آی
آی (سیمگه: .svg){kind=small}
) یئر کوره‌سی‌نین تک دوغال اۇیدوسودور. گۆنش سیستمی ایچینده بئشینجی بؤیوک طبیعی قمردیر. دۆنیاایله آی آراسیندا اوْرتا حیسابلا مرکزدن مرکزه مسافت ۳۸۴٫۴۰۳ کیلومتر، یانی دۆنیانین قوْطرونون تخمینا اوْتوز قاتی قدردیر.[۵] آیین قوْطرو ۳٫۴۷۴ کیلومتردیر، بۇدا دۆنیا قوْطروندان دؤردده بیریندن بیرآز چوْخدور. بۇ سببدن آیین حجمی دۆنیانین حجمی‌نین ۲٪ایدیر. کۆتله‌سی (جِرمی) دۆنیا کۆتله‌سیندن ۸۱٬۳ قات داها آشاغیدیر. سطحینده کۆتله جاذبه تأثیری یئر جاذبه‌سی‌نین تخمینا ۱۷٪ دیر. آی، دۆنیانین مداریندا بیر تۇرونو ۲۷ گۆن ۷ ساعاتدا تاماملاییر. دۆنیا، آی و گۆنش هندسه‌سینده گؤرولن پریودیک دَییشیکلیکلر نتیجه سینده هر ۲۹٬۵ گۆنده تکرار ائدن آیین مرحله‌لری باشا چاتیر.
 | |||||||||||||
| تعییناتلار | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| صیفتلر | |||||||||||||
| مدار خصوصیتلری | |||||||||||||
| Perigee | ۳۶۲۶۰۰ کیلومتر (۳۵۶۴۰۰–۳۷۰۴۰۰ کیلومتر) | ||||||||||||
| Apogee | ۴۰۵۴۰۰ کیلومتر (۴۰۴۰۰۰–۴۰۶۷۰۰ کیلومتر) | ||||||||||||
| 384399 km (0.00257 AU)[۱] | |||||||||||||
| مرکزدن چئخیشی | 0.0549[۱] | ||||||||||||
29.530589 d (29 d 12 h 44 min 2.9 s) | |||||||||||||
فیرلانما سورعتینین اورتاسی | 1.022 km/s | ||||||||||||
| تمایول | 5.145° to the ecliptic | ||||||||||||
Regressing by one اوربیت in 18.61 years | |||||||||||||
Progressing by one revolution in 8.85 years | |||||||||||||
| اۇیدوسو | یئر | ||||||||||||
| فیزیکی خصوصیتلر | |||||||||||||
اورتا شوعاع | 1737.1 km (0.273 of Earth's)[۱][۲] | ||||||||||||
Equatorial radius | 1738.1 km (0.273 of Earth's) | ||||||||||||
Polar radius | 1736.0 km (0.273 of Earth's) | ||||||||||||
| Flattening | 0.0012 | ||||||||||||
| Circumference | 10921 km (استوا خطیial) | ||||||||||||
| 3.793×107 km2 (0.074 of Earth's) | |||||||||||||
| حجمی | 2.1958×1010 km3 (0.020 of Earth's) | ||||||||||||
| جرم | 7.342×1022 kg (0.012300 of Earth's)[۱] [۳] | ||||||||||||
اورتا سیخیلیق | 3.344 g/cm3[۱] 0.606 × Earth | ||||||||||||
| 1.62 m/s2 (0.1654 g) | |||||||||||||
آنی اینرسی فاکتورو | 0.3929±0.0009 | ||||||||||||
| 2.38 km/s | |||||||||||||
سیدرال فیرلانما دؤورو | 27.321661 d (synchronous) | ||||||||||||
اوستوایی فیرلانما سورعتی | 4.627 m/s | ||||||||||||
| |||||||||||||
| آلبدو | 0.136 | ||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
| 29.3 to 34.1 arcminutes | |||||||||||||
| Atmosphere[۴] | |||||||||||||
سطح فیشاری | |||||||||||||
| حجم ترکیبی | |||||||||||||
.svg){kind=small}
آی اینسانلار اۆستونده اَیله‌شه بیلن تک گؤی جیسمیدیر. یئر جاذبه قوّه‌سیندن خیلاص اوْلوب کهکیشانا چیخان و آیین یاخینلیغیندان کئچن ایلک مصنوعی شی سوْوتلر بیرلیگی‌نین لۇنا ۱ ماهواره‌سیدیر. آی سطحینده ایلک اینسانی آپاران شئی لۇنا ۲ ماهواره‌سیدیر. نوْرمالدا گؤرونمه‌ین آیین اوبیری سطحی‌نین ایلک فوْتوعکسلرینی ایسه لۇنا ۳ ماهواره‌سی چکمیشدیر. بۇ اۆچ ماهواره‌ده ۱۹۵۹ ایلینده کهکیشانا بواخیلمیشدیر. آی سطحی‌نین ایلک یۇموشاق اَیله‌شه بیلن کهکیشان وسیله‌سی لۇنا ۹ و آی مدارینا گیرن ایلک اینسانسیز کهکیشان وسیله‌سی لۇنا ۱۰ دیر. بۇ ایکی ماهواره‌ده ۱۹۶۶دا کهکیشانا گؤندریلمیشدیرلر.[۵] آمریکا بیرلشمیش ایالتلرینین آپوللو برنامه‌سی ۱۹۶۹ و ۱۹۷۲ ایللری آراسیندا ۶ باشاریلی اَیله‌شمکله، گۆنوموزه قدر اینسانلی وظیفه‌لری باشاران تک کهکیشان برنامه‌سیدیر. آیین بلاواسیطه اینسانلار طرفیندن اؤیره‌نیلمه‌سی آپوللو برنامه‌سی سوْناچاتماقلا سوْن وئریلمیشدیر.
آی سطحی
آیین ایکی اوزو
آی، دونیانین اوربیتینده عئینی‌واخت‌لی اولاراق دونمک‌ده‌دیر، یعنی هر زامان عئینی اوزو دونیایا دونوکتور. آیین مئیدانا گلمه‌سی‌نین اول‌لرینده دونوشو یاواش‌لادی و دونیانین کوتله‌سی (جرم) سببیله عبارت اوْلان قابارما-چکیلمه دئفورماسیون‌لارینا باغ‌لی سورتونمه (اصطکاک) تأثیرلری‌نین نتیجه‌سی اولاراق گونوموزدکی مووقئعینده کیلیدلندی.[۶]
|
| |
| آیین گورونن اوزو| | آیین دیگر اوزو |
چوْخ اۇزون زامان اول‌لر آی داها سۆرعتلی دؤنرکن، قابارما-چکیلمه تپنی دۆنیا-آی خطّی‌نین قارشیسیندا دؤنوردو چۆنکی قابارما-چکیلمه تومسکلری (برجستگی‌ها) کیفایت قدر سۆرعتلی اوْلاراق دۆنیا ایله عئینی خطّه یۇخاری قالخیردی.[۷] بۇ خطّین خاریجینه چیخان تومسک سببی‌ایله عیبارت اوْلان تورک (گشتاور) آیین دؤنوشونو یاواشلاتدی. آیین دؤنوشو مدار سۆرعتینه برابر گله‌جک قدر یاواشلادیغیندا قابارما-چکیلمه تپنی دۆنیانین تام قارشیسینا گلدی و بۇ سببله تورک (گشتاور) اورتادان ایتدی. بۇ سببه گؤره آی، دۆنیا مداریندا دؤندوگو سۆرعتله اؤز اطرافیندا ده دؤنر و یئردن هر زامان آیین عئینی اۆزو گؤرونر.
آیین گؤروندوگو بۇجاغین کیچیک دَییشمه‌لری (آی ساللانتی‌سی) سببیله آی سطحی‌نین ۵۹ فاییزی گؤرونر.[۵]
آیین دونیایا قارشی اوْلان اوزونن آیین گورونن اوزو، دیگر طرفینه ده آیین او بیری اوزو دئییلیر. او بیری اوز آیین قاران‌لیق اوزو ایله قاریشدیریلمامالی‌دیر. آیین قاران‌لیق اوزو هر هانسی بیر آندا گونش طرفیندن آیدینلاتیلمایان یاری‌کوره‌سی‌دیر. آیدا بیر دفعه بۇ اوز یئنی‌آی مرحله‌سینه آیین گورونن اوزو اولار. آیین او بیری اوزو ایلک اولاراق ۱۹۵۹-جو ایلده سووئت کوسموس سونداسی لونا ۳ طرفیندن فوتوشکلی چکیلدی. آیین او بیری اوزونون آییردائدیجی خوصوصیت‌لرین‌دن بیری آی دنیزی (لاتینجا: (mare, چوخ‌لوغو maria) آدی وئریلن دوزلوک‌لرین آز قالا هئچ اولماماسی‌دیر.
آی دنیزلری
چیلپاق گوزله راحت‌لیق‌لا گورونن آی سطحینده اوْلان قاران‌لیق آی دوزلوک‌لرینی آی دنیزی دئییلیر. چونکی آنتیک دوور گوی عالیم‌لری بون‌لارین سوی‌لا دولو اوْلدوقلارینی ظن ائدیردی. ایندیکی واختدا بون‌لارین قاتیلاشمیش بازالت اوْلدوغو بیلینمکده‌دیر. بازالت تشکیل لاو، آی اوزونه مئتئوریت‌لر و قویروق‌لواولدوزلارین (ستاره‌های دنباله‌دار) چارپماسی نتیجه سینده یارانان کراتئر (چالا/چاله) دوزلوک‌لرینی دولدورموش و قاتیلاشاراق بۇ بازالت مئیدانا گتیرمیش‌دیر (اوجئانوس پروجئل‌لاروم کراتئر دوزلوگو دئییل و بۇ قایدایا اهمیت‌لی بیر استثنا تشکیل ائدیر) آی دنیزلری تکجه و یالنیز آیین گورونن اوزونده اولور. آیین او بیری اوزونون یالنیز% ۲سینی بیر نئچه داغیلمیش کیچیک دوزن‌لیک واردیر.[۸] آیین گورونن اوزونده ایسه بۇ نیسبت% ۳۱دیر.[۵] بۇ فرق‌لی‌لیگین ان آغلا اویغون شرحی، لونار پروسپئجتور کوسموس سونداسی‌نین گامما شوعاسی ایسپئکترومتره‌سی (طیف‌سنجی) ایله الده ائدیلن ژئوکیمیاسال خریطه‌لرده گوستریلدیگی اوزره آیین گورونن اوزونده ایستی‌لیک چیخاران ائلئمئنت‌لرین داها یوکسک کونسئنتراسیادا (غلظت) اولماسی‌دیر.[۹][۱۰] قالخان تیپی وولکان‌لار و کوببه‌مسی‌داغ‌لار گورونن اوز اوزرین‌دکی آی دنیزلرینده راست گلینن خوصوصیت‌لردیر.[۱۱]
آی داغ‌لاری
آی سطحینده گورونن آچیق رنگ‌لی بؤلگه‌لره آی داغ‌لاری (لاتینجا: terrae (چوخلوق), terra)آی دنیزلرینده داها یوکسک‌دیر. آیین گورونن اوزونده، ایچ‌لری بازالت ایله دولو اوْلان کراتئرلرین (چالالارین) اطرافیندا بیر چوخ داغ سیراسینا راست گلینر. بون‌لارین کراتئرلرین اطراف‌لاریندا عبارت اوْلان یوکسک‌لیک‌دن قالیق‌لاری اوْلدوغو دوشونولمکدهدیر.[۱۲] دونیادا قارشی‌لاشیلان مئیدانا گلمه‌نین عکسینه، باش‌لیجا آی داغ‌لاری‌نین هئچ بیری‌نین تئکتونیک تدبیرلر نتیجه سینده مئیدانا گلمدیگینه اینانیلماقدادیر.[۱۳]
۱۹۹۴-جو ایلده رئال‌لاش‌دیریلان کلئمئنتینه (Clementine) وظیفه‌سین‌دن آلینان ویزوال‌لار آیین قوزئی قوطبونده اوْلان ۷۳ ک. م گئنیشلیگین‌دکی پئاری کراتئری‌نین اطرافین‌داکی دورد داغ‌لیق بؤلگه‌نین بوتون آی گونو بویونجا گون ایشیغی آلدیغی گورولموش‌دور. گون‌ایشیغینین داوام‌لی آیدینلاتیغی بۇ بؤلگه‌لر، آیین حبسه موستوی‌سینه اوْلان اوْلدوقجا کیچیک ائکسئنئل ائغیکلیغی سببیله مۆمکون‌دور. گونئی قوطبونده بنزر بؤلگه‌لره راست گلینمه‌میش‌دیر، آنجاق شاکلئتون کراتئری (Shackleton) آی گونونون ۸۰٪-ی بویونجا گون ایشیغی آلتیندادیر. آیین کیچیک ائکسئنئل اییک‌لیگی‌نین بیر باشقا نتیجه‌سی ده قوطب بؤلگه‌سینده کراتئرلرین دیبینده داوام‌لی کولگه‌ده قالان بؤلگه‌لر اولماسی‌دیر.[۱۴]
کراتئرلر (چالالار)
آیین سطحینده گوی جیسیم‌لری‌نین چارپماسی نتیجه سینده یارانان بیر چوخ کراتئر (چالا) مووجوددور.[۱۵] دیامتری ۱ ک.م. 'دئییل بویوک تخمیناً یاریم میلیون کراتئر آی سطحینه مئتئوریت‌لرین (شهاب‌سنگ‌ها) و قویروق‌لواولدوزلارین (ستاره‌های دنباله‌دار) توققوشماسی نتیجه سینده مئیدانا گلمیش‌دیر. کراتئرلر تکجه ثابیت بیر نیسبت‌له مئیدانا گلدیگی اۆچون واحید ساحه‌ده اوْلان کراتئر سایی سطحین یاشینی تخمین ائتمک اۆچون ایستیفاده ائدیله بیلر. آتموسفرین، هاوا حادیثه‌لری‌نین و یاخین کئچمیشده گئولوژی تدبیرلرین اولماماسی سایه‌سینده بۇ کراتئرلر، دونیاداکی‌لرین عکسینه اوْلدوقجا یاخشی قورونموش‌دور.
آی سطحی‌نین و گونش سیستمی‌نین بیلینن ان بویوک کراتئری گونئی قوطب و - آیتکئن دوزلوغودور. بۇ چارپما حووزه‌سی آیین او بیری اوزونده گونئی قوطب و ایله ائکواتور آراسیندا ایشتیراک ائدر؛ ۲۲۴۰ ک.م. سویه‌سینده و ۱۳ ک.م. درینلیگینده‌دیر.[۱۶] آیین گورونن اوزونده باش‌لیجا کراتئرلر مارئ ایمبریوم(Mare Imbrium)، ماری سئرئنیتاتیس(Mare Serenitatis)، ماری کری‌سیوم(Mare Crisium)، و مارئ نئکتاریس (Mare Nectaris)دیر.
رئگولیت
آیکابوغونون اوزرینده رئگولیت آدی وئریلن داش و توزدان عبارت اوْلان بیر طبقه اولور. سطحه دین گوی جیسیم‌لری سببیله عبارت اوْلان رئگولیت کوهنه سطح‌لرده یئنی سطح‌لره نظرن داها قالین‌دیر. خوصوصی اولاراق رئگولیتین قالین‌لیغینین دنیزلرده ۳–۵ متر، داها کوهنه یایلا بؤلگه‌لرینده ایسه ۱۰–۲۰ متر آراسیندا ده‌ایشدیگی تخمین ائدیلمکده‌دیر.[۱۷] چوخ اینجه توز حالیندا اوْلان رئگولیت طبقه‌سی‌نین آلتیندا اونلارلا کیلومتر قالینلیغیندا اوْلدوقجا پارچالانمیش قایالاردان عبارت مئگارئگولیت طبقه‌سی وار.[۱۸]
سو وارلیغی
آی سطحینه داوام‌لی ده‌یه‌ن گوی‌داش‌لاری فارسجا: شهاب‌سنگ‌ها و قویروقلواولدوزلار فارسجا: ستاره‌های دنباله‌دار سببیله کیچیک میقدارلاردا سو بویوک احتیمال لا سطحه علاوه اوْلونموش‌دور. بۇ وضعیت‌ده گون ایشیغی سویو ائلئمئنت‌لرینه یعنی هیدروژئن و اوکسیژئن آییراجاق، بون‌لار دا آیین ضعیف کوتله‌چکیمی سببیله زامانلا سطح‌دن قاچاجاق. آنجاق آیین دونمه اوخونون حبسه موستوی‌سینه یالنیز ۱٫۵ ° کیمی چوخ کیچیک بیر اییک‌لیک ائتمه‌سی سببیله قوطب‌لر یاخینیندا اوْلان بعضی درین کراتئرلر هئچ بیر زامان بیرباشا گون ایشیغی گوتورمدیگین‌دن و داوام‌لی کولگه‌ده قالدیغین‌دان بورا دوشن سو مولکول‌لاری اوزون زامان مۆدت لری بویونجا دایانیق‌لی‌لیغینی قورویاجاق.
کلئمئنتینه وظیفه‌سی گونئی قوطبونده کولگه‌ده قالمیش بئله کراتئرلری خریطه‌لن‌دیردی،[۱۹] و کومپوتئر (کامپیوتئر) سیمولیاسیالاری تخمیناً ۱۴٫۰۰۰ ک. م ² قدر بیر بؤلگه‌نین داوام‌لی کولگه‌ده قالدیغینی گوستریر.[۱۴] کلئمئنتینه وظیفه‌سی‌نین بیستاتیک رادار تجروبه‌سی کیچیک دونموش سو جیب‌لرینه ایشاره ائدر و لونار پروسپئجتور وظیفه‌سین‌دن گلن معلومات‌لار قوطب بؤلگه‌لری یاخینلاریندا رئگولیتین اوست حیسه‌لرینده حدین‌دن آرتیق درجه‌ده یوکسک هیدروژئن کونسانتراسیون‌لارینی گوسترر.[۲۰] عومومی سو بوزو میقداری‌نین بیر کیلومتر کوپ اوْلدوغو تخمین ائدیلمکده‌دیر.
سو بوزو قازیلاراق توپ‌لانا بیلر و نووه ژئنئراتورلار یا دا گونش پانئل‌لریله تجهیز ائدیلمیش ائلئکتریک ایستانسیالاری طرفیندن هیدروژئن و اوکسیژئن‌ه آیری‌لا بیلر. آی اوزرینده ایستیفاده ائدیله بیله‌جک میقداردا سو اولماسی، آیی یاشانیلابیلیر قیلماق اۆچون اهمیت‌لی‌دیر چونکی دونیادان سو داشیماق مۆمکون اولا بیلمه‌یه‌جک قدر باهالی اولاجاق. آنجاق سون زامان‌لاردا آرئجیبو پلانئت راداری ایله ائدیلن موشاهیده‌لر، کلئمئنتینه رادارینین سو بوزو اوْلدوغونا دایر ایشاره ائتدیگی معلومات‌لارین اصلینده نیسبی‌لیک یئنی کراتئرلرین مئیدانا گلمه‌سینده آتیلان قایالارین نتیجه‌سی اولا بیلجه‌اینی گوسترمیش‌دیر.[۲۱] آی اوزرینده نه قدر سو اوْلدوغو سوالینین جاوابی هله بیلینمه‌مکده‌دیر.
فیزیکی خصوصیتلری
ایچ قورولوش
آی، قابیق، مانتو و نووه (گوشته و هسته) کیمی ژئوکیمیاسال اولاراق آیریملانا بیلن لای‌لاردان عیبارت‌دیر. بۇ قورولوشون تخمیناً ۴٬۵ میلیارد ایل اول، آیین مئیدانا گلمه‌سین‌دن درحال سوْنرا ماقما (ماگما) اوقیانوسوْنون پیلله‌لی اولاراق کریستال‌لشمه‌سی‌له مئیدانا گلدیگینه اینانیلماقدادیر. آیین خاریجی سطحینی اریتمک اۆچون لازیم اوْلان انرژی‌نین دونیا و آی سیستمینی مئیدانا گتیردیگی قارشییا قویولان نهنگ چارپما ایله الده ائدیلدیگی دوشونولمکدهدیر. بۇ ماقما اوقیانوسوْنون کریستاللشمهسی نتیجه سینده مافیک مانتو و پلاژیوکلاز زنگینی قابیق اورتایا چیخمیش اولا بیلر.
اوربیت‌دن ائدیلن ژئوکیمیاسال خریطه‌لمه آیکابوغونون ماقما اوقیانوسو فرضیه‌سی ایله اویغون بیر شکیلده اوْلدوقجا آنورتوسیتیک بیر قورولوشدا اوْلدوغونو گوستریر.[۴] آیکابوغو اساس اوکسیژئن، سیلیکون، ماقنئزیوم (مگنزیوم)، دمیر، کلسیوم، و آلومینیوم ائلئمئنت‌لرین‌دن مئیدانا گلمیش‌دیر. ژئوفیزیک‌سل تئکنیکالارا اساس‌لاناراق آیکابوغونون قالین‌لیغینین اوْرتا حساب‌لا ۵۰ ک.م. اطرافیندا اوْلدوغو تخمین ائدیلمکده‌دیر.[۱]
آیین مانتوسوندا عبارت اوْلان قیسمی اریمه آی دنیزلرینده اوْلان بازالت‌لارین سطحه پوسکورمه‌سی‌نه سبب اوْلدو. بۇ بازالت‌لارین آنالیزی مانتونون اولیوین، اورتوپیروکسئن و کلینوپیروکسئن مینئراللریندئن مئیدانا گلدیگینی و آی مانتوسوْنون دونیا مانتوسون‌دان دمیر باخیمین‌دان داها زنگین اوْلدوغونو گوسترر. بعضی آی بازالت‌لاریندا ایلمئنیت مینئرالی ایچینده قارشی‌لاشیلان یوکسک نیسبت‌ده تیتانیوم مضمونو مانتونون ترکیبی‌نین اوْلدوقجا یوکسک هیدروژئن اوْلدوغونو گوستریر. آی سطحین‌دن تخمیناً ۱٫۰۰۰ ک. م درینده، مانتودا آی سارسینتی‌لاری اوْلدوغو تاپیلمیش‌دیر. آی‌دان عیبارت اوْلان بۇ سارسینتی‌لار آیین دونیا اطرافیندا خاریجی مرکزلی اوربیتده دونمه‌سی سببیله عبارت اوْلان قابارما-چکیلمه ایسترئسلرینی باغلانمیش‌دیر.[۱]
آی ۳٫۳۴۶٬۴ ک. ق / م³-لیک اوْرتا سیخلیغییلا، گونش سیستمی‌نین ایودان سوْنرا ایکینجی سیخ طبیعی پئیکی‌دیر. آنجاق بعضی دلیل‌لر آی نووه‌سی‌نین تخمیناً ۳۵۰ ک.م. 'لیک یاریچاپییلا اوْلدوقجا کیچیک اوْلدوغونا ایشاره ائدر.[۱] بۇ بویوک‌لوک آیین یالنیز% ۲۰اینه برابر گلیر، حال‌بوکی بیر چوخ گوک‌جیسمینده نووه‌نین نیسبتی% ۵۰ اطرافیندادیر. آی نووه‌سی‌نین ترکیبی تام اولاراق موعه‌ایه‌ن اوْلونا بیلمه‌میش‌دیر، اما آز بیر میقداردا کوکورد و نیکئل خلیته‌لی مئتالیک دمیردن مئیدانا گلدیگی سانیلماقدادیر. آیین زامانلا ده‌ایشن‌لیک گوسترن چئوری‌لی‌نین آنالیزی نووه‌نین هئچ اولماسا قیسمن اریمیش اوْلدوغونو گوستریر.[۲۲]
توپوگرافیا
آیین توپوگرافیاسی خوصوصی‌له یاخین زاماندا ائدیلن جئلئمئنتینه وظیفه‌سی‌نین تأمین ائتدیگی، لازئر آلتیمتری و ایستئرئو گورونوش آنالیزی اوصول‌لاری‌لا الده ائدیلن دئیتا سایه‌سینده اولچولموش‌دور. ان چوخ گورونن توپوگرافیک خوصوصیت او بیری طرف‌ده مووجود اوْلان و آیین ان آلچاق نوقطه‌لرینی ساخلایان گونئی قوطب‌و - آیتکئن دوزلوغودور. ان یوکسک نوقطه‌لر بۇ دوزلوگون درحال قوزئی-شرقینده یئرلشیر. بورانین گونئی قوطب‌و - آیتکئن دوزلوغونون مئیدانا گلمه‌سینه سبب اوْلان گوی جیسمی چارپماسی نتیجه سینده یئر ده‌ایشدیرمیش قالین لای‌لار سبب‌ایله مئیدانا گلدیگی تکلیف ائدیلمیش‌دیر. دیگر بویوک کراتئرلر مارئ ایمبریوم، مارئ سئرئنیتاتیس، مارئ جری‌سیوم، مارئ سمیتهیی، و مارئ اوریئنتال 'ده ده اوْلدوقجا آلچاق نوقطه‌لر و اطراف‌لاریندا یوکسک نوقطه‌لر وار. آی شکلی‌نین دقت چکیجی بیر نوقطه‌سی ده اورتالاما یوکسک‌لیک‌لری او بیری یوزده، گورونن-اوزه گوره ۱٬۹ ک. م داها یوکسک اولماسی‌دیر.[۱]
کوتله چکیم ساحه‌سی
آیین کوتله‌چکیم ساحه‌سی (مئیدان گرانشی)، اوربیت‌دکی کوسموس واسیطه‌لری‌نین یایدیغی رادیو دالغالاری‌نین ایزلنیلمه‌سی نتیجه سینده تعیین اوْلونموش‌دور. ایستیفاده ائدیلن پرینسیپ دوپپلر ائتکیسینه باغ‌لی‌دیر. کوسموس واسیطه‌سی‌نین دونیاگوروشو ایستیقامتین‌دکی ایومئسی رادیو دالغالاری‌نین ایستیقامتینی آز-آز ده‌ایش‌دیره‌رک و کوسموس واسیطه‌سین‌دن دونیا اوزرین‌دکی ثابت بیر نوقطه‌یه اوْلان اوزاق‌لیغی ایستیفاده ائده‌رک موعه‌ایه‌ن ائدیلیر. آنجاق آیین عئینی‌واخت‌لی دونمه‌سی سبب‌ایله، کوسموس واسیطه‌سی کنار طرف‌ده‌ایکن ایزلنمدیگیندن اوتری، او بیری طرفین کوتله‌چکیمی ساحه‌سی چوخ یاخشی بللی اولماییب.[۲۳] آیین کوتله‌چکیم ساحه‌سی‌نین ان اهمیت‌لی خصوصیت‌لرین‌دن بیری نهنگ کراتئر دوزلوک‌لر ایله علاقه‌لی اوْلان گئنیش موثبت کوتلهچکیمسل آنومالیالاری وارلیغی‌دیر.[۲۴] بۇ آنومالی‌لر کوسموس واسیطه‌لری‌نین اوربیتینی اهمیت‌لی اولچوده تأثیر ائدر بۇ سببله اینسانلی یا دا اینسانسیز اوچوش‌لارین پلانلاشدیریلماسی آیین دوغرو کوتلهچکیمسل مودئلی لازیم‌لی‌دیر. کوتلهچکیمسل سیخلیغین اوْلدوغو بؤلگه‌لرین سببی قیسمن، کراتئر دوزلوک‌لرینی دول‌دوران سیخ بازالت تشکیل لاوا آخیشینین وارلیغینا باغ‌لی‌دیر. آنجاق بۇ لاوا وساییط‌لری‌نین حرکتی تک باشینا کوتلهچکیمسل ایجازه هامی‌سینی آچیقلایا، آیکابوغو ایله مانتو آراسین‌داکی قارلی‌لیق‌لی تأثیره ده گرک واردیر. لونار پروسپئجتور 'ون کوتلهچکیمسل مودل‌له‌مه‌لری بازالتیک وولکان‌لارین تأثیری سبب‌ایله مئیدانا گلمه‌دیگی سانیلان بعضی کوتلهچکیمسل سیخ‌لیق‌لاری وارلیغینی گوسترر.[۲۵] اوجئانوس پروجئل‌لارومدا نهنگ وولکان قایناق‌لی بازالت‌لار اولماسینا باخمایاراق کوتلهچکیمسل آنومالی گوزلملنممکده‌دیر.
ماقنیت ساحه‌سی
آیین خاریجی ماقنیت ساحه‌سی (مئیدان مغناطیسی) بیر ایله اوز نانوتئسلا آراسیندادیر یعنی ۳۰–۶۰ میکروتئسلا بویوکلوگون‌دکی یئرین ماقنیت ساحه‌سین‌دن یوز قات داها کیچیک‌دیر. دیگر اهمیت‌لی فرق‌لی‌لیک‌لر نووه‌سین‌دکی ژئودینامو طرفیندن چیخاریلمیش بیر دیپولار ماقنئتیک آلینی یوخ‌دور و مووجود اوْلان ماقنئتیک ساحه‌لرین قایناغی تامامیله آیکابوغودور.[۲۶] بیر فرزیه‌یه گوره آیکابوغونداکی مانیئتیکلئشمئلرین آی داها گنجکن و نووه‌سینده بیر ژئودینامو اولارکن میدانا گلدیگی‌دیر. آنجاق آی نووه‌سی‌نین کیچیک‌لیگی بۇ فرضیه‌نین دوغرولوغو قارشیسیندا بیر مانیعه مئیدانا گتیرمک‌ده‌دیر. آلترناتیو فرضیه‌لر آراسیندا، آی کیمی هاواسی اولمایان گوی جیسیم‌لرینه سورک‌سیز ماقنئتیک ساحه‌لر بویوک گوی جیسیم‌لری‌نین چارپماسی اولور. بۇ هیپوتئزی دستکله‌یه‌جک شکیلده ان گئنیش آیکابوغو مانیئتیکلشمه‌لری‌نین نهنگ کراتئرلرین تام قارشیسیندا آی سطحینده گئرچکلشدییی‌نین فرقینه واریلماسی‌دیر. بئله بیر فئنومئنین ووروشما نتیجه سینده یارانان پلازما بولودونون موحیطده بیر ماقنئتیک ساحه اولارکن سربست اولاراق یاییلماسین‌دان قایناق‌لانا تکلیف ائدیلمیش‌دیر.[۲۷]
آیین آتموسفری
آیین آتموسفری ائله اینجه‌دیر کی یوخ بئله ساییلا بیلر. عومومی آتموسفریک کوتله‌سی ۱۰۴ ک.ق. دیر.[۲۸]
آتموسفری‌نین قایناق‌لارین‌دان بیری آیکابوغوندا و مانتودا عیبارت اوْلان رادیواکتیولیک نتیجه سینده اورتایا چیخان رادون کیمی قازلارین سالینیمی‌دیر. دیگر اهمیت‌لی بیر قایناق ایسه میکروگوی‌داش‌لاری، گونش کولیی ایون‌لاری، الکترون و گونیشیغینین بومباردمانی نتیجه سینده یارانان پوسکوردون پروسسی باش وئریر.[۴] پوسکوردون یولو ایله سالینان قازلار یا تکرار رئگولیت ایچینده هاپسولور، یا دا گونش رادیاسیا تضییقی و یا یونیزه اوْلموش‌لارسا گونش کولیی ماقنئتیک ساحه‌سی سبب‌ایله کوسموسا قاچار. دونیا اوزرین‌دن ائدیلن ایسپئکتروسکوپیک اصول‌لارلا ناتریوم (سدیوم) (Na) و کالیوم (پتاسیوم) (K) کیمی ائلئمئنت‌لرین وارلیغی تثبیت ائدیلمیش‌دیر. رادون-۲۲۲ (۲۲۲Rn) و پولونیوم-۲۱۰ (۲۱۰Po) کیمی ائلئمئنت‌لر ایسه لونار پروسپئجتور 'ون آلفا پارچاجیق ایسپئکترومترئسی ایله تثبیت ائدیلمیش‌دیر.[۲۹] آرقون-۴۰ (۴۰Ar)، هئلیوم-۴ (۴He)، اوکسیگئن (O۲) و / و یا مئتان (CH۴)، آزوت (N۲) و / و یا کاربون مونوکسیت (CO)، و کاربون دیوکسید (CO۲) آپوللو آستروناوت‌لاری طرفیندن یئرلش‌دیریلن دئتئکتورلاری طرفیندن موعه‌ایه‌ن ائدیلمیش‌دیر.[۳۰]
سطح ایستی‌لییی
آی گونو بویونجا سطح ایستی‌لییی اورتالاما ۱۰۷ °C، آی گئجه‌سی بویونجا دا اورتالاما -۱۵۳ °C اطرافیندادیر.[۳۱]
کوکه‌نی (منشأیی) و ژئولوژیک تکامولو
یارانما
آیین مئیدانا گلمه‌سینی آچیقلایان موختلیف فرضیه‌لر تکلیف ائدیلمیش‌دیر. آیین گونش سیستمی‌نین مئیدانا گلمه‌سین‌دن ۳۰–۵۰ میلیون ایل سوْنرا، گونوموزدن ۴٬۵۲۷ ± ۰٫۰۱۰ میلیارد ایل اول مئیدانا گلدیگینه اینانیلماقدادیر.[۳۲]
- بؤلونمه قایداسی - آیین مئیدانا گلمه‌سی حاقیندا ایلک دوشونجه‌لر آیین مرکزدن‌قاچما (گریز از مرکز) قوه‌لر سببیله یئرقابوغون‌دان قوپاراق آیریلدیغی و گئری‌سینده بؤیوک اقیانوس (اقیانوس آرام) چوخورونو بوراخدیغینی تکلیف ائتمیش‌دیر.[۳۳] بۇ بؤلونمه آنلاییشی دونیانین باشلانغیج دؤنوشونو چوخ بؤیوک اولماسینی طلب ائدیر. آیریجا بۇ بؤلونمه نتیجه سینده یارانان اوربیت دونیانین ائکواتور موستوی‌سینه ایزلمک وضعیتینده اولاجاقدی اما بئله دئییل.
- توتما قایداسی - دیگرلری آیین باشقا بیر یئرده مئیدانا گلدیگینی و دونیانین اوربیتینه توتولاراق گیردیگینی دوشونموش‌لر.[۳۴] آنجاق بۇ توتمانین رئال‌لاشا بیلمه‌سی اۆچون لازیم‌لی اوْلان شرط‌لرین، مثلاً، انرژینی سؤنومله‌یه‌بیلمک اۆچون دونیانین گئنیش بیر آتموسفری‌نین اولماسی کیمی، مئیدانا گلمه‌سی مۆمکون دئییلدی.
- بیرلیکده مئیدانا گلمه قایداسی – بیرلیکده مئیدانا گلمه فرضینی دونیا ایله آیین پلانئت اوولی بولوددان عئینی زاماندا و یئرده بیرلیکده مئیدانا گلدیک‌لرینی ائتمه‌ای تؤوصیه ائدیر. بۇ مولاحیظه‌یه گؤره آی، دونیانین مئیدانا گلدیگی مادّه‌لرین اطرافین‌داکی مادّه‌لردن مئیدانا گلدیگی دوشونولر. بعضی‌لری بۇ فرضیه‌نین آی اوزرینده مئتالیک دمیرین آزلیغینی آچیقلایا اۆچون دوغرو اولمادیغینی ایفاده ائتمیش‌دیر.
بو فرضیه‌لرین اهمیت‌لی بیر آچیغی دونیا و آی سیستمی‌نین یوکسک بوجاق مومئنتومونون آسانجا آچیقلایامامالاری‌دیر.[۳۵]
- نهنگ چارپما (انفجار بزرگ – Big Bang) قایداسی - ایندیکی واختدا، دونیا و آی سیستمی‌نین مئیدانا گلمه‌سینی نهنگ چارپما قایداسی‌نین آچیقلادیغی علم آدام‌لاری طرفیندن گئنیش قبول گؤرموش‌دور. بۇ فرضیه‌یه گؤره دونیانین یارانماسین‌دان اول، مارس بؤیوکلوگونده بیر گؤی جیسمی‌نین چارپاراق دونیا اوربیتینه آیی مئیدانا گتیره‌جک قدر کافی میقداردا مادّه ساچمیش اولماسی‌دیر.[۵] پلانئت‌لرین، کیچیک یا دا بؤیوک پارچالارین ییغیلماسی نتیجه سینده مئیدانا گلدیگینه اینانیلدیغی اۆچون بونون کیمی نهنگ چارپما حادیثه‌لری‌نین بیر چوخ پلانئتی تأثیر اینانیلماقدادیر. بۇ چارپما سیموله ائدن بیلگی‌سایار مودئل‌لری هم دونیا و آی سیستمی‌نین یوکسک بوجاق مومئنتومو (شتاب) و آی نووه‌سی‌نین کیچیک‌لیگینی آچیقلایابیلمکده‌دیر.[۳۶] بۇ قایدا ایله علاقه‌دار جاوابی داخیل ائتمه‌ایب سوال‌لار آراسیندا دونیا اوولی کوتله ایله بونا ده‌یه‌ن گؤی جیسمی‌نین نیسبی اؤلچولری ایله بون‌لاردان چیخان مادّه‌نین نه قدری‌نین آیی یاراتدیغی‌دیر.
آی ماقما اوقیانوسو
هم نهنگ چارپما حادیثه‌سی زامانی هم ده بونو ایزله‌یه‌ن دونیانین اوربیتینده مادّه‌نین ییغیلماسینا چوخ بؤیوک میقدارلاردا انرژی سالیندیغی اۆچون آیین اهمیت‌لی بیر قیسیمی‌نین باشلانغیجدا اریمیش اوْلدوغو دوشونجه‌سی مشهوردور. آیین او سیرادا اریمیش خاریجی سطحینه آی ماقما اوقیانوسو آدی وئری‌لر و درین‌لیگی‌نین ۵۰۰ ک. م ایله آیین رادیوسو آراسیندا ده‌ایشدیگی تخمین ائدیلمکده‌دیر.[۹]
ماگما اوقیانوسو سویودوکجا قیسمن کریستال‌لش‌دی و لای‌لارا آیریلاراق ژئوکیمیاسال اولاراق آیری اوْلان آی‌قابوغو و مانتو مئیدانا گلدی. مانتو اولیوین، کلینوپیروکسئن و اورتوپیروکسئن مینئرال‌لاری‌نین چؤکل‌مه‌سی نتیجه سینده مئیدانا گلدیگی دوشونولمکدهدیر. ماگما اوقیانوسوْنون دؤردده اۆچونون کریستاللشمهسی تاماملاندیق‌دان سوْنرا آشاغی سیخ‌لیغی (تراکم کم) سببیله آنورتیت مینئرالی چؤکلمیش و سطحه چیخیب آی‌قابوغونو مئیدانا گتیرمیش‌دیر.[۹]
ماگما اوقیانوسوْنون کریستال‌لاشان سون مایع حیسه‌سی آی‌قابوغو ایله مانتو آراسیندا سیخیش‌میش‌دیر و ایستی‌لیک چیخاران، بیر-بیری‌له اویغون اولمایان ائلئمئنت‌لری ایحاطه ائدیر. بۇ ژئوکیمیاسال قاریشیغی کالیوم (پتاسیوم) (K)، سوی توْرپاق ائلئمئنت‌لری (عناصرلری) (اینگیلیسجه: rare earth elements - REE) و فوسفور (P) ایشاره‌لرینی عبارت اوْلان قیسالتما کرئئپ آدی وئری‌لر و گؤرونن اوزده اوجئانوس پروجئل‌لاروم ایله مارئ ایمبریومون چوخونو ایحاطه ائدن کیچیک ژئولوژی بؤلگه‌ده توپلانمیش گؤرونمکده‌دیر.
ژئولوژی تکامولو
آیین ماقما اوقیانوسو سوْنراسی ژئولوژی تکامولو گؤی جیسیم‌لری‌نین چارپماسی ایله مئیدانا گلمیش‌دیر. آیین ژئولوژی دؤورلری نئجتاریس، ایمبریوم، اوریئنتال کیمی بؤیوک کراتئرلرین (چالالارین) مئیدانا گلمه‌سینه سبب اوْلان چارپما حادیثه‌لرینه گؤره آیریلمیش‌دیر. چارپما نتیجه سینده یارانان بۇ یاپی‌لار (ایستروکتورلار/سازه‌لر) یوخاری آتیلان مادّه‌نین مئیدانا گتیردیگی چوخ‌لو حالقالاری ایله موشاهیده ائدی‌لر. بۇ حالقالارین دیامتری عومومیت‌له یوزلرله کیلومتردن مین‌لرله کیلومتره قدر اوزانار. هر چوخ‌لو خالقا دوزونده رئگیونال ایستراتیگرافیک اوفوغو تشکیل پوسکوردون لای‌لاری ایله علاقه‌لی‌دیر. یالنیز بیر نئچه چوخ‌لو خالقا دوزلوگو قطعی اولاراق تاریخ لندیریلدیسه ده ایستراتیگرافیک لای‌لار سایه‌سینده نیسبی یاش‌لارین تثبیتینده فایدالی‌دیر. داوام‌لی اولاراق گؤی جیسیم‌لری‌نین چارپماسی نتیجه سینده رئگولیت مئیدانا گلر.
آی سطحی‌نین مئیدانا گلمه‌سینی تأثیر ائدن دیگر اهمیت‌لی بیر ژئولوژی مۆدت ی آی دنیزلری‌نین مئیدانا گلمه‌سی‌نین تملین‌دکی وولکانیک ائتکین‌لیک‌دیر. پروجئل‌لاروم کرئئپ لای‌یندا ایستی‌لیک چیخاران ائلئمئنت‌لرین توپلانماسی نتیجه سینده آلتیندا قالان مانتونون ایستیلنیب سوْنوندا قیسمن اریدیگی دوشونولمکدهدیر. اری‌یه‌ن ماگمانین بیر قیسیمی سطحه چیخاراق پوسکوردولدو و آیین گؤرونن اوزونده اوْلان آی دنیزی بازالت‌لارینی مئیدانا گتیردی.[۹] آیین بۇ ژئولوژی بؤلگه‌سینده اوْلان بازالت‌لارین چوخو ۳٬۰–۳٬۵ میلیارد ایل اول ایمبریان دؤورونده پوسکوردولدو. یئنه ده ان کؤهنه تاریخ‌لنمیش نومونه‌لر ۴٬۲ میلیارد ایله اوزانارکن[۳۷] ان یئنی پوسکوردون یالنیز ۱٬۲ میلیارد ایل اول مئیدانا گلمیش‌دیر.[۳۸]
آی سطحی‌نین زامانلا ده‌ایشیک‌لیک گؤستریب گؤسترمه‌دیگی مؤوضوع‌سوندا بعضی آنلاشیلمازلیق‌لار وار. بعضی موشاهیده‌چی‌لر کراتئرلرین (چالالارین) اورتایا چیخدیغینی یا دا اورتادان ایتدیگینی و یا دیگر کئچیجی فئنومئن‌لرین مئیدانا گلدیگینی ایددیعا ائتدی. ایندیکی واختدا بۇ ایددیعالارین چوخونون یانیلساما اوْلدوغو و فرق‌لی ایشیق شرط‌لری، ضعیف آسترونومیک موشاهیده، یا دا غئیری-کافی کؤهنه شکیل‌لر سببیله مئیدانا گلدیگی دوشونولمکدهدیر. یئنه ده قاز چیخماسی کیمی فئنومئن‌لرین هردنبیر مئیدانا گلدیگی و بون‌لارین ایددیعا ائدیلن کئچیجی آی فئنومئن‌لرین‌دن سبب وئرمیش معلوم‌دور. بۇ یاخین‌لاردا، تخمیناً بیر میلیون ایل اول قازین سربست قالماسی سببیله کوبودجا ۳ ک. م چاپلی (دیامترلی / قطر) بیر بؤلگه‌نین سطح شکلی‌نین ده‌ایشمیش اولا بیلجه‌ای تکلیف ائدیلمیش‌دیر.[۳۹][۴۰]
آی‌داش‌لاری
آی‌داش‌لاری ایکی آنا کاتئقوریادا آراشدیریلیر؛ آی دنیزلرینده و آی داغ‌لاریندا اوْلان آی‌داش‌لاری. آی داغ‌لاریندا اوْلان آی‌داش‌لاری اوچ تاخیم‌دان (کوماندادان / تیم‌دن) عبارت‌دیر: دمیر آنورتوسیت سیرا، ماقنئزیوم کومانداسی، و قلوی کومانداسی. دمیر آنورتوسیت تاخیمی داش‌لار آز قالا تامامیله آنورتیت مینئرال‌دان مئیدانا گلمیش‌دیر و آی ماقما اوقیانوسو اوزرینده اوزه‌رک توپ‌لانان پلاژیوکلازدان گلدیگینه اینانیلماقدادیر. رادیومتریک اصول‌لارلا دمیر آنورتوسیت‌لرین تخمیناً ۴٬۴ میلیارد ایل اول مئیدانا گلدیگی ائتمیش‌دیر.[۳۷][۳۸]
ماقنئزیوم و قلوی (آلکالی / قلیایی) کومانداسی آی‌داش‌لاری اصل اولاراق مافیک پلوتونیک کایاچ‌لاردیر (داش‌لاردیر). تیپی اولاراق راست گلینن کایاچ‌لاردیر دونیت، تروکتولیت، گاببرو، قلوی آنورتوسیت و نادیر اولاراق دا گرانیت‌دیر. دمیر آنورتوسیت کومانداسی آی‌داشلاری‌ایلا قارشیلاشدیریلدیق‌لاریندا بۇ کوماندانین مافیک مینئراللرینده (مواد معدنی) نیسبی‌لیک داها یوکسک مگ / فئ (Mg/Fe) نیسبت‌لری اولور. عومومیت‌له بۇ کایاچ‌لاردیر اول‌دن اوْلموش داغ‌لیق ائدن آی‌قابوغونا سوْنرادان گیرمیش‌دیر و تخمیناً ۴٬۴–۳٬۹ میلیارد ایل اول مئیدانا گلمیش‌لر. بۇ آی‌داش‌لاریندا یوکسک نیسبت‌ده کرئئپ (KREEP) کومپونئنتی (بیلشن / جزء) وار.
آی دنیزلرینده آز قالا یالنیز بازالت اولور. دونیا بازالت‌لارینا بنزه‌سه ده چوخ داها چوخ دمیر ساخلایارلار و سو اساس‌لی ده‌ایشیک‌لیک محصول‌لاری باریندیرمازلار. آیریجا چوخ میقداردا تیتانیوم دا ائحتیوا ائدرلر.[۴۱][۴۲]
آستروناوت‌لار (فضانوردلر) سطح‌دکی توزون قار کیمی هیسس و یانیق باریت‌ی وئردیگینی بیلدیرمیش‌دیر.[۴۳] توز اصل اولاراق آی سطحینه چارپان گوی‌داش‌لاری سببیله مئیدانا گلمیش اوْلان سیلیکون دیوکسید شوشه‌سین‌دن (SiO۲) عبارت‌دیر. عئینی زاماندا کالسیوم و ماقنئزیوم دا ائحتیوا ائدر.
دونیا مداریله ایرتیباطی
آی ثابیت اوْلدوزلارا گوره دونیا مداریندا هر ۲۷٬۳ گون‌ده بیر تام تور آتار. آنجاق دونیادا اوزو مداریندا گونشین چئوره‌سین‌ده دوندویو اۆچون آیین ائوره‌لری‌نین دونوشومو اۆچون بیرآز داها اوزون بیر زامان، ۲۹٬۵ گون گره‌کیر.[۵] دئیر گزگن‌لرین اویدولاری‌نین آقسینه آی دونیانین ائکوادور دوزله‌می اوزرینده دئییل، توتولوم دوزله‌می یاخینلاریندا مدارین‌دادیر. گزگه‌نی‌نین بویوت‌لارینا گوره گونش سیستمی ایچینده ائن بویوک دوغال اویدودور. (جهارون جوجه گزگن پلوتون‌دان داها بویوک‌دور).
دونیا اوزرینده گورولن گل‌گئت ائتکی‌لری‌نین چوغو آیین کوتل چکیم آلانی نئدنییل اولوش‌ماق‌دادیر، گونشین ائتکی‌سی چوق آزدیر. گل‌گئت ائتکی‌لری نئدنییل دونیایه آی آراسین‌داکی اورتالاما اوزاق‌لیق هر یوز ایده ۳٬۸ متر آرت‌ماق‌دادیر.[۴۴] آچیسال مومنتومون قورونومو نئدنییل آیین یاری بویوک ائکسئنی‌نین آرت‌ماسی‌ایله بیرلیکده دونیانین دونوشو یوز ایلده ۰٬۰۰۲ ثانییه قدر یاواش‌لاماق‌دادیر.[۴۵]
دونیا و آی سیستمی بعضاً گزگن-اویدو سیستمی اولاراق دئییل، چیفته گزگن سیستئی اولاراق دیرلن‌دیریلیر. بونون نئدنی آیین چئوره‌سین‌ده دوندویو گزگنه گوره اوْلدوقجا بویوک اوْلان بویوت‌لاری‌دیر. آیین چاپی دونیانین دوردده بیری، کوتله‌سی‌ده ۸۱ده بیری‌دیر. آنجاق سیستمین اورتقا کوتله مرکزی یئر اوزونون ۱٫۷۰۰ کیلومتر. یانی دونیا یاری چاپی‌نین دوردده بیری قدر آلتیندا اولماسی نئدنییل بۇ گوروش بازی‌لاری طرفیندن ائلشتیریل‌مکده‌دیر. آی اوزی دونیانین اوندا بیریندن آزدیر و دونیانین قارا آلانی‌نین یاقلاشیق دوردده بیری قدادیر.
۱۹۹۷ده آسترویت ۳۷۵۳ جرویتهنه‌نین دونیاایله باغلانتیلی اولاغاندیشی بیر آتنالی مداری اوزرینده اوْلدوغو بولوندو. آنجاق گوکبیلیمجی‌لر بۇ آسترویتی دونیانین ایکینجی دوغال اویدوسو اولاراق قبول ائتمهمکدهدیر؛ چون‌کو مداری اوزون دونمد قارارلی دئییل‌دیر.[۴۶] داها سوْنرا جرویتهنه‌ایله بنزر مداردا بولونان دونیایا یاخین اوچ آسترویت داها بولونموش‌دور: (۵۴۵۰۹) ۲۰۰۰ په۵، (۸۵۷۷۰) ۱۹۹۸ اوپ۱ و ۲۰۰۲ آا۲۹.[۴۷]
گل‌گئت
دونیا اوزرینده اوقیانوس‌لاردا گورولن گل‌گئت آی کوتل چکیمی‌نین ائتکی‌سی‌ایله اولوشور. کوتل چکیمسل گل‌گئت قوووت‌لری‌نین اولوش‌ماسی‌نین سببی دونیانین آی قارشیسیندا بولونان اوزونون مرکزین و آرقا اوزونه گوره آیین کوتل چکیمین‌دن داها چوخ ائتکیلن‌مه‌سی‌دیر. کوتل چکیمسل گل‌گئت، اوقیانوس‌لاری دونیانین مرکزین‌ده اوْلدوغو بیر ائلیپس شکلین ائسن‌دیر. بونون ائتکی‌سی بیریسی آیا دوغرو باخان اوزده، اوبیریسی‌ده بونون زیت اوزونده اولوشان تومسک یانی دنیز سوییه‌سی‌نین یوکسلمه‌سی اولاراق گورولور.
دونیا اوزو ائکسه‌نی اطرافیندا دونرکن، بۇ ایکی تومسک‌ده دونیا چئوره‌سین‌ده بیر گون‌ده دوندویو اۆچون اوقیانوس سولاری سورک‌لی اولاراق حرکت ائدن بۇ ایکی تومسه‌یه دوغرو آخار. بۇ ایکی تومسکین و اون‌لارا دوغرو گئدن بویوک اوقیانوس آخینتی‌لاری‌نین ائتکی‌سی؛ دونیانین دونوشو نئدنییل اوقیانوس تابان‌لارین‌دا اولوشان سویون سورتونمه ائتکی‌سی، سو حرکتی‌نین اییل‌مه‌سیزلییی، قارایا یاقلاشتیق‌جا سیغ‌لاشان اوقیانوس تابان‌لاری و دییشیک اوقیانوس تابان‌لاری آراسین‌داکی سالینیم‌لار کیمی نئدنلرل داهادا بویور.
آی‌ایله اوقیانوس‌لار آراسین‌داکی کوتل چکیمسل باغ آیین مداری ائتکی‌لر. آی‌دان باقیلدیغین‌دا گل‌گئت تومسکلری دونیانین دونوشویله ایلریی دوغرو تاشین‌دیغین‌دان دوغرودان آیین قارشیسیندا دئییل‌دیر. کوتل چکیمسل ائشلش‌مه دونیانین دونوشون‌دن کینتیک ائنرجی و آچیسال مومنتومو ائمر. بونا قارشین آیین مدارینا آچیسال مومنتوم ائکله‌نیر. بودا آیی داها اوزون پئرییوتلو داها یوکسک بیر مداری ایتر. بونون سونوجون‌دادا هر ال ایکی گوک جیسمی آراسیندا کی اورتالاما اوزاق‌لیق ۳٬۸ جم. آرتار.[۴۴] دونیاایله آی آراسین‌داکی گل‌گئت ائتکی‌لرین اونم‌سیز حالا گلن قدر آی یاواش یاواش اوزاق‌لاش‌مایا دوام ائدجک‌دیر و بۇ دوروم‌دا مداری قارارلی اولاجاق‌دیر.
گؤزلم‌سل (مشاهده‌ای) تأثیر و تاپینتی‌لار
آی و گونش توتولمالاری
۲۱ فئوریه ۲۰۰۸ آی توتولماسی
گونش، دونیا و آی عئینی خطط اوزرینده سیرالانینجا، بۇ وضعیت دونیادا آی و گونش توتولماسی اولاراق موشاهیده ائدی‌لر. گونش توتولماسی یئنی آی مرحله‌سینده، آی گونش‌ایله دونیانین آراسیندا ایکن مئیدانا گلر. بونا قارشی آی توتولماسی بوتؤو آی مرحله‌سینده دونیا گونش‌ایله آیین آراسیندا اوْلدوغوندا مئیدانا گلر.
آیین اوربیتی‌نین یئرین گونش اطرافین‌داکی اوربیتینه نظرن تخمیناً ۵ ° اه‌یری اولماسی سببیله هر یئنی آی و بوتؤو آی‌دان توتولمالار اولماز. بیر توتولمانین اولماسی اۆچون آیین هر ایکی اوربیت دوزله‌می‌نین کئسیشیمینه (تقاطع) یاخین بیر یئرده اولماسی لازیم‌دیر.[۴۸]
آی و گونش توتولمالاری‌نین زامان‌لامالاری تخمیناً ۶٫۵۸۵٬۳ گونده‌لیک (۱۸ ایل ۱۱ گون ۸ ساعت) بیر پئریوتا صاحب اوْلان و بابیل‌لی‌لر زامانیندا اوْلان ساروس چئوریمی‌ایله تعیین اوْلونا بیلر[۴۹]
آیین و گونشین دونیادان گؤرولن بوجاق (زاویه) دیامترلری ده‌ایشیک‌لیک‌لرله اوست-اوسته گله‌بیلدیگی اۆچون هم تام، هم ده یاریم گونش توتولماسی عمله گله بیلر[۵۰] تام گونش توتولماسین‌دان آی گونش دیسکینی تامامیله باغلایار و گونش کوروناسی (تاجی) چیلپاق گؤزله گؤرونن حالا گلیر. آی ایله دونیا آراسین‌داکی مسافه زامانلا آز دا اولسا آرتدیغی اۆچون آیین بوجاق دیامتری آزالیر. بۇ یوزلرله میلیون ایل اول آیین توتولمالاردا گونشین بوجاق دیامتری دا ده‌ایشمزسه آی آرتیق گونش دیسکینی تامامیله اؤرتمه‌یه‌جک و یالنیز یاریم توتولما مئیدانا گله‌جک.[۴۸]
توتولما ایله علاقه‌دار بیر باشقا فئنومئن «اؤرتولمه» دیر. آی داوام‌لی اولاراق سمادا ۱/۲ درجه گئنیشلیگینده دایروی بیر ساحه‌نی اؤرتر. پارلاق بیر اوْلدوز یا دا پلانئت آیین آرخاسین‌دان کئچسه اؤرتولر یعنی گؤزدن ایتر. گونش توتولماسی گونشین اؤرتولمه‌سی‌نین. آی دونیایا یاخین اوْلدوغو اۆچون تک-تک اوْلدوزلارین اؤرتولمه‌سی عئینی زاماندا و هر یئردن گؤروله بیلمز. آی اوربیتی‌نین یالپالاماسی (تلوتلوخوردن) نتیجه سینده هر ایل فرق‌لی اوْلدوزلار اؤرتولر.[۵۱]
ان سون آی توتولماسی ۲۰ فئوریه ۲۰۰۸-جی ایلده اوْلان تام توتولمانین. گونئی آمریکا و قوزئی آمریکانین چوخو یئرین‌دن ۲۰ فئوریه‌ده موشاهیده ائدیلن توتولما باتی آوروپا، آفریقا و باتی آسیادان ۲۱ فئوریه‌ده موشاهیده ائدیلمیش‌دیر. گونئی آمریکا ایله آنتارکتیکانین (قطب گونئی) بعضی حیسه‌لرین‌دن موشاهیده ائدیلن ۱ آوقوست ۲۰۰۸-جی ایلده سوْنراکی گونش توتولماسی ۱۵ ژانویه ۲۰۱۰-جو ایلده.[۵۲]
گؤزلم‌سل تاپینتی‌لار
ان پارلاق اوْلدوغو بوتؤو آی مرحله‌سینده آیین گؤرونر قدیر (قدر ظاهری apparent magnitud) درجه‌سی تخمیناً -۱۲٬۶ 'دیر. موقاییسه ائدیله‌جک اولسا گونشین گؤرونن قدیر درجه‌سی -۲۶٬۸ 'دیر. آیین دؤردون مرحله‌لرینده پارلاق‌لیغی بوتؤو آی ائورسینده‌کی (فاز-مرحله) پارلاق‌لیغینین یاری‌سی دئییل آنجاق اوندا بیری‌دیر. بونون سببی آی سطحی‌نین موکممل بیر لامبئرت یانسیتیجی‌سی (بازتابنده لامبرت) دئییل. دولون‌آی (ماه کامل) ایکن موشاهیده‌چی‌نین آرخاسین‌دان گلن ایشیق سببیله اوْلدوغون‌دان پارلاق گؤرونن آی دیگر مرحله‌لرده سطحه دوشن کؤلگه‌لر سببیله تانینمیش ایشیغین میقداری آزالار.
آی اوفوقه یاخین‌کن داها بؤیوک اولاراق گؤرونر. لاکین بۇ تامامیله، آی ایلوزیونو (وهم) اولاراق بیلینن، پسیخولوژی بیر تأثیردیر.
آی آشاغی آلبئدوسونا باخمایاراق سمادا اوْلدوقجا پارلاق بیر گؤی جیسمی اولاراق گؤرونر. آی گونش سیستمینده اوْلان ان پیس یانسیتیجی‌دیر (انعکاس دهنده) و اوزرینه دوشن ایشیغین یالنیز% ۷ ینی عکس ائتدیرر. بۇ نیسبت بیر پارچا کؤمورون عکس ائتدیرمه نیسبتی ایله آز قالا عئینی‌دیر.[۵۳]
ویزوال سیستم‌لرده رنگ ثابت‌لیگی بیر نسنه‌نین (اوبیئکتین/شی‌ین) رنگی‌له اطرافین‌داکی‌لارین رنگی آراسین‌داکی علاقه‌نی نیظام‌لار، بۇ سببدن ده نیسبی‌لیک قاران‌لیق اوْلان سمادا گونشین ایشیقلاندیردیغی آی پارلاق بیر اوبیئکت حساب ائدیلیر.
آیین گون ایچینده چاتدیغی ان یوکسک نوقطه ده‌ایشیک‌لیک گؤسترر و گونش ایله عئینی سرحدلرده گزر. آیریجا دونیا اوزرین‌دکی مؤوسوم‌ه (فصل‌ه) و آیین مرحله‌لرینی گؤره ده‌ایشر. قیش مؤوسومونده بوتؤو آی‌دان ان یوکسک نوقطه‌یه چاتیر. آیریجا ۱۸٬۶ ایللیک دوگون چئوریمی‌نین‌ده تأثیری واردیر. آی اوربیتی‌نین یوکسه‌لن دوگون نوقطه‌سی یاز نوقطه‌سینده‌ایسه آی یوکسلیمی ۲۸ ° قدر یوکسه‌له بیلر. بونون نتیجه سینده ۲۸ درجه پارالئل‌لره قدر آی تپه نوقطه‌سینه چیخار. تخمیناً دوققوز ایل قدر سوْنرا یوکسلر یالنیز ۱۸ ° قوزئی و گونئی پارالئل‌لره چاتاجاق. آی‌چا ایستیقامتی‌ده موشاهیده نوقطه‌سی‌نین پارالئلینه باغ‌لی‌دیر. ائکواتورا (خط استوا) یاخین یئرلرده بیر موشاهیده‌چی آیی صندل کیمی گؤره بیلر.[۵۴]
گونش کیمی آیدا بعضی آتموسفریک تأثیرلره سبب اولا بیلر. بون‌لارین آراسیندا ۲۲ ° 'لیک هاله حلقه‌سی و اینجه بولودلار آراسین‌دان گؤرونن داها کیچیک کورونا (تاج) حلقه‌لری ساییلا بیلر.
موشاهیده و کشف‌لرین تاریخی
ایلک دوور موشاهیده‌لر
م. اؤ ۵. -اینجی عصرده اوْلان بابیل موشاهیده‌چی‌لرین آیین دؤنگولرینی (چرخه‌سینی) آراشدیردیغینی، هیندیستان‌دا بنزر تاپینتی‌لارین وارلیغینی، چین‌لی شی شئنین (Shi Shen) م. اؤ ۴. -اینجی عصرده آی و گونش توتولمالاری‌نین (خسوف و کسوف) تاریخ‌لرینی حسابلاما اوصولو توسعه ائتدیردیگینی بیلیریک.
م. اؤ ۴. اینجی عصرده آریستو؛ سهو ده اولسا اوزون بیر مۆدت چوخ تأثیرلی اوْلان کایینات شرحینده، آیین دؤرد تمل ایشچی (توْرپاق، سو، هاوا و آتش) (عناصر اربعه) آراسین‌داکی سرحد بؤلگه‌ده ایشتیراک ائتدیگینی قارشییا قویدو. دیگر طرف‌دن، سئلئکوس (Seleucus) و آریستارجوس (Aristarchus) (م. اؤ ۲. عصر) ایله بطلمیوس (Ptolemy) (م. س ۹۰–۱۶۸) ارسطو (Aristocu) آنلاییشی چورودن موشاهیده و حسابلامالار تقدیم ائتدی‌لر.
اورتا چاغ آوروپاسی اۆچون «گؤی علم» دن سؤز ائتمک چتین‌دیر و دؤورون معلوماتی موشاهیده‌دن چوخ دینی اینانج‌لارین تأثیری آلتیندا ایدی. آیین تام بیر یومرو و سطحی‌نین هامار اوْلدوغو دا بۇ اینانج‌لار آراسیندا ایدی.
تئلئسکوپون کشفی و علم‌لرده یاشانان تخمیناً عئینی‌واخت‌لی پارادیقما (پارادایم) ده‌ایشیک‌لیگی، آی گؤزلمینده (موشاهیده‌سینده) بیر دؤنوش نوقطه‌سی اوْلموش‌دور. گالیلیو گالیله (Galileo Galilei) ۱۶۰۹دا نوماییش ائتدیگی کیتابی سیدئروس نونسیوس (Sidereus Nuncius)؛ آی اوزون‌دکی داغ‌لاری و کراتئرلری (چالالاری) گؤسترن ایلک تئلئسکوپیک شکیل‌لردن بعضی‌لری‌نی ائحتیوا ائدیردی. آردین‌دان آیین تئلئسکوپیک خریطه‌لنمه‌سی باشلادی: ۱۷. -اینجی عصرین داوامیندا گیوواننی باتتیستا ریککیولی (Giovanni Battista Riccioli) و فرانسئسکو ماریا گریمالدی (Francesco Maria Grimaldi)؛ آیین سطح عونصورلرینی بۇ گون آدلاندیریرکن ایستیفاده ائدیلن سیستمین تمل‌لرینی آتدی‌لار. ویلهئم بییر (Wilhelm Beer) و ژوهانن هئنریشه (Johann Heinrich Mädler) مادلئرین کیتاب‌لاری Mappa Selenographica (۱۸۳۴–۶) (۱۸۳۴–۶) و Der Mond (۱۸۳۷) (۱۸۳۷)؛ مین‌دن چوخ داغ داخیل اولماق اوزره آی‌داکی سطح عونصورلرینی، یئر اوزون‌دکی جوغرافیا اۆچون مۆمکون اوْلان حسساس‌لیق‌لا تعیین ائتدی.
قاباق‌جیل کشف‌لر دوورو (۱۹۵۸–۱۹۸۰)
سویوق ساواش (جنگ سرد) ایله قایناق‌لانان شوروی بیرلیگی ایله آمریکا آراسین‌داکی کوسموس یاریشی (جنگ ستارگان)؛ آی اوزرین‌دکی ماراغین گئتدیکجه آرتماسینا سبب اوْلدو. فیرلاتیجی قابیلیت‌لری ایجازه وئرن کیمی هم آلچاق اوچوش هم ده چارپما / ائنیش وظیفه‌لری اۆچون اینسانسیز سوندالار (کاوشگر بدون سرنشین)، کوسموسا گؤندریلدی. سووئت اتفاقینین لونا پروقرامی آی اوزونه اینسانسیز کوسموس واسیطه‌لری (فضاپیماهای بدون سرنشین) ایله چاتماغی باجاران ایلک پروقرام اوْلموش‌دور. جاذیبه‌نی یئییلیب آیین یانین‌دان کئچمه‌ای باجارا بیلن ایلک اینسان ایستئحصالی شی (اوبیئکت) لونا ۱ کوسموس سونداسی اوْلموش‌دور. ۱۹۵۹-جو ایلده آی اوزونه ده‌یه‌ن ایلک اینسان ایستئحصالی شی (اوبیئکت) لونا ۲، و آیین او بیری اوزونون فوتو شکیل‌لرینی چکن ایلک پئیک‌ده لونا ۳ اوْلموش‌دور. ۱۹۶۶-جی ایلده آی سطحینه موفقیت‌لی بیر یومشاق ائنیش ائدن ایلک کوسموس واسیطه‌سی لونا ۹ و آی اوربیتینه گیرن ایلک کوسموس واسیطه‌سی ده لونا ۱۰ اوْلموش‌دور.[۵] آی سطحین‌دن نومونه‌لر اوچ لونا اوچوشو (لونا ۱۶، لونا ۲۰، و لونا ۲۴) ایله آپوللو ۱۱ ' دن آپوللو ۱۷یه قدر (آپوللو ۱۳ خاریج) آپوللو وظیفه‌لری ایله دونیایا گتیریلمیش‌دیر.
آی سطحینه ۱۹۶۹-جو ایلده ایلک اینسانلارینین ائنمه‌سی، کوسموس یاریشی‌نین زیروه نوقطه‌سی‌نی مئیدانا گتیرمیش‌دیر.[۵۵] نئیل آرمسترونگ، آبش اوچوشو آپوللو ۱۱ین کوموتانی اولاراق آیدا یئریین ایلک اینسان اوْلدو. آیدا نئیل آرمسترونق (Neil Armstrong)، آبش اوچوشو آپوللو ۱۱ین کومان‌دیری اولاراق آیدا گئدن ایلک اینسان اوْلدو. آیدا ایلک آددیمینی ۲۱ یول ۱۹۶۹ تاریخینده ساعت ۰۲:۵۶ 'دا (UTC) آتدی. ۱۹۶۰-جی ایل‌لرین باشیندا خوصوصی‌له سطحی اریمه کیمیاسی و آتموسفره یئنی‌دن داخیل مؤوضولاریندا اوْلدوغو کیمی اهمیت‌لی تئکنولوژی توسعه‌لار؛ آی سطحینه ائنیش و گئری دؤنوشو مۆمکون ائتمیش‌دیر.
آپوللو اوچوش‌لاری‌نین هامی‌سیندا علمی اؤلچوم آلت‌لری، آی سطحینه یئرلشدیریلدی. اوزون داوام‌لی آلسئپ (ALSEP) (اینگیلیسجه: Apollo lunar surface experiment package - آپوللو آی سطحی تجروبه پاکئتی) ایستانسیالاری آپوللو ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶، و ۱۷ ائنیش ساحه‌لرینه یئرلشدیریلدی. آپوللو ۱۱ اوچوشویلا ائاسئپ (EASEP) (اینگیلیسجه: Early Apollo Scientific Experiments Package- ائرکن آپوللو علمی تجروبه پاکئتی) آدی وئریلن مووققتی ایستانسیا یئرلشدیریلمیش‌دیر. آلسئپ ایستانسیالاریندا ایستی‌لیک آخیش سوندالاری، سیسمومتره‌لر، مانیئتومتره‌لر، و کوپ بوجاق‌لی رئترورئفلئکتؤرلر وار ایدی. بودجه پروبلئم‌لری سببیله ۳۰ سپتامبر ۱۹۷۷-جی ایلده دونیایا معلومات اؤتورولمه‌سی کسیلمیش‌دیر.[۵۶][۵۷] آی لیزر مسافه اؤلچوم واسیطه‌لری پاسسیو اکیبمیین‌لر (تجهیزات غیرفعال) اوْلدوغو اۆچون هله ایستیفاده ائدیلمکده‌دیر. دونیا اوزرین‌دکی ایستانسیالاردا ایداره اوْلونان اؤلچمه‌لر نتیجه سینده بیر نئچه سانتیمترلیک حسساس‌لیق‌لا آی نووه‌سی‌نین اؤلچولری تعیین اوْلونا.[۵۸]
۱۴ دسامبر ۱۹۷۲-جی ایلده آپوللو ۱۷ اوچوشونون بیر پارچاسی اولاراق آی اوزرینده گئدن اوگئنه سئرنان‌دان (Eugene Cernan) بری باشقا بیر اینسان آی اوزرینده یورومه‌میش‌دیر. ۲۰ یول ۱۹۶۹دا ایلک آی اوزرینه ائنیش اسناسیندا نئیل آرمسترونق طرفیندن فوتوشکیلی چکیلن آستروناوت بوزز آلدرین.
۱۹۶۰-جی ایل‌لرین اورتاسین‌دان ۱۹۷۰-جی ایل‌لرین اورتاسینا قدر آی اوزونه چاتان تخمیناً ۶۵ فرق‌لی اوچوش وظیفه‌سی ائدیلمیش‌دیر. بون‌لارین سوْنونجوسو، ۱۹۷۶-جی ایل‌دکی لونا ۲۴دور. بون‌لاری یالنیز ۱۸-ی ایداره‌لی اولاراق آی سطحینه ائنمیش، دوققوزو گئری‌یه دؤنه‌رک آی داشی نومونه‌لری گتیرمیش‌دیر. داها سوْنرا ایسه سووئت‌لر بیرلیگی، وئنئرا و کوسموس ایستانسیالارینا ماراغینی چئویررکن آبش، مارس و سوْنراسی ایله ماراقلانماغا باشلادی.
یاخین دؤور، ۱۹۸۰ سوْنراسی
خوصوصی‌له ۱۹۹۰-جی ایل‌لردن اعتبارن آیا ایستیقامت‌لی ماراق تکرار جانلاندی و لاییحه‌لر آرتدی.
۱۹۹۰-جی ایلده یاپونیا هیتئن (Hiten) کوسموس واسیطه‌سینی آی اوربیتینه اوتورداراق بونو باجاران اۆچونجو اؤلکه اوْلدو. کوسمیک هاگورمو (Hagormo) آدلی کیچیک بیر سوندا اوربیتده بوراخدی اما وئریجی‌نین قضا ائتمه‌سی سببیله اوچوش وظیفه‌سین‌دن علمی اولاراق داها چوخ یارارلانیلامادی.
آبش پروژه‌لری
۱۹۹۴-جو ایلده کلئمئنتینئ (Clementine) اوچوش وظیفه‌سینی گؤندرن آبش تکرار آی ایله ماراقلانماغا باشلادی. بۇ وظیفه ایله بیرلیکده آیین ایلک قلوبال توپوگرافیک خریطه‌سی و آی سطحی‌نین ایلک مولتی‌اسپئکترال ویزوال‌لار الده ائدیلدی. بونو ۱۹۹۸-جی ایل‌دکی لونار پروسپئکتور (Lunar Prospector) اوچوش وظیفه‌سی ایزله‌دی. لونار پروسپئکتور 'دا اوْلان نئیترون ایسپئکترومتره‌سی آی قوطب‌لرین‌دن هیدروژئن نیسبتی‌نین نیسبی‌لیک یوکسک‌لیگینی گؤستردی. بونون سببی اولاراق داوام‌لی اولاراق کؤلگه آلتیندا قالان کراتئرلردکی رئگولیتین اوست بیر نئچه آشناسینی سو بوزو وار اولا بیله‌جه‌ای دوشونولدو.
۱۴ ژانویه ۲۰۰۴-جو ایلده آبش باش‌چی‌سی جورج دابئل‌یو. بوش (George W. Bush) ۲۰۲۰-جی ایل‌دن اعتبارن آیا اینسانلی اوچوش‌لارین ائدیلمه‌سینی نظرده توتان بیر پلان ائدیلمه‌سینی ایسته‌دی.[۵۹] ناسا-نین آی آختاریش‌لاری (Lunar Quest) دامی آلتیندا ییغدیغی، آی اوربیتینده (مثلاً، یون ۲۰۰۹دا آتیلان LRC, Lunar Reconnaissance Orbiter) و سطحینده (مثلاً، آیین داوام‌لی قاران‌لیق گونئی قوطبونده سو بوزو وارلیغینی آختاریشی مقصد قویان LCROSS) موختلیف پروقرام‌لاری واردیر.[۶۰] ناسا، آی قوطب‌لرین‌دن بیرینده قالیجی بیر اساسی قورولوشونو دا پلانلاماقدادیر.[۶۱]
آوروپا پروژه‌لری
آوروپا کوسموس واسیطه‌سی سمارت ۱ (Smart ۱) ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۳-جو ایلده آتیلدی و ۱۵ نووامبر ۲۰۰۴-جو ایلده ۳ سپتامبر ۲۰۰۶-یا قدر آی اوربیتینده قالدی.
یاپونییا پروژه‌لری
Japan Aerospace Exploration Agency (یاپون کوسموس آراشدیرما آگئنت‌لیگی) ۱۴ سپتامبر ۲۰۰۷ده High Definition کامئرا و ایکی کیچیک پئیک ایله تجهیز ائدیلمیش اوْلان سئلئنئ (SELENE) آدلی کوسموس واسیطه‌سینی آتدی. اوچوشون بیر ایل داوام ائتمه‌سی گؤزلنیلیر.[۶۲]
چین پروژه‌لری
چین خالق جومهوریتی آی آراشدیرمالاری اۆچون ایستک‌لی اوْلدوقلارینی Chang پروقرامینی باشلاداراق گؤستردی. ایلک کوسموس واسیطه‌سی Chang-۱ ۲۴ اوْکتوبر ۲۰۰۷-جی ایلده آتیلدی.[۶۳]
هیندوستان پروژه‌لری
هیندوستان، فئوریه ۲۰۰۸-جی ایلده چاندرایان I (Chandrayaan I) و بونو ایزله‌ین ائده‌جک اوْلان ۲۰۱۰ یا دا ۲۰۱۱-جی ایلده چاندرایان II (Chandrayaan II) ایله ده‌ایشیک اینسانسیز اوچوش ائتمه نییه‌ت‌ینده‌دیر. بۇ ایکینجی اوچوش‌دا روبوتیک بیر آی واسیطه‌سی‌ده پلانلاشدیریلیر. هیندوستان عئینی زاماندا ۲۰۳۰-جی ایلده آیا اینسانلی بیر اوچوش ائتمک ایسته‌دیگینی‌ده ایفاده ائتمیش‌دیر[۶۴]
روسیه پروژه‌لری
روسیه دا دوندورولموش اوْلان لونا-گلوب (Luna-Glob) لاییحه‌سینه تکرار باشلاماغی و ۲۰۱۲ 'ده آی سطحینه ائنیش ائتمه‌ای دوشونمکده‌دیر.[۶۵]
اوزل چالیشمالار
۱۳ سپتامبر ۲۰۰۷-جی ایلده اعلان Google Lunar X Prize (قوقئل آی X موکافاتی) خوصوصی سئکتور طرفیندن مالیه‌یه ائدیلن آی آراشدیرمالارینی آرتیرماغی مقصد قویماقدادیر. X موکافاتی وقفی، آی اوزرینه روبوتیک بیر آی واسیطه‌سی گؤندره اوْلان و دیگر بعضی معیارلارا اویغون گله‌جک اوْلان هر هانسی بیر آداما ۲۰ میلیون دول‌لار تکلیف ائدیر.
آی اینن کوسموس آلت‌لری
| کوسموس واسیطه‌سی‌نین آدی | فیرلاتیلیش تاریخی | معلومات |
|---|---|---|
| Luna ۲ | ۱۲ سپتامبر ۱۹۵۹ | آی سطحینه ائنیش ائدن ایلک واسیطه. (چارپاراق ائنه‌بیلمیشدیر) |
| Ranger ۷ | ۲۸ جولای ۱۹۶۴ | آی‌دان گؤرونوش آلان ایلک واسیطه. |
| Ranger ۸ | ۱۷ فئوریه ۱۹۶۵ | آی‌دان گؤرونوش آلدی |
| Ranger ۹ | ۲۱ مارس ۱۹۶۵ | آی سطحی‌نین داغ‌لیق بؤلگه‌لری گؤستریلدی. |
| Luna ۹ | ۳۱ ژانویه ۱۹۶۶ | آیا یومشاق ائنیش ائدن ایلک واسیطه، گؤرونوش‌لر آلدی. |
| Surveyor ۱ | ۳۰ مای ۱۹۶۶ | آیا یومشاق ائنیش ائدن ایلک آبش واسیطه‌سی، گؤرونوش‌لر آلدی. |
| Luna ۱۳ | ۲۱ دسامبر ۱۹۶۶ | آی تورپاغینین سرت‌لیگی‌نین آراشدیریلماسی. |
| Surveyor ۳ | ۱۷ آوریل ۱۹۶۷ | آی سطحینده ایلک دفعه چوخور قازیلدی. |
| Surveyor ۵ | ۸ سپتامبر ۱۹۶۷ | آی دنیزلری‌نین تورپاغی ایلک دفعه آراشدیریلدی. |
| Surveyor ۶ | ۷ نووامبر ۱۹۶۷ | آی دنیزلری‌نین تورپاغی ایلک دفعه آراشدیریلدی. |
| Surveyor ۷ | ۷ ژانویه ۱۹۶۸ | آی‌داکی داغ‌لیق بؤلگه‌لره یومشاق ائنیش ائدن ایلک واسیطه |
| Apollo ۱۱ | ۱۶ جولای ۱۹۶۹ | آیا اینسانلی ایلک ائنیش (سس‌سیزلیک دنیزینه ائنیلدی) |
| Apollo ۱۲ | ۱۴ نووامبر ۱۹۶۹ | اینسانسیز بیر کوسموس واسطه‌سی‌نین (Surveyor ۳) یاخینینا اینسانلی ایلک ائنیش |
| Luna ۱۶ | ۱۲ سپتامبر ۱۹۷۰ | آی‌دان توْرپاق نومونه‌لری گتیرن ایلک واسیطه |
| Luna ۱۷ | ۱۰ نووامبر ۱۹۷۰ | آیا بیر نقلیات واسیطه‌سی (Lunahod ۱) ائندیرن اینسانسیز ایلک واسیطه |
| Apollo ۱۴ | ۳۱ Ocak ۱۹۷۱ | آیدا داغ‌لیق بؤلگه‌یه (Fra Mauro) اینسانلی ایلک ائنیش |
| Apollo ۱۵ | ۲۶ جولای ۱۹۷۱ | آی سطحینده نقلیات واسیطه‌سی ایلک دفعه ایستیفاده ائدیلمه‌سی |
| Luna ۲۰ | ۱۴ فئوریه ۱۹۷۲ | آیین داغ‌لیق بؤلگه‌لرین‌دن توْرپاق نومونه‌لری آلیندی |
| Apollo ۱۶ | ۱۶ آوریل ۱۹۷۲ | آیین داغ‌لیق بؤلگه‌لرینده ایلک دفعه نقلیات واسیطه‌سی ایستیفاده ائدیلمه‌سی |
| Apollo ۱۷ | ۷ دسامبر ۱۹۷۲ | آیین داغ‌لیق بؤلگه‌لرینده ایلک دفعه نقلیات واسیتسیس ایستیفاده ائدیلمه‌سی |
| Luna ۲۱ | ۸ ژانویه ۱۹۷۳ | لونا ۲۰ ایله عئینی وظیفه |
| Luna ۲۴ | ۹ آوقوست ۱۹۷۶ | لونا ۲۰ ایله عئینی وظیفه |
اینسان درکی
آی بیر چوخ سوننت و ادبییات اثرینه مؤوضوع اوْلموش و سای‌سیز باشقالارینا دا ایلهام قایناغی اوْلموش‌دور. ویزوال سوننت‌لر، صحنه سوننت‌لری، شعر، یازین و موسیقی اۆچون بیر موتیو مئیدانا گتیرر. ایرلاندیادا Knowthدا اوْلان ۵٫۰۰۰ ایللیک قایا اوزرینده قازی‌لی اوْلان و آیی تصویر ائتدیگی دوشونولن اثر کشف ائدیلن ان کؤهنه اثردیر.[۶۶] غرب سیویلیزاسیاسیندا (تمدونونده) آی حاقّیندا علمی شرح گتیرن ایلک آدام یونان فیلوسوف آناخاگوراس اوْلموش‌دور. آناخاگوراس گونش و آیین نهنگ قلوبال قایالار اوْلدوغونو و آیین گونشین ایشیغینی عکس ائتدیردیگینی قارشییا قویموش‌دور. سما حاقیندا تانری‌تانیماز فیکیرلری حبس اوْلونماسینا و سورگونه گؤندریلمه‌سینه سبب اوْلموش‌دور.[۶۷]
ارسطونون کایینات تعریفینده آی ده‌ایشن ائلئمئنت‌لر (توْرپاق، سو، هاوا و آتش) ساحه‌سی ایله ائفیره اؤلوم‌سوز اوْلدوزلاری آراسین‌داکی سرحدی مئیدانا گتیرر. بۇ آیری-سئچکی‌لیک عصرلر بویونجا فیزیکانین بیر پارچاسینی مئیدانا گتیرمیش‌دیر.[۶۷]
اورتا چاغا گلیندیگینده، تئلئسکوپون کشفین‌دن اول بیر چوخ آدام آیین بیر کوره اوْلدوغونو قبول ائتدی آنجاق «تامامیله هامار» اوْلدوغونا اینانیلیردی.[۶۸] ۱۶۰۹دا، گالیلئو گالیله (Galileo Galilei)، سیدئروس نانسیوس (iderus Nuncius) آدلی کیتابیندا آیین ایلک تئلئسکوپیک شکیل‌لرینی نوماییش ائتدی و آی سطحی‌نین هامار اولمادیغینی، داغ‌لار و کراتئرلردن مئیدانا گلدیگینی یازدی. داها سوْنرا ۱۷. عصرده گیوواننی باتتیستا ریکسیولی (Giovanni Battista Riccioli) و فرانسئسکو ماریا گریمالدی (Francesco Maria Grimaldi) آیین بیر خریطه‌سینی چکه‌رک بیر چوخ کراتئره ایندیکی واختدا بیلینن آدلارینی وئردی.
خریطه‌لرده آی سطحی‌نین قاران‌لیق حیسه‌لری ماریا (maria) یا دا دنیزلر و آچیق حیسه‌لری تئررا (errae) یا دا قیطعه‌لر اولاراق ایفاده ائدیلمیش‌دیر.
آی اوزرینده بیتکی اؤرتوگونون وارلیغی و حیات اولا بیله‌جه‌ای دوشونجه‌سی ۱۹. عصرین اول‌لرینه قدر اهمیت‌لی عالیم‌لر طرفیندن بئله نظره آلینمیش‌دیر. پارلاق یوکسک بؤلگه‌لر ایله توند دنیزلر آراسین‌داکی کونتراست ده‌ایشیک مدنیّت‌لر طرفینده آی‌داکی آدام، دووشان، بوففالو و بونون کیمی موختلیف مودئل‌لمه‌لره گتیریب چیخارمیش‌دیر.
۱۸۳۵ده بؤیوک آی آلداتماجاسی بیر چوخ اینسانی آی اوزرینده ائگزوتیک حئیوان‌لارین یاشادیغینا ایناندیرمیش‌دیر.[۶۸] دئمک اولار کی عئینی زامان‌لاردا (۱۸۳۴–۱۸۳۶ آراسیندا ویلیهئلم بییر (Wilhelm Beer) و ژوهانن هئینریجه مادلئر(Johann Heinrich Mädler) دؤرد جیلدلیک Mappa Selenographica'یی و ۱۸۳۷ده دئر موند (Der Mond) آدلی کیتابی یاییملاماق‌دایدی. بۇ اثرلر آی اوزرینده سو و آتموسفر اولمادیغینی ایفاده ائدیردی.
آیین او بیری اوزو ۱۹۵۹-جو ایلده لونا ۳ کوسموس سونداسی فیرلاتی‌لانا قدر بیلینمیردی. ۱۹۶۰-جی ایل‌لرده لونار اوربیتئر پروقرامی طرفیندن خریطه‌سی چیخاریلمیش‌دیر.
حوقوقی دورومو
هر نه قدر ۱۹۵۹-جو ایلده لونا ۲ و بونو ایزله‌ین دیگر ائنیش‌لر بیر چوخ سووئت‌لر بیرلیگی بایراغی ایله آبش بایراغی آی اوزونه سیموولیک اولاراق دیکیلمیشسه ده ایندیکی واختدا آی سطجینده هئچ بیر خالق حاق اددیعا ائتمهمکدهدیر. روسیا و آبش آیی میلتلرآراسی سولار ایله عئینی ایستاتوسا قویان (res communis) خاریجی کوسموس موقاویله‌سی‌نین طرف‌لری‌نین. بۇ موقاویله عئینی زاماندا آیین یالنیز صولح مقصدلر اۆچون ایستیفاده ائتمه‌سی امر ائدر و حربی اساس‌لار ایله کوتلوی قیرغین سیلاح‌لارینی قاداغان ائدر.[۶۹]
آی قایناق‌لاری‌نین هر هانسی بیر اؤلکه طرفیندن تک باشینا ایستیفاده محدودلاش‌دیران ایکینجی بیر راضیلاشما اولاراق آی موقاویله‌سی تکلیف اما کوسموس سفرینه چیخا بیلن اؤلکه‌لردن هئچ بیری بۇ موقاویلنی ایمضالامامیشتیر. موختلیف کس‌لر آی اوزرینده تامامیله یا دا قیسمن حاق ایدیعا ائتسه ده بون‌لار نظره آلینمامیش‌دیر.[۷۰]
قایناقلار
- ^ ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ . ۲۰۰۶. pp. ۲۲۱–۳۶۴.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ Smith, David E.; Zuber, Maria T.; Neumann, Gregory A.; Lemoine, Frank G. (1 January 1997). "Topography of the Moon from the Clementine lidar". Journal of Geophysical Research. 102 (E1): 1601. Bibcode:1997JGR...102.1591S. doi:10.1029/96JE02940.
- ^ Terry 2013, p. 226.
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ . ۲۰۰۶. pp. ۸۳–۲۱۹.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ ۵٫۶ Moon. World Book Online Reference Center, ناسا (۲۰۰۴). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2007-04-17. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ http://adsabs.harvard.edu/abs/1973Ap&SS..23..459A. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|birinci=ignored (کؤمک); Unknown parameter|jurnal=ignored (کؤمک); Unknown parameter|səhifələr=ignored (کؤمک); Unknown parameter|tarix=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک) - ^ Does the Moon rotate?
- ^ . ۱۹۹۶. pp. ۴۱۳–۴۰۴ http://adsabs.harvard.edu/abs/1996LPI....27..413G. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ ۹٫۳ . ۲۰۰۶. pp. ۳۶۵–۵۱۸.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ یازار (۲۰۰۰-۰۸-۳۱). (۲۰۰۰-۰۸-۳۱). یوخلانیلیب ۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ . ۲۰۰۳ http://www.agu.org/pubs/crossref/۲۰۰۳/۲۰۰۲JE001909.shtml. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک)[دائمی اولو باغلانتیلی] - ^ Lunar Orbiter: Impact Basin Geology. Lunar and Planetary Institute (۲۰۰۰-۱۰-۰۳). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Majestic Mountains. Solar System Exploration. NASA (۲۰۰۶-۱۲-۰۴). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2008-09-17. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ The Moon's Dark, Icy Poles. Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology (۲۰۰۳-۰۶-۰۴). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^
{{cite book}}: Empty citation (کؤمک) - ^ The biggest hole in the Solar System. Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology (۱۹۹۸-۰۷-۱۷). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^
{{cite book}}: Empty citation (کؤمک) - ^ . ۱۹۸۵. pp. ۱۲۱–۱۲۴ http://adsabs.harvard.edu/abs/1985Natur.313..121R. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ Lunar Polar Composites. Lunar and Planetary Institute. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Eureka! Ice found at lunar poles. Lunar Prospector (NASA) (۲۰۰۱-۰۸-۳۱). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2006-12-09. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Ice on the Moon. The Space Review (۲۰۰۶-۱۱-۰۶). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ . ۲۰۰۶. pp. ۶۷۷۱ http://adsabs.harvard.edu/abs/1987AREPS..15..271S. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|sayı=ignored (|issue=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ Doppler Gravity Experiment Results. Lunar Prospector (NASA) (۲۰۰۱-۰۸-۳۱). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2013-08-06. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ . ۱۹۶۸. pp. ۶۸۰–۶۸۴.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ . ۲۰۰۱. pp. ۱–۱۸.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ Magnetometer/ Electron Reflectometer Results. Lunar Prospector(ناسا) (۲۰۰۱). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2010-05-27. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ . ۱۹۹۱. pp. ۹۸۳۷–۹۸۴۶.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ Impact Upon Lunar Atmosphere (۲۰۰۲). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2009-10-13. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۸-۲۹(ایلک:Ruth)سون=Globus.
- ^ . ۲۰۰۵.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|sayfalar=ignored (|pages=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ . ۱۹۹۹. pp. ۴۵۳–۴۹۱.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک) - ^ Surface temperatures[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ . ۲۰۰۵. pp. ۱۶۷۱–۱۶۷۴ http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/۳۱۰/۵۷۵۴/۱۶۷۱. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|sayı=ignored (|issue=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک)[دائمی اولو باغلانتیلی] - ^ . ۱۹۷۴. pp. ۵۳–۷۶ http://adsabs.harvard.edu/abs/1974Moon...11...53B. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|sayı=ignored (|issue=suggested) (کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک) - ^ . ۱۹۷۵. pp. ۲۵۶–۲۶۸ http://adsabs.harvard.edu/abs/1975Icar...24..256M. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک) - ^ . ۱۹۸۷. pp. ۲۷۱–۳۱۵ http://adsabs.harvard.edu/abs/1987AREPS..15..271S. ۲۰۰۷-۰۴-۱۲-ده یوخلانیب.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Check date values in:|accessdate=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک) - ^ . ۲۰۰۱. pp. ۷۰۸–۷۱۲.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ . ۱۹۹۸. pp. ۵٫۱–۵٫۲۳۴.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک) - ^ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱
{{cite magazine}}: Empty citation (کؤمک) - ^ Recent Gas Escape from the Moon. Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology (۲۰۰۶-۱۱-۰۸). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^
{{cite magazine}}: Empty citation (کؤمک) - ^ The Oldest Moon Rocks. Hawai'i Institute of Geophysics and Planetology (۲۰۰۴-۰۴-۲۱). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ . ISBN ۱-۵۹۹۲۶-۳۹۳-۹.
{{cite book}}: Check|isbn=value: invalid character (کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|Nəşriyyat=ignored (کؤمک); Unknown parameter|birinci=ignored (کؤمک); Unknown parameter|tarix=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک) - ^ The Smell of Moondust[دائمی اولو باغلانتیلی] ناسا
- ^ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ Apollo Laser Ranging Experiments Yield Results. NASA (۲۰۰۵-۰۷-۱۱). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2008-03-09. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۵-۳۰.
- ^ Ocean Tides and the Earth's Rotation. IERS Special Bureau for Tides (۲۰۰۱-۰۵-۱۵). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2010-03-27. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ No, it's not our "second" moon!!!. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2009-01-19. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ http://adsabs.harvard.edu/abs/2002Icar..160....1M.
{{cite magazine}}: Cite magazine requires|magazine=(کؤمک); Missing or empty|title=(کؤمک); Unknown parameter|ایلک=ignored (کؤمک); Unknown parameter|باشلیق=ignored (کؤمک); Unknown parameter|تاریخ=ignored (کؤمک); Unknown parameter|جیلد=ignored (کؤمک); Unknown parameter|درگی=ignored (کؤمک); Unknown parameter|سون=ignored (کؤمک); Unknown parameter|صفحه‌لر=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یاردیمجی یازارلار=ignored (کؤمک); Unknown parameter|یوخلاما تاریخی=ignored (کؤمک) - ^ ۴۸٫۰ ۴۸٫۱ Eclipse 99, Frequently Asked Questions. NASA (۲۰۰۶-۰۵-۰۲). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2007-02-11. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Saros Cycle. NASA. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2012-05-24. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Solar Eclipses for Beginners. MrEclipse (۲۰۰۰). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Total Lunar Occultations. Royal Astronomical Society of New Zealand. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2010-02-23. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ NASA Eclipse Home Page. NASA (۲۰۰۷). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2008-03-11. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Exploration: The Moon. NASA (۱۹۹۷-۱۱-۲۲). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2008-01-26. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۸-۲۸.
- ^ Is the Moon seen as a crescent (and not a "boat") all over the world?. Curious About Astronomy (۲۰۰۲-۱۰-۱۸). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ "'Giant leap' opens world of possibility". http://edition.cnn.com/2004/TECH/space/۰۷/۱۶/moon.landing/index.html.[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ یازار (۱۹۷۷-۰۹-۰۱). (اینگیلیسجه) NASA news release 77-47 page ۲۴۲ (۱۹۷۷-۰۹-۰۱). یوخلانیلیب ۲۰۰۷-۰۸-۲۹.
- ^ یازار (۱۹۷۷). (اینگیلیسجه) Turns A Deaf Ear To The Moon. Charles Radley, John Deans, Simon Harvey, Paul Burt, Michael Haxell, Roy Adams, N Spooner and Wayne Brieske (۱۹۷۷). یوخلانیلیب ۲۰۰۷-۰۸-۲۹.
- ^
{{cite magazine}}: Empty citation (کؤمک) - ^ یازار (۲۰۰۴-۱۲-۱۴). (۲۰۰۴-۱۲-۱۴). یوخلانیلیب ۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ یازار. . یوخلانیلیب ۲۰۱۰-۲۱-۱۲.
- ^ یازار (۲۰۰۶-۱۲-۰۴). (اینگیلیسجه) NASA Unveils Global Exploration Strategy and Lunar Architecture (۲۰۰۶-۱۲-۰۴). یوخلانیلیب ۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Japan Embarks on the Largest Moon Mission Since Apollo
- ^ “嫦娥一号”发射时间确定 但未到公布时机. XINHUA Online (۷ Temmuz 2007). یوْخلانیلیب۱۲ Temmuz ۲۰۰۷.[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ Kalam visualises establishing space industry. The Hindu (۲۰۰۶-۰۹-۲۱). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2008-06-11. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۸-۲۸.
- ^ Russia Plans Ambitious Robotic Lunar Mission. Aviation Week (۲۰۰۶-۰۶-۰۴). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2006-10-24. یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ Carved and Drawn Prehistoric Maps of the Cosmos. Space Today Online (۲۰۰۶). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ Anaxagoras of Clazomenae. University of St Andrews (Şubat ۱۹۹۹). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ ۶۸٫۰ ۶۸٫۱ The Moon. Galileo Project (۱۹۹۵). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ International Space Law. United Nations Office for Outer Space Affairs (۲۰۰۶). یوْخلانیلیب۲۰۰۷-۰۴-۱۲.
- ^ theregister.co.uk[دائمی اولو باغلانتیلی] "NASA crushes lunar real estate industry"