مرتضی‌قلی ظفر اردبیلی
ظفر تخلص ائدن، مرتضی قلی متولی اردبیلی (11 یوزایل) آذربایجانلی شاعیر.
یاشاییش
دَییشدیرمرتضی قلی متولی اردبیلی بیرینجی شاه عباس زامانی، اردبیل شهرینده دونیایا گؤز آچمیشدیر و هیجری 1035 ایلینه تخته جلوس ائدن شاه صفی دؤورونده ائشیك آقاسی باشی مقامینا یئتیشمیشدیر. بیر زامان‌دا كرمان ولایتی والیسی اولموش و قوروجو باشیلیق روتبه‌سینه‌ده یئتیشمیشدیر. او، بوتون صفوی حاكیملری كیمی، همده علم و عرفان اهلی ایدی. اؤزونون دئدیگی كیمی یوز مینلرجه فارسجا بئیت احتوا ائدن دیوان یاراتمیشدیر، فارس دیلینده مرتضی و مرتضی‌قلی تخلص ائتمیشدیر. اؤز خطی ایله استنساخ ائتدیگی توركجه دیوانی‌نین مقدمه‌سیندن آنلاشیلیر كی ایللر بویو اردبیل شهرینده متولی و وزیر سیمتی ایله یاشامیش.[۱]
دوغومو
دَییشدیرنصرآبادیدن آلدیغیمیز بیلگییه گؤره، مرتضی قلی‌خان متولی اردبیلی، بیرینجی شاه عباس زامانی، دونیایا گؤز آچمیشدیر. اونون دوغوم تاریخینی تخمینی اولاراق معین‌لشدیره‌جه‌ییک. هر حالدا دئیه بیله‌ریک کی اون بیرینجی عصرین ایلک ایللرینده دوغولماسی تخمین ائدیلیر.
ائشیک آقاسی باشی
دَییشدیریئنه آلدیغیمیز بیلگیلره گؤره، او شاه صفی (1038- 1052 هـ./ 1629- 1642 م.) زامانیندا ائشیک آقاسی باشی مقامینا یئتیشمیشدیر. نصر آبادی‌نین وئردیگی بیلگییه گؤره، اونون بۇ مقاما چاتماغی‌نین بیر سببی، «ایره‌وان» ساواشیندا گؤستردیگی ایگیدلیک ایدی. شاه صفی 1021 هـ. ایلینده دونیایا گلمیشدیر. اونون اصل آدی «سام میرزا» و بیرینجی شاه عباسین اوْغلو ایدی. 1038 هـ. ایلینده شاهلیق تختینه جلوس ائتدیکدن سوْنرا آدینی «شاه صفی» ائتمیشدیر.[۲]
قوروجو باشی
دَییشدیرنصرآبادی دئییر کی ایکینجی شاه عباس (1052- 1077 هـ. / 1642- 1666 م.) دؤورونده «جانی بیگ» اؤلدوکدن سوْنرا، شاه عباس اونو «قوروجو باشی» مقامینا یوکسلتدی. ایکینجی شاه عباس، شاه صفی‌نین اوْغلو ایدی، 1042 هـ. ایلینده دونیایا گلمیش و آتاسی اؤلدوکدن سوْنرا 1052 هـ. ده شاهلیق مقامینا یئتیشمیشدیر.
قزوین ساواشی
دَییشدیرنصرآبادینین دئدیگینه گؤره، باش وئره‌ن قزوین ساواشیندا، گویا دوشمنلر مرتضی قلی خان ظفره یئرسیز حرکتلر انتساب ائتمیشلر. بونا گؤره‌ده ایشیندن عزل ائدیلمیشدیر و بیر زامان انزوادا یاشامیشدیر. ظفر اؤزونو وورولان افترادان مبرّا ائده‌رک، بیر ترکیب بند مسبّع یازمیشدیر. اورادا دئییر:
بنم، کی جومله‌ی عشاق آرا بوگون علمم،
مقیم درگه سولطان صفی‌یِّ پُر کرمم.
اگرچه مفلسم اما فقیرِ محترمم،
یولوندا وئرمگه جان، دئمه کیمسه‌دن کی کمم.
الیمده یوخ ایسه جان نقدی ایله محتشمم،
گؤزوم یاشی تؤکولن یئرده دور و مرجاندیر،
فقیر هدیه‌سی سولطانا تحفه جاندیر.
اردبیل والیلیگی
دَییشدیرصفوی شاهلاری، اردبیل، مشهد و قم شهرلرینده «وقفی» مولکلره متولی تعیین ائدیردیلر. متولی، اصلینده «مباشر» ساییلیردی و اونلارین «حق التّولیه»لری موقوفه گلیری‌نین یوزده اونو ایدی.
ظفر، انزوا دؤورانینی کئچیردیکدن سوْنرا، ایکینجی شاه عباس امری ایله اردبیل ولایتینه «متولی» اولاراق، تعیین ائدیلمیشدیر.
دیوانی‌نین مقدمه‌سینده افتخار ائدیر کی «فضولی»نین کربلادا امام حسین (ع) ین توربه‌سی‌نین جواریندا قالدیغی کیمی، او دا اردبیلده شیخ صفی الدینین توربه‌سی جواریندا قالمیشدیر.
ظفر گنجلیک و اورتا یاشلاریندا مۆختلیف یئرلرده حؤکومت ائتمیش و یاشلاندیقدان سوْنرا، اردبیلده عرفان دونیاسینا قدم قویموشدور. دیوانی‌نین بیر چوْخ یئرینده بۇ مسأله‌یه اشاره‌لر تاپماق اولار:
حؤکومت ائیله‌دیم چوخ، بۇ جهان مولکوندن اوساندیم،
بنا کونج قناعت منزلین دار ائیله‌مه یارب.
و یا:
جهاندا چوْخ حؤکومت ائیله‌دیم، گؤردوم وفاسی یوخ،
چکیلدیم کونجه، لوطفون کسمه‌گیل تا منتها، یارب!
اؤلومو
دَییشدیرظفر، تورکجه دیوانینی ترتیب ائده‌نده 74 یاشیندا ایدی:
یئتیشدی عؤمر یئتمیش دؤرده، گلدی موسم پیری،
جهاندا گؤرمه‌دیم هئچ کیمسه‌دن بوی وفا، یارب!
او، ایکینجی شاه عباس‌دان سوْنرادا یاشامیشدیر. اؤزو حاضیر کی الیازمانین استنساخینی، اؤز خطی ایله 1080 هـ. ایلی رمضان آییندا قورتارماسینا اشاره ائده‌رک دئییر:
رمضان آییندا بۇ نوسخه سرانجام اولدو،
الف و فا گئچمیش ایدی هجریدن اتمام اولدو.
بئله‌لیکله حدس وورماق اولار کی او ایکینجی شاه عباسین اؤلوموندن (1078 هـ. ) بیر نئچه ایل سوْنرادا یاشامیشدیر و بۇ ایللری انزوادا و عورفان دونیاسینا مئیل ائده‌رک اردبیلده باشا وئرمیشدیر. بئله‌لیکله حدس وورماق اولار کی ظفر تخلص ائده‌ن مرتضی قلی خان متولی اردبیلی هیجری 11- نجی یوز ایللیگین بیرینجی اون ایللیگینده یعنی 1000- 1010 ایللری آراسیندا دونیایا گلمیش و چوْخ احتمال کی سگگیزینجی اون ایللیک، یعنی (1070- 1080) ایللری آراسیندا اردبیلده وفات ائتمیشدیر.[۳]
یارادیجیلیغی
دَییشدیراونون تورکجه دیوانینی نشر ائدن دکتر حسین محمدزاده صدیق یارادیجیلیغی حاقّیندا دئییر:
«ظفر، تورکجه دیوانینی، شعر شیوه‌سینی اساس توتاراق فضولی‌یه بنزه‌تمیشدیر. اوندان تبعیت ائده‌ن بیر شاگیرد کیمی، هم دیلده و همده مضموندا فضولیانه حرکت ائتمیشدیر. فضولی‌نین بیر چوخ غزللریندن استقبال ائتمیش و اونلارا نظیره‌لر یازمیشدیر.
میثال اۆچون:
اولمادیم دؤور فلکده بیر نفس آزارسیز،
جؤورونه قاتلانماق اولور، اولماق اولماز یارسیز. . .
و یا:
یار وصلیندن جدا، پامالِ دؤورانم هنوز،
یانارام عئشق اودونا، بیمار هیجرانم هنوز. . .
و یا:
کؤنلوم آچیلیر سرو خورامانینی گؤرکج،
خوشحال اولورام پوسته‌ی خندانینی گؤرکج. . .
و یا:
یارب! مدام عنایتین ائت پیشوا بنا،
ذؤوق وصالین ائیله‌گیلن آشنا بنا. . .
بو غزلده حتی تصورلر و تصویرلر فضولیانه‌دیر:
جان نقدینی فدا ره جانانا قیلمیشام،
کؤنلوم ائوینی عئشقیله ویرانه قیلمیشام. . .
و یا:
ای ظفر! دوتگیل قولاق بیر دم فضولی شعرینه،
اوندان اؤزگه هیچ شاعر شعر دئمز بو نمط. . .
و یا:
جانی جانان دیله‌میش لا دئمه‌دیم جان گئتدی،
لا دئمک کفر ایدی اول جانیله ایمان گئتدی.»
[۴]
غزللریندن
دَییشدیرجان نقدینی فدا ره جانانا قیلمیشام
کؤنلوم ائوینی عئشقیله ویرانه قیلمیشام.
مجنوندان آرتی، شهرت عئشقم بۇ خلق آرا،
فرزانه‌ام کی اؤزومو دیوانه قیلمیشام.
عئشق اودو دوشدو باشیما بیر شمع بزمدن،
اول شمع بزمه، جانیمی پروانه قیلمیشام.
معنیده بوت‌پرست اولور صورت ایسته‌ین،
بن ترک صورت و بوت و بوت‌خانه قیلمیشمام.
فرهاد وئردی جان، ره عئشق مجازده،
بن خاطری مجاز ایله پئیکانه قیلمیشام.
تا دوشدو باشا نشئه‌يه جام شراب عئشق،
گؤز ساغرین بۇ نشئه‌یه پیمانه قیلمیشام.
اظهار ائتمه حال دلین خلقه، ای ظفر!
چون جومله عرض حالینی سولطانا قیلمیشام.[۵]
قایناقلار
دَییشدیر- یوخاریداکی یازیلاری دکتر حسین محمدزاده صدیق ین کیتابا یازدیغی اؤن سؤزدن نقل ائتدیک.