محاکمة اللغتین
محاکمة اللغتین ـ 15. یوزایل امیر علیشیر نوایی‌نین طرفیندن تورکجه و فارسجانی توتوشدوراراق چاغاتای تورکجه‌سی ایله یازیلمیش بیر اثردیر.
اثر حاقّیندا
دَییشدیرنوایی، ادبی دیل اولاراق تورک دیلی‌نین فارسجایا نظرا اوستون اولدوغونا اینانمیش و آرالیق 1499دا تاماملانمیش محاکمة اللغتینده ده ایدیعاسینی ساوونموشدور. اونلو اثرینده ایکی دیلین قارشیلاشدیرماسینی سؤز وارلیغیندان اؤرنکلرله گؤررکن فارسجایا اوستونلوغونو قانیتلامایا چالیشتیغی اؤز دیلینی تورکی، تورکجه شکلینده بیان ائتمیشدیر.[۱][۲] اؤزللیکله تورک دیلی‌نین حیوان آدلاری و فعل زنگینلیگی باخیشیندان فارسجادان داها اوستون اولدوغونو گؤستریر.
اون بئشینجی یوزایلده چاغاتایجانین (چاغاتای تورکجه‌سی‌نین) کلاسیک بیر یازی دیلی اولاراق کیملیک قازانماسیندا علیشیر نوایی‌نین اؤنمی بیلینمکده‌دیر. نوایی اؤنجه‌سینده و نوایی’نین چاغیندا، تیمورلولار دؤولتینده تورکجه یازان صنعنتچی‌لر آزدیر. نوایی، تورکجه‌نی ادیی دیل اولاراق ایشلتمه‌ین، فارسجا یازان چاغداشلارینا چاتار. چاغداشلارینین فارسجانین قارشیسیندا ادبی دیل اولاراق تورکجه‌نی یئتئرسیز گؤرمه‌لرینی الشدیریر؛ اگر امک وئریلیرسه تورکجه‌نین ده فارسجا قدر، حتی داها آرتیق آنلاتیم اینجه‌لیکلرینه صاحیب اولدوغونون گؤروله‌جه‌یینی بلیردیر. بو گؤروشلرینی محاکمة اللغتینده گؤروروک.[۳]
علیشیر نوایی بو اثرده یئر اوزونده‌کی باشلیجا دیللری عربجه، هیندجه، تورکجه (بوگونکو آلقییلا چاغاتایجا) و فارسجا اولاراق سایار. عربجه‌نین ان اوستون و هیندجه‌نین ان ده‌یرسیز دیل اولدوغونون بیلینن بیر گئرچک اولدوغونو ایفاده ائتدیکدن سونرا، گئری قالان ایکی دیل آراسیندا هانکیسی‌نین داها اوستون اولدوغونو موختلیف دلیل‌لره دایاناراق موناقشه ائدر. سونوج اولاراق چاغاتایجانین فارسجادان داها اوستون بیر دیل اولدوغونو ایثبات ائدر.
نوایی، اثرینده بیرچوخ دفعه تورکجه کلمه داغارجیغی‌نین فارسجایا نظرا داها زنگین،گوزه‌ل و اسنک اولدوغونو دوشوندوگونو دیله گتیرمکده‌دیر.
اثرین یازیلماسینین اؤنملی بیر سببی، او دؤنمده تورک آیدینلاری آراسیندا فارسجا قوللانیمی یؤنونده یایقین بیر اؤزه‌نتی اولماسیدیر. شعر یازماغا مساعد بیر دیل اولماسی سببییله فارسجا رغبتده ایدی. محاکمة اللغتین بو باخیمدان گئرچکدن ائتکیلی اولموش و علیشیر نوایی‌دن سونرا تورک دیلینه رغبت آرتمیش، اؤزللیکله شعر بویوک گلیشمه گؤسترمیشدیر،
تکمله‌لر و ردّيه‌لر
دَییشدیرامیر علیشیر نوائی «محاكمة اللغتین» آدلی اثرینده توركجه‌نین فارسجادان داها زنگین دیل اولدوغونو كسگین‌لیكله گوسترمیشدیر. گونوموزه قدر بو اثر هئچ بیر ردیه یازا بیلمه‌میشلر. آما اونون تأییدی و تکمیلینده دوکتور جواد هیئت مقایسة اللغتین آدلی اثرینی یازمیشدیر.
اثرین نشری
دَییشدیرامیر علیشیر نوائی‌نین بیر ایل اؤلومونه قالمیش یازدیغی بو شاه اثر، هجری ۹۰۵ ده یازیلیب و بیرینجی دفعه تبریزلی پروفسور تورخان گنجه‌ای‌نین همتی ایله گونش ایلی ۱۳۲۷ ده تهراندا ایشیق اۆزو گؤرموشدو. کیتاب ۳۶ صحیفه‌ده نشر اولموش، ۶ صحیفه‌سی تورخان گنجه‌یی‌نین اؤن سؤزو و دورد صحیفه علیشیر نوائی‌نین ایضاحیندان سونرا یوز دنه لوغتین اؤزلری ایله برابر ایضاحلاری وئریلمیشدیر کی، فارسلاردا بونلارین معادیل‌لری یوخ دور. محاکمة‌اللغتین دفعه‌لر چاپ اولسادا، اونون گؤردویوموز چاپلارین بئله گؤسترمک اولار.
۱ ـ تورخان گنجه‌یی‌نین متنینه اساسیندا گونش ایلی ۱۳۶۳ ده افغانستاندا ارغون توخمنه‌ای‌نین همتی ایله بیر متن ده چاپ اولموشدو. بو متن ده تورخان گنجه‌ینین متنینده گؤره بیر سیرا مطبعی سهولر قورونموشدو. کیتاب ۵۰ صحیفه‌ده نشر اولونموشدو.
۲ ـ محاکمة‌اللغتین بیر دؤنه‌ده ۱۹۹۶ دا آنکارادا F.SEMA BARUTCU OZONDER طرفینده‌ن ۲۴۴ صحیفه‌ده نشر اولونموشدو. بو کیتابین مصححی بو جزوه ده چوخلو زحمت‌لره قاتلاشسادا، آنجاق بیر سیرا سهولره یول وئریلمیشدیر. کیتابین سونوندا محاکمة‌اللغتین‌نین الیازمالاریندا بیر اوْرژینال دا وئریلمیشدیر.
۳ ـ کیتاب بیر دونه‌ده میلادی ۱۹۶۸ ده امیر علیشیر نوائی‌نین اثرلری ایچره چاپ اولموشدو. محاکمة‌اللغتین بو کیتابین ۱۹۰ ینجی صحیفه‌سیندن باشلایاراق ۲۱۷ ینجی صحیفه‌ده سونا چاتمیشدیر. بو اثر تورکیه‌ده تاریخ قورومو طرفینده‌ن آنکارا شهرینده باسیلمیشدیر.
۴ ـ محاکمة‌اللغتین‌ده‌ن بیر علمی ـ تنقیدی متنینی، رضا همراز همتی ایله چاپا حاضیرلانمیشدیر.
آیریجا باخ
دَییشدیرقایناق
دَییشدیر- ^ Şükrü Halûk Akalın, “Türk Dünyasında Dil”, Yeni Türkiye, Temmuz-Ağustos 2013, Yıl 9, Sayı 53-54, Ankara, s. 362. ISSN 1300-4174
- ^ A. Deniz Abik, “Nevâyî'nin Üç Eserindeki Deyimlerin Farsça İle Karşılaştırılması” Archived 2016-03-10 at the Wayback Machine.
- ^ Deniz,ABİK,"NEVÂYÎ'NİN ÜÇ ESERİNDEKİ DEYİMLERİN FARSÇA İLE KARŞILAŞTIRILMASI[دائمی اولو باغلانتیلی]",Türkoloji Makaleleri Archived 2016-03-31 at the Wayback Machine.
- ^ همراز، رضا؛ سؤزلۆکلر سؤزلۆیۆ: تۆرک‌لرین ۱۰۰ دن چوْخ یازدیقلاری سؤزلۆک‌لرین سییاهیسی، تبریز: 1384گونش ایلی/2005م.