محمود شبستری
محمود شبستری، (تام آدی:سعدالدّین محمود ابن امین‌الدّین عبدالکریم ابن یحیی شبستری)- آذربایجان عالیمی، فیلوسوف، صوفیزمین ان گؤرکملی نظریه‌چیلریندن اولموشدور.
| کیملیک | ||
|---|---|---|
| بوتون آد | سعدالدّین محمود ابن امین‌الدّین عبدالکریم ابن یحیی شبستری | |
| اولوس | آذربایجانلی | |
| دوغوم تاریخی | 1287 م | |
| دوغوم یئری | شبستر، آذربایجان | |
| اؤلوم تاریخی | 1320م | |
| اؤلوم یئری | شبستر، آذربایجان | |
| قبر | شبسترین گولشن فبریستانلیغی | |
| آدلیم‌لیق ندنی | "گلشن راز"کیتابی | |
| کیتاب‌لار | گلشن راز"، "سعادت نامه" ، "کنز الحقایق"، "حقّ‌الیقین" ، "مرآةالمحقّقین"، "شاهد نامه" | |
یاشاییشی
دَییشدیرسعدالدّین محمود ابن امین‌الدّین عبدالکریم ابن یحیی شبستری تبریز یاخینلیغینداکی شبستر شهرینده 1287-جی ایلده ایلاهیاتچی عاییله‌سینده آنادان اولموشدور. ائنسیکلوپئدیک ساوادا مالیک اولان محمود شبستری ایلاهیات، فلسفه، آسترونومییا، طیب، فیلولوگییا و باشقا عئلم ساحه‌لرینه دریندن بلد اولموشدور.
شبستری میصیر، حیجاز، سوریه، عراق و باشقا اؤلکه‌لره سیاحتلر ائدیب، اوراداکی عالیملرله تانیش اولموش و اونلارلا مکتوبلاشمیشدیر. محمدعلی تربیت‌ین یازدیغینا گؤره، شیروانلی سیاحلاردان بیری شبستری‌نین کرماندا دا اولدوغونو ایدیعا ائدیر. او، کرماندا ائولنمیش و اورادا اوشاق و نوه‌لری ده قالمیشدیر. شبستری‌نین نسلیندن چیخانلار آراسیندا عئلم و ادبیات خادیملری ده واردی. اونون اوغلو شاعیر اولموش و آتاسی‌نین مشهور "گلشن راز" اثرینه شرح یازمیشدیر.
شبستری قدیم یونان فلسفه‌سی، زردوشتی‌لیک، بوتپرست‌لیک، خریستیانلیق، طبیعی کی، ایسلام دینی و اونون موختلیف میستیک-فلسفی جریانلاری حاقدا دا درین بیلیک صاحیبی ایدی. او، 1320-جی ایلده رحمته قوووشموش و اوز وطنینده، شبسترده‌کی گولشن قبریستانلیغیندا موعلیمی بهاالدین یعقوب تبریزی‌نین یانیندا دفن اولونموشدور. ایندی ده اونون مزاری زیارتگاهدیر. مقبره‌سی تکجه اون دوققوزنجو عصرده اوچ دفعه برپا ائدیلیب. ایلک اونارما 1850-1851-جی ایللرده حاجی میرزه آغاسی طرفیندن آپاریلمیشدیر. مزارین اوزرینه مرمردن خاطیره لؤوحه‌سی وورولموش و اونون اوزرینده بو سؤزلر حک ائدیلمیشدیر:
"بؤیوک شئیخ هیجری تاریخی ایله 720-جی ایلده (1320) 33 یاشیندا بو جیسمانی دونیادان ابدی دونیایا کؤچدو".
ایکینجی دفعه برپا ایشلرینی 1880-جی ایلده میرزه حسین خان، اۆچونجو دفعه ایسه نیسبتاً سونرالار حسن مقّدم آپارمیشدیر.
یارادیجیلیغی
دَییشدیر"آذربایجان فلسفه‌سی تاریخینه دایر اوچئرکلر"ده گؤستریلدیگی کیمی، شبستری اؤزوندن سونرا زنگین بیر ادبی ایرث قویوب گئتمیشدیر."سعادت‌نامه"، "کنز الحقایق" (حقیقتلر خزینه‌سی)، "حق الیقین فی معرفة رب العالمین" (عالمین یارادیجیسینی درک ائتمک اۆچون شکسیز حقیقتلر)، "میرآة المحقّقین" (حقیقت آختارانلارین آیناسی) و بیر ده دونیا شؤهرتلی "گلشن راز" (سیرّلر گولشنی) پوئماسی کیمی اثرلر اونون قلمینه مخصوصدور. بونلاردان باشقا م. تربییت‌ین یازدیغینا گؤره، شبستری ایندی‌یه قدر دونیانین کیتاب ساخلانجلاریندا تصادوف اولونمامیش "شاهد نامه" آدلی باشقا بیر پوئمانین دا مؤلیفیدیر. او، همچنین عرب دیلیندن فارس دیلینه ترجومه ایله مشغول اولموشدور. مشهور فیلوسوف امام غزالی‌نین "منهاج العابدین" (زَوّارلارین یولو) آدلی اثرینی فارسجایا محض او چئویرمیشدیر. شبستری‌نین خوراسان موتفکّیری حسینی سعادتله یازیشمالاری دا بللیدیر. بوتون بونلارلا بیرلیکده شبستری یارادیجیلیغی‌نین آراشدیریجیلاری، او جومله‌دن بو خزینه‌نین تانینمیش بیلیجیسی شایق اسماییلوو "کنزالحقایق "اثری‌نین اونا مخصوص اولمادیغینی ایدیعا ائدیرلر.
شبستری اوزونون ایلک فلسفی اثرلرینی نثرله یازمیشدیر. او یالنیز عؤمرونون سونلاریندا شئعیره موراجیت ائتمیشدیر. ایلک منظوم اثری (بوندان سونرا او، داها بیر منظوم اثر یازیب) بوتون دونیادا شؤهرت تاپمیش "گلشن راز" پوئماسیدیر. پوئما 1317-1318-جی ایلده یازیلیب. اثرین یازیلما تاریخی پوئمانین "کیتابین یازیلما تاریخچه‌سی" آدلی خوصوصی بؤلمه‌ده تصویر اولونوب. 1317-جی ایلین دئکابریندا اونون یانینا او زامانین ان ساوادلی فیلوسوفلاریندان اولان خوراسانلی میرحسینی سعادتین مکتوبونو گتیرن بیر آدام گلیر. مکتوبدا خواهیش اولونوردو کی، دؤورون موتفکّیرلرینی مشغول ائدن بیر سیرا فلسفی مسله‌لره او دا اؤز موناسیبتینی بیلدیرسین. همین تاریخچه "گلشن راز"-ین باشلانغیجیندا تصویر اولونور:
هیجری تاریخین 700-جو ایلیندن اون یئددی (ایل) کئچیردی.
شوال آییندا گؤزله‌نیلمه‌دن
بیر قاصید مین بیر حؤرمت-احتیرام ایله
خوراسان جاماعاتی‌نین یانیندان بیزه گلدی.
اورادا بیر مشهور و بؤیوک (شخص) وار
معریفتلری‌نین چوخلوغونا گؤره نور منبعیینه بنزه‌ییر
بوتون خوراسان اهلی کیچیکدن بؤیویه قدر
دئییبلر کی، عصرین بوتون (موتفکّیرلریندن) یاخشی
معنا حاقیندا او مکتوب یازیب
معنالاردان باش چیخاران آداما گؤندره بیلر.
اورادا مولاحیظه‌لرده بیر چوخ آغیرلیقلار وار
"ایشارت" اهلی‌نین چتینلیکلریندندیر. شئعیر یازاراق
او معنالار عالمی‌نین هر بیر مسله‌سی حاقدا
قیساجا سواللار گؤندریب. خاهیشله جاواب گؤزله‌ییر.
قاصید بو مکتوبو اوخویان کیمی
بو مسله باره‌ده سؤز-صؤحبت یاییلدی.
حؤرمتلی آداملاردان چوخو اورادا ایدی.
هامی‌نین نظرلری درویشه (یعنی، شبستری‌یه) دیکیلدی.
اونلاردان داها تجروبه‌لی اولان بیریسی
بو معنالار حاقدا بیزدن یوز دفعه ائشیتمیشدی.
او منه دئدی: جاواب وئر کی
دونیامیزین آداملاری فیض‌یاب اولسونلار.
شبستری اوّلجه همین سواللارا اؤزونون اولکی اثرلرینده توخوندوغونو بیلدیرمکله جاواب یازماقدان ایمتیناع ائدیر. سونرا ایسه ش. اسماییلووون یازدیغینا گؤره، موعلیمی امین‌الدین تبریزی‌نین مصلحتینه قولاق آساراق، خوراسان عالیمی‌نین سواللارینا منظوم جاواب یازماق قرارینا گلیر. بیر مودّتدن سونرا اونا یئنیدن موراجیعت اولونور. یالنیز بوندان سونرا شبستری شئیخ حسینی‌نین سواللارینا جاواب وئریر. بو جاوابلار بداهه‌تن وئریلدیگیندن قیسا و کونکرئتدیر:
من اونا دئدیم کی، بونا احتییاج یوخدور
جونکی بو حاقدا (اؤز) اثرلریمده دفعه‌لرله یازمیشام.
سؤیله‌دی کی، دوزدور، آنجاق ائدیلن سورغولارلا باغلی
سندن آرزو ائتدیگیمیز پوئمانی گؤزله‌ییریک.
بو ایصرارلی خواهیشلردن سونرا من
مکتوبا قیسا جاوابلار یازماغا باشلادیم.
بو سوزلریمی نجیب اینسانلارین حوضوروندا
دوشونمه‌دن و تکرارلامادان سویله‌دیم.
بئله‌لیکله، سواللارا جاوابیمی
بیر-بیر یازدیم.
قاصید مکتوبا جاوابلاریمی آلاندان سونرا
میننتدارلیق ائده-ائده گلدیگی یوللا دا گئری قاییتدی.
حسینی سعادتی‌نین سواللاری 22 بئیتدن عیبارت ایدی. شبستری بونلارا 49 بئیتله جاواب یازیر. بونلاردان 35 بئیتی بیلاواسیطه جاوابلاردان، قالانلاری ایسه مکتوبون گیریشی و نتیجه‌سیندن عیبارت ایدی. بیر مودّت سونرا شئیخ حسینی یئنیدن بیر سیرا سواللار گؤندریر. همین سواللار شبستری‌نین جاواب مکتوبونو اوخویارکن یارانمیشدی. بو دفعه مودریک صنعتکار هر ایکی مکتوبداکی سواللاری 15 مؤوضویا بؤلوب "گلشن راز" آدلی پوئماسینی قلمه آلیر:
گلن دفعه عزیز اوستادیم
منه دئدی: مکتوبا سؤیله‌دیگین
باشقا فیکیرلری ده علاوه ائله و ایضاح وئر،
عئلمین گوجو ایله بونلارا عیانی‌لیک بخش ائله.
او واخت منیم گئجه‌م-گوندوزوم یوخ ایدی کی،
بو ایشه حضّ و هوسله گیریشیم
همین وضعیتیمی سؤزله ایفاده ائله‌مک مومکونسوزدور.
آنجاق بیلنلر بیلیر کی، بو نه وضعیتدیر.
آنجاق من خئییرخاهیمین سؤزلرینه عمل ائتدیم
دینین خواهیشینی ردّ ائتمه‌دیم
آنجاق سیرلرین داها جوخ آیدینلاشماسی اۆچون
من اوز بلاغتیمه گوج وئردیم
بونلارین هامیسینی بیر نئچه ساعاتدا سؤیله‌دیم.
کؤنلوم آللاهدان بو مکتوبا آد دیلرکن
جاواب گلدی کی، بو،-بیزیم گولشنیمیزدیر.
بو، شبستری‌نین ایلک منظوم اثری اولدوغوندان او بورادا فلسفی فیکیرلری منظوم فورمادا ایفاده ائتمکده چتینلیک چکدیگینی ده سؤیله‌ییر. بو پروسئس اونون فیکرینجه، دریانی بیر قابا یئرلشدیرمک کیمی بیر شئیدیر. 1426-جی ایلده "گلشن راز" آذربایجان شاعیری شیرازی طرفیندن آنا دیلیمیزه-آذربایجان تورکجه‌سینه جئوریلیر. 1944-جو ایلده ایسه عبدالباقی گولپینارلی اثری عثمانلی تورکجه‌سینه ترجومه ائدیر. اون دوققوزنجو عصردن باشلایاراق، پوئما موختلیف مولیفلر طرفیندن بیر جوخ آوروپا دیللرینه جئوریلیر و دفعه‌لرله درج اولونور. اثر یاراندیغی گوندن بوتون شرقین صوفیلری آراسیندا بؤیوک رغبتله قارشیلانیر. شبستری‌نین فلسفه‌سینه دایر کیتابیندا شایق ایسماییلوو اون دؤرد-اون سککیزینجی عصرلر آراسیندا همین اثره فارس دیلینده شرح یازمیش 18 مؤلیفین آدینی چکیر.همین شرحلر آراسیندا آذربایجان فیلوسوفو شمس الدین لاهیجی‌نین 1472-جی ایلده یازدیغی "مفاتیح الاعجاز" ("مؤعجوزه‌لرین آچاری") اثری بیزیم گونلره قدر اؤز پوپولیارلیغینی ایتیرمه‌میشدیر. 1319-1320-جی ایلده شبستری اؤزونون ایکینجی منظوم فلسفی اثری اولان "سعادت‌نامه"نی قلمه آلیر. بو، حجمجه اوّلکی پوئمادان داها ایری اولوب، اوچ مین بئیتدن عیبارت ایدی. اثر هر بیری فصیل و پاراقرافلاردان عیبارت سککیز حیصه‌یه بؤلونموشدو. شبستری "سعادت‌نامه"ده فلسفی دوشونجه‌لریندن باشقا اؤز حیات و فعالیتی، سیاحتلری حاقدا معلوماتلار وئریر، اؤز موعلیملری و سئویملی کیتابلاری حاقدا سؤز آچیر.
شبستری‌نین یارادیجیلیغی آذربایجانین اورتا عصرلر فلسفه‌سی تاریخینده موهوم یئر توتور. اونون اثرلری آوروپا و آسیانین بیر چوخ اؤلکه‌لرینده نشر اولونموشدور. صوفی فلسفه‌سی‌نین داوامچیلاری اونو بو ساحه‌ده بؤیوک بیر نوفوذ صاحیبی بیلیر و اوز مولاحیظه‌لرینده تئز-تئز شبستری ایرثینه ایستیناد ائدیرلر .
قایناق
دَییشدیرآذربایجان تورکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Mahmud Şəbüstəri»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (1398 تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).