محمدحئیدر دوغلات
محمد حئیدر دوُغلات، میرزه حئیدر (1499، تاشکند - 1551، کشمیر) - تاریخچی، دؤولت خادیمی. محمد حسین کور‌قان‌ین اوغلو، آناسی خوْب نیگارخانیم یونس‌خانین کیچیک قیزی، بابورون آناسی قوتلوغ نیگارخانیمین باجیسی ایدی.
| محمدحئیدر دوغلات | |
|---|---|
 | |
| چالیشما ساحه‌سی | شاعیر، تاریخچی، سیاستچی |
| دوْغوم تاریخی | 8 آقوست 1499 تاشکند |
| اؤلوم تاریخی | 27 ژوئیه 1551 کشمیر |
| یاراتمیش | تاریخ رشیدی ؛ جهان‌نامه |
| تاثیر قویموش | {{{تاثیر قویموش}}} |
یاشامی دَییشدیر
1508-1509-جو ایل‌لرده شیبانی‌خان بویروغو ایله آتاسی‌نین اعدام ائدیلمه‌سیندن سونرا گنج محمد حئیدرین یاشامی تهلوکه آلتیندا قالدی. محمد حسین‌ین اعتیبارلی آدام‌لاریندان اولان مؤولانا محمد بؤیوک چتین‌لیک‌لرله محمدحئیدری بوخارادان بدخشانا قاچیرماغی باجاردی. 1509 -جو ایلده کابیله - بابورون سارایینا آپاردی. بابورون اونا یوکسک احتیرام گؤستردی. میرزه حئیدرین یازدیغینا گؤره، بابور اونا آتا کیمی آتالیق ائله‌دی. اوچ ایل سونرا میرزه حئیدر اندیجانا، سولطان سعیدخانین سارایینا گئتدی و خانین سون گونونه قدر یانیندا قالدی. 1514 -جو ایلده کاشغاردا سولطان سعید خانین حاکیمیتی قورولدوقدا، میرزه حئیدر اونونلا بیرلیکده کاشغارا گلدی. خان گوونیب بوتون قوشون و سلطنت ایشلرینی اونا تاپشیریب محدودیت‌سیز حوقوق‌لار وئردی، عئینی زاماندا اوغلو ولیعهد عبدالرشیدین تربیه‌سینی ده اونا تاپشیردی. سولطان سعید خانین حاکیمیتی دؤنمینده میرزه حئیدر بدخشان، کافیریستان، تبت، لادک و بیر چوخ حربی سفرلره رهبرلیک ائتدی. 1533 -جو ایلده سولطان سعیدخانین اؤلوموندن سونرا اوغلو عبدالرشید تاختا چیخدی. آنجاق دوُغلات سولاله‌سینده کی قارشی‌دورما محمد حئیدری اؤلکه‌نی ترک ائتمگه مجبور ائتدی. محمد حئیدر اؤنجه بدخشاندا سردگران دولانیب سونرا لاهورا، بابورون اوغلو کامران
میرزه‌نین یانینا گئتدی. 1539-1540-جی ایل‌لرده محمد حئیدر آقرادا هومایونا قوشولدو. 1541 -جی ایلده کاشغار فتح ائدیلدیکدن سونرا محمد حئیدر بابوری‌لر آدیندان کاشغاردا حؤکمران‌لیق ائتدی. اصلینده ایسه موستقیل اولاراق حؤکمران‌لیق ائدیردی. محمد حئیدر داغ طایفالاری ایله توققوشمادا اؤلدورولدو.
یارادیجی‌لیغی دَییشدیر
محمد حئیدر مشهور "تاریخ رشیدی" اثری‌نین و جوغرافیا مؤوضوسوندا "جهان‌نامه" آدلی تورکجه شعیر ریساله‌سی‌نین مؤلیفی‌دیر. " تاریخ رشیدی" شرقی تورکوستان، قازاخیستان و اورتا آسیانین 15-16-جی عصرین بیرینجی یاریسی تاریخی ایله باغلی دَیرلی بیر قایناق‌دیر. محمد حئیدر بو اثری بیر نئچه ایلین عرضینده کشمیرده یازمیشدی. اثر 2 بؤلومدن - "دفترلر"دن عیبارت‌دیر. بیرینجی بؤلومده توُغلوق تئمور دؤنمیندن عبدالرشیدخان دؤنمینه قدر، موغولیستان و کاشغاردا حؤکمران‌لیق ائدن جیغاتای‌لار تاریخینی آچیقلاییر.بو دفتر 1546-جی ایل، یعنی 2-جی بؤلومدن سونرا یازیلمیشدیر. 2- بؤلوم 1541-42.جی ایل‌لرده تاماملاندی، 1-جی بؤلومدن 4 دفعه بؤیوک‌دور و مؤلیفین خاطیره‌لرینی احتیوا ائدیر. بو اثر "بابورنامه" کیمی خاطیره ادبیاتی‌نین پارلاق نومونه‌سی‌دیر.
"جهان‌نامه" اثری‌نین باشلانیشی دَییشدیر
ثنا-ی جهان آفرین‌غه بوُرون
کیم آندین ایمس‌تور ایشی یاشوُرون
نه کیم آدمی‌نینگ خیالی ییتر
هر ایش کیم اوُلوسدین نهانی ایتر.
باری آنینگ آلدیدا یکسان دوُرور
آچوق دشت گر تیره مسکن دوُرور.
نه کیم عالم و اهلیده باردوُر
آنینگ قوُدرتی آندا ایظاهردوُر.
جهاندا نی کیم جان و جان‌سیز دوُرور
هواده اوُچار ییرده یوگوروپ یورور.
آنینگ قوُدرتیندن پر و بال آچار
آنینگ قوُدرتی بیرله یوگوروپ قاچار.
درخت و گول و سبزه و خار و خس
آنینگ قوُدرتیندن اؤنوپ هر نفس.
چیقار ییردین و سبزه خورّم بوْلوپ
کؤنگولدین غم اوْل وقت کم بوْلوپ.
تاپیب هر بیری بیر صفتده کمال
تاپار چون کمالی‌غه ییتسه زوال.
بهار و خزان موسیمی کیم ایرور
بوُلارنینگ کمال و زوالین بیرور.
قایناق دَییشدیر
- Mirzo Muhammad Xaydar, Tarixi Rashidi (Vvedeniye, per. s pers. A.Urunbayeva, R.P.Djalilovoy, L.M.Yepifanovoy), T., 1996.