ایللرینده مرکزی آسیادا عرب ظلمونه و فودال اسارتینه قارشی موقننانین باشچی‌لیغی آلتیندا عۆصیان باش وئردی. اوْنون اصل آدی هاشیم ابن حاکم ایدی. عۆصیان ۷۸۳-۷۸۵-جی ایللرده یاتیریل‌دی. موقننا اله کچیب آلچالماماق اۆچون اؤزونو اؤلدوردو. بابکین باشچی‌لیغی آلتیندا اوْلان عۆصیان عرب خیلافتینی زیفلت‌دی. عرب اوْردوسون‌دا تورکلرین نفوذو گئتدیکجه آرتیردی. بۇنون بیر سببی خلیفه مؤتسیمین (۸۳۳-۸۴۲) آناسینین تورک قیزی اوْلماسی ایدی. اوْ، گنجلیینده تورکوستان‌دا اوْلموش و بۇرادا تورکلرین دؤیوش مهارتی‌نین شاهی‌دی اوْلموش‌دو. گؤرکم‌لی سرکرده آفشین، ابو ساج و باشقالاری تورک ایدیلر. تورکلرین اعتیبارلی اوْلماسی اوْنلارین نفوذونو یوکسلدیردی. مثلاً، تولون سولاله‌سینین اساسینی قوْیان تولون بوخارادا وئرگی عوضینه آلینان بیر دؤیوش‌چو ایدی. اوْنون اوْغلو احمد-ابن تولون میصرده اوّل جانیشین کؤمک‌چی‌سی، سوْنرا جانیشین اوْلموش‌دو. میصر تاریخچیلری اوْنون دؤورونو میصرین قیزیل دؤورو آدلاندیرمیشلار.
۸-جی عصردن باشلایاراق عرب خیلافتی تنززول ائتدی. ۸-جی عصرین اوْرتالاریندا ایسپانیادا کورداوفا خیلافتی یاراندی. عرب خیلافتی پارچالان‌دی. خلیفه‌نین الینده قالان توْرپاقلار باغداد خیلافتینه داخیل اوْلدو. ۹-جو عصرده باغداد خیلافتی داغیلدی. میصر، اورتا آسیا، ایران و افغانیستان اوْندان آیریلدی. باغداد خیلافتی‌نین ترکیبینده آنجاق بین‌النهرین قالدی. بئله‌لیک‌له، ایری فوداللارین گوجلنمه‌سی و خالق عۆصیانلاری نتیجه‌سینده عرب خیلافتی سوقوطا اۇغرادی. موغوللارین ۱۲۵۸-جی ایلده بغدادی اله کئچیرمه‌لریندن سوْنرا، خیلافتین مرکزی میصرده مملوک سولاله‌سینین نظارتینه کئچمیشدیر.
۱۶. یوز ایلده ایسه عثمانلی یاووز سلطان سلیمین مملوک دؤولتینه سوْن قویماسی ایله سونونجو عرب خلیفه‌سینی ۳-جو موتوککیلی ایستانبولا گتیردی و پیغمبرین خلیفه‌نین آنجاق قوریش طایفه‌سیندان بیرین اوْلا بیلجیی حاقیندا حدیثینه باخمایاراق اوْنو آیاسوفیا مسجیدینده سلی‌می خلیفه اعلان ائتمه‌یه مجبور ائتدی. ۱۹۲۴-جو ایلین ۳ مارسیندا تۆرکیه بؤیوک میلّت مجلیسینین قراری ایله خیلافت رسمی اوْلاراق لغو ائدیلمیشدیر.
خیلافت‌ده ایقتصادیات
دَییشدیرعباسیلرین حاکمیّتی‌نین ایلک ایللرینده (۸-۹-جو عصرلر) ایران و اورتا آسیا فوداللاری اؤزل مؤقعیه مالیک ایدیلر. عرب زدگانلاری ایسه گئتدیکجه اؤز مؤقع و ایمتیازلارینی ایتیریردیلر. خیلافتین اساس محصولدار قوه‌لری وابسته کندلیلر، اساس اۆرتیم (تولید) ساحه‌سی صونعی سۇوارما یا اساسلانان اکینچی‌لیک ایدی. مالدارلیق دا مؤهوم اهمیت کسب ائدیردی. خیلافت‌ده اساس توْرپاق مولکیت فوْرماسی مولک ایدی. عرب دیلینده "مولکیت" مالیکانه دمک‌دیر. مولک صاحیبی مرکزی حؤکومت قارشیسیندا ایجباری خیدمت و یا موکللفیت داشیمیردی. مولک شرطی توْرپاق دا ساییلمیردی. بۇنا گؤره ده سربست اوْلاراق ساتیلا، گیروو قویولا، باغیش‌لانا و یا ایرسن کچه بیلردی. ایقتا توْرپاق صاحیب‌لییی ده گئنیش یاییلمیش‌دی. بۇ، خیدمت موقابیلینده فوداللارا وئریلمیش شرطی اوْلاراق مولکیت ایدی. ایقتا توْرپاقلاری دؤولت توْرپاقلاری حساب ائدیل‌سه ده، ۹-جو یوزیل‌لیکده فاکتیکی اوْلاراق فودال شخصی توْرپاق مولکیتینه چوریلمیش‌دی. ایقتا توْرپاقلاریندا وئرگیلرین توپلانماسی و اوْنلارین ایداره اوْلونماسی ایقتادارلارین الینده توپلانمیشدی. ایقتا دؤورونده میدانا گلن وقف، عربجه دینی و یا خیرییه آماچ ایله دؤولتین و یاخود آیری-آیری وطنداشلارین کؤنول‌لو باغیشلادیغی داشینان و داشینماز املاکا دییلیردی. وقف اوْلونموش توْرپاق ساتیلا و یا باغیش‌لانا بیلمزدی.
توْرپاق وئرگی‌سی اوْلان خراج دا گئنیش یاییلمیش‌دی. خراج پول و یا ناتورا شکلینده توپلانیردی. خراج بعضاً بۆتون توْرپاق وئرگیلری‌نین جمعی اوْلوردو. جیزیه وئرگی‌سی ده خیلافت دؤورونده یاییلمیش‌دی. بۇ وئرگی غیری-موسلمان اهالی‌دن اوْردودا خیدمت اتمدیکلری‌نین موقابیلین‌دن اوْنلاردان آلینان وئرگی نؤعو ایدی. جیزیه آنجاق نفرلردن آلینیردی و اساساً پول ایله اؤدنیلیردی. بۇندان باشقا خیلافت‌ده دینی وئرگیلر اوْلان زکات، خومس و تیتره ده آلینیردی. زکات شریعت قانونو ایله املاک و گلیر اۆزرینه قویولان وئرگی‌دیر. بۇ وئرگی ایجمانین احتیاجلارینا صرف اوْلونور و یوخسول موسلمانلار آراسیندا بؤلوشدورولوردو. زکاتین عادی مبلغی ایللیک گلیرین ۲،۵%-نی تشکیل ائدیر. بونو عائله باشچی‌سی اؤدییردی. خومس (و یا خومس) مۆختلیف مولکیت و قنیمت نؤعلریندن (قازانجادان، دفینه‌لردن، ساواش قنیمتلردن) خزینه‌یه اؤدنیلیردی. فیتره ایسه عائله‌نین هر بیر یاش‌لی عضوون‌دن اوروجلوقندا اوْروجلوق اوْلان گۆن آلینیر و پایلانیردی. بۇ وئرگی نؤعو آنجاق وارلی شهرلیلردن آلینیردی. خیلافت‌ده شهر اهالی‌سی خیردا تیجارت‌له علاقه دار اوْلان مۆختلیف پشه‌لرله مشغول ایدی. توخوجولوق، بزک و زرگرلیک ماللاری اۆرتیم (تولید)ی، دمیر امالی یۆکسک درجه‌ده اینکیشاف ائتمیش دی. صنعتکارلیق و تیجارتین گئنیشلنمه‌سی شهرلرین اینکیشاف ائتمه‌سینه کؤمک ائدیردی. بغداد و قاهیره مؤهوم صنعتکارلیق و مدنیت مرکزلری ایدی. خاریجی تیجاارتی وارلی تاجیرلر آپاریردیلار. ۸-جی عصرین سوْنون‌دا عرب و ایران دنیز سییاهلاری اندونزی و مالاییا دنیز ساحللرینه، سوْنرا ایسه سینقاپور بوغازی ایله بؤیوک اوقیانوسا چیخاراق، چینله تیجارت ائدیردیلر. قوانشژوو (کانتون) شهرینده خیلافت‌دن گلن موسلمان تاجیرلری‌نین محله‌سی وار ایدی. شرقی اوروپا خالقلاری ایله ده دایمی تیجارت علاقه‌لری یارادیلمیش‌دی. خیلافت‌ده فودال جمعیتی‌نین کاراکتریک جهتی بۇرادا گۆج‌لو قولدارلیق-پاتریارخال قایدالارین اۇزون مدت قالماسی ایدی. قول امیین‌دن گئنیش ایستیفاده اوْلونوردو.
عرب خیلافتینده توْرپاق صاحیب‌لییی‌نین آشاغی‌داکی فوْرمالاری واردی:
- خلیفه و دؤولته مخصوص مولکلر — بورادان گلن گلیر خزینه‌یه گدیردی.
- مولک — یئرلی فوداللارا مخصوص ایدی.
- ایقتا — خیدمت عوضینه وئریلن توْرپاقلار.
- وقف — دینی موس‌سی‌سه‌لره مخصوص توْرپاقلار.
- ایجما توْرپاقلاری — کندلرین اکین یئری، اوْتلاقلار، بیچنکلر، قبریستان‌لیق و س.
خیلافت دؤورونده آشاغی‌داکی وئرگیلر آلینیردی:
- خراج — توْرپاق وئرگی‌سی (محصوللا توْرپاغی اوْلانلاردان آلینیردی).
- جیزیه — جان وئرگی‌سی. غیری-موسلمان نفرلردن آلینیردی.
آشاغی‌داکی دینی وئرگیلر آلینیردی.
خیلافت‌ده مدنیت
دَییشدیراوّللر مدنیتین اینکیشاف سوییه‌سینه گؤره عربلر اسارت آلتینا آلینمیش خالقلارین اکثریتین‌دن چوْخ-چوْخ آشاغی‌دا دوروردولار. لاکین عربلر یاواش-یاواش بۇ خالقلارین علم و اینجه صنعت ساحه‌سین‌ده‌کی موفقیّتلرینی منیم‌سه‌دیلر. خیلافتین ترکیبینده یۆکسک اینکیشاف ائتمیش قدیم مدنیتی اوْلان میصر، سوریه، فیلیسطین، مسوپوتومییا، اورتا آسیا کیمی چوْخ اؤلکه‌لر داخیل ایدی. عرب دیلی بۇ اؤلکه‌لرده گئنیش یاییل‌دی. محکمه ایشلری بۇ دیل‌ده آپاریلیر، مکتبلرده بۇ دیل اؤیردیلیردی. عرب دیلی ادبیات و علم دیلینه چوریلمیش‌دی. سوریه، ایران و اوْرتا آسیانین بیر چوْخ عالیم و یازی‌چیلاری اؤز اثرلرینی بۇ دیل‌ده یازیردیلار. بئله‌لیک‌له، خیلافتین مدنیتینی تکجه عربلر دییل، خیلافتین ترکیبینه داخیل اوْلان بۆتون خالقلار یارادیردیلار. چیفتلیک (مزرعه) ساحه‌سین‌ده‌کی اۇغورلار مدنیتین اینکیشافینا کؤمک ائدیردی. سوواریلان توْرپاقلارا آرپا و بۇغدا سپیر، اوْرادا خورما و شکر قامیشی یتیش‌دیریردیلر. آسیانین باشقا اؤلکه‌لریندن عربلر پامبیق و چلتیک، پورتاغال و لیمون گتیریب اکدیلر. ماهیر صنعتکارلار پامبیق و یون‌دان یونگول و داواملی پارچالار توخویوردولار. ایران اؤز خالچالاری ایله مشهور ایدی. سوریهدا ایپک پارچالار توخونور، شوشه قابلار هازیرلانیردی.سوریانین سیلاح اۇستالاری بۆتون دۆنیادا شؤهرت قازانمیش‌دیلار. دمشق پولادین‌دان حاضیرلانمیش قیلینجلاری و زیره‌لی گییملری بۆتون اؤلکه‌لرین جنگاورلری یۆکسک قیمتلن‌دیریردیلر. عرب تاجیرلری چوْخ گئنیش اراضی‌ده تیجارت ائدیردیلر. اوْنلار بورکولو صحرالاری و اۇجا داغلاری آشاراق چیندن ایپک و قاب-قاجاق گتیریردیلر. دنیز یوْلو ایله هیندوستاندان مۆختلیف پارچالار و قیمت‌لی داش-قاشلار گتیریلیردی. عرب تاجیرلری تئز-تئز آوروپایا دا گدیردیلر.
خیلافت‌ده ریاضیات، نوجوم، جوغرافیا کیمی علملر اۇغورلا اینکیشاف ائدیردی. بؤیوک شهرلرده عالی مکتبلر آچیلیردی. باغداددا یونان عالیملری‌نین الیازیلاریندان عبارت کیتابخانا آچیلمیش‌دی. بۇ کیتابخانانی "مودرویک‌لیک خزینه‌سی" آدلان‌دیریردیلار. اقلیدسین هندسهیه عایید اثرلری، هیند آسترونوملاری و ریاضیات‌چیلارینین آراشدیرمالاری عرب ریاضیات‌چیلارینا معلوم ایدی. اوْنلار جبر (عربجه "الجبر" – حساب) علمی‌نین اساسینی قوْیدولار، هیند رقملریندن ایستیفاده ائتمه‌یه باشلادیلار. سوْنرادا بۇ رقملری عربلردن آوروپالیلار اؤیرن‌دیلر. ایندیدک آوروپادا بۇ رقملری "عرب رقملری" آدلان‌دیریرلار. باغداد و دمشق شهرلرینده رصدخانالار آچیل‌دی. آسترونوملار مورکّب آلتلردن ایستیفاده ائده‌رک یئر کوره‌سینین تخمینی بؤیوکلویونو حسابلایا بیل‌دیلر. اوْنلار سمادا گؤزله اؤرونن اۇلدوزلارین دۇرومینی تصویر ائدیردیلر. اوْرتا آسیا عالیمی بیرونی یئرین گونش اطرافیندا فیرلانماسی ادّعاسینی ایر‌لی سورموش‌دو، اوْ زامان اۆچون بۇ داهیانه فرضیه حساب اوْلونوردو. عربلر جوغرافیایا بؤیوک شرافت گؤستریردیلر. بونو بئله بیر آتالار سؤزو ثبوت ائدیر "کیم علم نامینه سیاهته چیخیرسا، جننت قاپیلاری اوْنون اۆزونه آچیق‌دیر." جوغرافیاشوناسلار یالنیز باشقا اؤلکه‌لر حاقیندا کیتابلار اوْخوماقلا کیفایت‌لنمیر، اؤزلری همین اؤلکه‌لرده اوْلماغا جان آتیر، حیاتلارینی تهلوکه قارشیسیندا قویاراق اۇزاق اؤلکه‌لره سیاهته چیخیردیلار. عرب سییاهلاری خیلافت اؤلکه‌لرینی، هیندوستانی، چینی تصویر ائتمیش ، آفریقانین و شرقی اوروپانین لاپ ایچریلرینه گدیب چیخمیش‌دیلار. اوْنلار اؤزلرینه معلوم اوْلان اؤلکه‌لرین و دنیزلرین خریطه‌لرینی چکمیش‌دیلر. خیلافت‌ده طبابت اۇغورلا اینکیشاف ائدیردی. اوْرتا آسیادا بؤیوک عالیم ابن سینا (۹۸۰-۱۰۳۷) یاشاییردی. آوروپادا اوْنو آویسننا آدلان‌دیریردیلار. ابن سینا تبیب کیمی اؤزل‌له بؤیوک شؤهرت قازانمیش‌دی. اوْ، اؤزون‌دن اوّل هئچ کسین آییرد ائده بیلمدیی بیر چوْخ نوخوشلوقلرین علامتلرینی تصویر ائتمیش دی. اوْنو یوزدن چوْخ علمی اثری واردی. شرق‌ده اوْنو "عالیملرین باشچی‌سی" آدلان‌دیریردیلار.
خیلافت‌ده ادبیات
دَییشدیرتاجیرلر و ساربانلار باشقا اؤلکه‌لردن قیمت‌لی ماللار گتیرمک‌له یاناشی، همین اؤلکه‌لر باره‌ده قریبه ناغیللار دا دانیشیردیلار. بۇ ناغیللار خلیفه و ایانلارین سارایلاریندا، بازارلاردا، کوچه‌لرده، باغدادین اولرینده دانیشیلیردی. وارلیلار معجزه‌لی سیاهتلر و ماجرالار باره‌ده ناغیللار دینلمیی خوشلاییردیلار. بۇ ناغیللار اساسیندا سوْنرالار بۆتون دۆنیادا مشهور اوْلان ناغیل توْپ‌لوسو – مین بیر گئجه ناغیللاری یارادیلدی. عرب شاعرلری اؤز شعرلرینده کؤچریلرین معیشتینی و ساواش قهرمان‌لیق هونرلرینی ترننوم ائدیردیلر. شعر ساحه‌سینده ایراندا و اوْرتا آسیادا اؤزل‌له بؤیوک اۇغورلار قازانیلمیش‌دی. بۇرادا شاعرلر اؤز اثرلرینی آدیتین تاجیک-فارس دیللرینده یازیردیلار. ان مشهور شاعرلردن بیری فردوسی ایدی. اوْ، شاهنامه شعرلری اۆزرینده ۳۰ ایلدن چوْخ ایشلمیش‌دی. بۇ پومادا ایران خالقینین ایشغال‌چیلارا قارشی موباریزه‌سی تصویر اوْلونور، افسانوی قهرمانلارین ایگیدلیکلری ترننوم ائدیلیردی.
خیلافت‌ده اینجه صنعت
دَییشدیرخیلافتده اینجه صنعتین بۆتون نؤعلریندن ان چوْخ اینکیشاف ائدنی معمارلیق ایدی. معمارلار خلیفه‌لر اۆچون گؤزل سارایلار، توربه‌لر و قالالار تیکیردیلر. قرانادادا (ایسپانیا) یئر‌لشن عرب حاکملری‌نین سارایی الهامبرا بۆتون دۆنیادا مشهوردور. خیلافت معمارلاری هم ده مسجیدلر تیکیردیلر. مسجید بیناسی عادتاً دؤردکونج اوْلور، اۆزرینده گۆنبز اۇجالیردی. مسجیدین هاسارلاری ایچریسینده بؤیوک هئیأتی، هئیأت‌ده ایسه حوووضو اوْلوردو. حوووضون دؤوره‌سینده چوْخلو سوتونلاری اوْلان ایوان، اوْنا یاپیشیق ایسه بؤیوک سالون تیکیلیردی. موسلمانلار بۇ سالونا ناماز اۆچون توْپلاشیرلار. مسجیدین یانیندا اۇجا قول‌له اوْلان میناره اۇجالدیلیردی. بۇ میناره‌دن دیندارلاری نامازا دعوت ائتمک اۆچون اذان اوْخویورلار. خیلافت دؤورونده تیکیلیلرده داش اؤزرینده اوْیما ناخیشلارلا، کاشی ایله، دیوارلاردا و دؤشمه‌لرده موزایکلار یاراتماقلا زنگین بزک وورولوردو. بینالارین دیوارلاری ایسه مورکّب شبکه ناخیشلارلا بزدیلیردی. اوْیما شبکه ناخیش و الوان تصویرلر اله حیس اوْیادیردی کی، سانکی همین دیوارلار آغیر داشلاردان هؤرولممیش‌دیر. ایسلام دینی اینسان و حئیوانلارین شکلینی چکمیی قاداغان ائدیردی. بۇنا گؤره ده خیلافت اؤلکه‌لرینده اوْرتا عصرلرین ایلک یوز ایللرینده هیکلتاراش‌لیق و رسّام‌لیق، دئمک اوْلار اینکیشاف ائتمه‌دی. سوْنرالار ایسه کیتابلاردا خالق حیاتین‌دان گؤتورولموش صحنه‌لری، خلیفه سارایین‌داکی حادیثه‌لری، معجزه‌لی حئیوانلاری و قوشلاری اوْلان اۇزاق اؤلکه‌لری تصویر ائدن مینیاتورلر وئریلمه‌یه باشلاندی.
This مقاله has not been added to any content categories. Please help out by adding categories to it so that it can be listed with similar مقالهsشابلون:Stub other. (سپتامبر ۲۰۱۸) |