کاشغرلی محمود
کاشغرلی حسین اوْغلو محمود ـ بؤیوک تورک عالیمی و دیوان لغات الترک و جواهر النحو کیتابلاری‌نین مؤلفی‌دیر.
یاشامی
دَییشدیرکاشغرلی محمود قاراخانلیلار ایمپئراطورلوغو دؤورونده، - دوغو تورکیستاندا، اون بیرینجی عصرین بیرینجی یاریسیندا دونیایا گلمیش، تورک دونیاسینین تمل اثرلریندن اوْلان "ددیوان لغات الترک"و - موختلیف تورک لهجه‌لری حاقیندا ائنسکلوپئدیک بیلیکلر توپلوسو اولان تورکجه-عربجه لوغتینی - ۱۰۷۰-نجی ایلده باشلاییب، ۱۰۷۶-۱۰۷۷-نجی ایللر آراسیندا بیتیرمیشدیر. "دیوان" ایکی‌دیللی، عئینی زاماندا ایضاحلی لوغتدیر، تخمیناً ۹٬۰۰۰سؤزدن و اونلارین ایضاحیندان عیبارتدیر. گتیردیگی سؤزلری ایضاح ائتمک اۆچون مؤلیف آتالار سؤزو و مثللردن، داستانلاردان، شعر و ماهنیلاردان اؤرنکلر گتیریر. بئله‌لیکله، "دیوان" تورک سؤزلرینین عربجه معناسینی وئرن لوغت اولماقدان باشقا قدیم تورک ادبیاتینین و او سیرادان قدیم تورک شعرینین اؤرنکلرینی بیزه چاتدیران نادیر مأخذدیر. اثرده آدی چکیلن تورک‌دیللی شعرلرین مؤلیفی جوجو اورتاق تورک ادبیاتینین بیزه آدی بللی اوْلان ایلک شاعیری‌دیر. باشقا تورک لهجه‌لرییله بیر سیرادا محمود کاشغرلی بیزه اوغوز دیلینده یارانان ایلک شعر نومونه‌لرینی ده چاتدیرمیشدیر. تاریخده تورک دیلینین ایلک تعصوب‌کئش‌لریندن اوْلان بؤیوک عالیم اثرینین اساس غایه‌سینی آچیقلایارکن بونو خوصوصیله قئید ائدیر کی، "ان آچیق و دوغرو دیل، آنجاق بیر دیل بیلیب، فارسلارلا قاریشمایان و یابانچی اؤلکه‌لره گئدیب-گلمه‌یه‌نلرین دیلیدیر". اورخون یازیلاریندان و دده قورقود سؤیلمه‌لریندن سوْنراکی تورک شعرینین اینکیشاف مرحله‌سینی عکس ائتدیرن نومونه‌لر - کاشغرلینین توپلادیغی شعرلر -تورک پوئزییاسینین هئجا و قافیه سیستئمینه اویغون گلن قوشما، گرایلی و بایاتی کیمی بیچیملرده‌دیر. بو جهتدن شعر تاریخیمیزی کاشغرلینین گتیردیگی نومونه‌لرسیز تصوور ائتمک اولماز.
یارادیجیلیغی
دَییشدیرکاشغرلی محمود، تورک لهجه‌لرینین لوغتی، دیوان لغات الترکو ۲۰ ایل مودتله ییغدیغی ماتئریاللار ایله ۲ ایل عرضینده قلمه وئرمیشدی. عالیم، مین ایل اول بوتون تورک دیارینی گزیب و تورک خالقلاری آراسیندا یاشایاراق تورک دیلی، تاریخی، جوغرافییاسی، فولکلورو و میفولوژیسی‌له باغلی آبیدوی بیلیک خزینه‌سینی بیزلره ارمغان ائتمیشدیر. کاشغرلی، خاقانی، اویغور، اوغوز، قیپچاق، تورکمن، قیرغیز، چیغیل، یاغما، آرقو و دیگر تورک سوْیلو خالقلاری تورک آدی آلتیندا جمعلشدیرن بیر تورکولوقدور. تورکلرین یاشادیقلاری اؤلکه‌لری، شهرلری، قصبه‌لری، کندلری تانیش ائدن، تفرروعاتلی معلومات چاتدیران قیمتلی اثری خریطه ایله ده تورک جوغرافییاشوناسی آدینا لاییق گؤرولموشدور. محمود کاشغری "تورکلرین بؤلگه‌لرینی، کندلرینی و چؤللرینی قاریش-قاریش گزمیشدیر. اوزون ایللر او، تورک، اوغوز، قیرغیز شهرلرینی، کندلرینی، دۆشرگه‌لرینی دولاشاراق اونلارین لوغتینی یازمیشدیر". نتیجه‌ده م.کاشغری خزرین شرق ساحیللریندن باشلامیش لوبنور گؤلو مئریدیانینا و ایلی چایی ائنلیگیندن کاشغرین جنوب سرحدلرینه قدر اوْلان گئنیش اراضینی اؤیرنمیش، اوْرتا و مرکزی آسیانین بیر حیصه‌سینین ایلک رایونلاشدیریلماسینی آپارمیش و تورک خالقلاری و آبیده‌لرینین مسکونلاشما سرحدلرینی و یئرلرینی بؤیوک دقیقلیکله موعین ائتمیشدیر. اونون مشهور "دیوان لغات الترک" (۱۰۷۲-۱۰۷۴) اثرینده تورک قبیله‌لری، چوخلو داغ، چای، گؤل، اؤلکه و دؤولتلر حاقیندا گئنیش معلوماتلار توپلانمیشدیر. تیان-شان و یئددی‌گؤللوک، ایسسیک-کول گؤلو، بالاساغون داغلاری (قیرغیزیستاندا)، آلتای وادیسی و ایلی چایی و س. ان موفصل شکیلده سجییه‌لندیریلمیشدیر. او، نارینین یوخاری حؤوزه‌سینده اوْلموش، چاتیرگؤل و سیزیچ (سونگؤل) گؤلونو قئیده آلمیشدیر. "دیوان"ین سوْنونا علاوه اولونموش خریطه محمود کاشغری دؤورونده تورک‌دیللی خالقلارین یاشادیغی اراضیلرین تصویرینی وئرن ایلک خریطه‌دیر. او، بیر سیرا پارالئل فوْرمادا دۆزولموش غربی تیان-شان داغ سیستئمینی اؤز خریطه‌سینده داها دۆزگون عکس ائتدیرمیشدیر. کاشغری مانقیشلاق (مانقیستان) یاریم‌آداسی ایله ده تانیش ایدی – بۇ یاریم‌آدایا ایلک دفعه محض اونون خریطه‌سینده راست گلینیر.[۱]
اثرلری
دَییشدیرآیریجا باخ
دَییشدیرقایناق
دَییشدیر- ^ [ويکي پئديا]