میرزه صالح تبریزی
میرزه صالح تبریزی —17. عصر آذربایجان شاعیری
یاشاییشی
دَییشدیرآذربایجان تورکجه‌سینی ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینده یایماغا، دؤولت دیلی سویّه‌سینه قالدیرماغا چالیشان شاه اسماعیل ختایی‌دن سونرا دا صفوی‌لر دؤولتینده تورک دیلی ان یوکسک دایره‌لرده اؤز نوفوذونو کیفایت قدر ساخلامیشدی. دوغرودور، آردی-آراسی کسیلمه‌ین عوثمانلی-صفوی حربی توققوشمالاری نتیجه‌سینده آذربایجان اون یئددینجی عصرده صفوی‌لردؤولتی‌نین سیاسی-ایقتیصادی مرکزی رولونو ایتیرمیش، پایتاخت شاه تهماصیب‌ین (1524-1576) دؤورونده تبریزدن قزوینه، 1. شاه عباس (1587-1629) دؤورونده ایسه، قزویندن ایصفاهانا کؤچورولموشدو. بونا باخمایاراق، آذربایجان تورکجه‌سی تبریزده و قزوینده اولدوغو کیمی، ایصفاهاندا دا سارایین و قوشونون ایشلک دیلی اولاراق قالیردی.
1684 -1685-جی ایللرده ایراندا اولموش آلمان سیاحی انگلبرت کمپفر آذربایجان تورکجه‌سی‌نین صفوی‌لرساراییندا رسمی دیل اولماسی حاقیندا معلومات وئرمیشدیر. آذربایجان عالیمی تورخان گنجه‌ای اوروپا سیاح‌لاری - پترا دللا واللئ، آدام اولئاری، شوالیه ژان شاردن، شانسون و رافائل دو مانین اثرلرینی، شاه صفی‌نین (1629-1642) اوتریش - مجاریستان ایمپراتورو 2. فردیناندا و شاه سولطان حسین‌ین (1696-1722) ساکسونیا هرسوقو و لهستان کرالی آوقوستا مکتوبونو نومونه گتیره‌رک، آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایصفاهانداکی صفوی ساراییندا یوکسک مؤوقعیی اولدوغونو گؤستریر. عالیم 1636-جی ایلین نوامبریندان 1638-جی ایلین فوریه‌سینه قدر ایراندا یاشامیش آلمان سفیری آدام اولئاری‌نین بئله بیر معلوماتیندان سیتات گتیریر:
" تورک دیلی ایصفاهاندا او قدر اهمیته مالیکدیر کی، اورادا چوخ نادیر حاللاردا فارسجا بیر سؤز ائشیدیرسن " .
1648-جی ایلده سوئد سفیری‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی ایرانا گلن هئیتین کاتیبی و حکیمی اولان آلمان انگلبرت کمپفرین یازدیقلاری ایسه، همین دؤورده سارایدا یوخاری طبقه‌نین نوماینده لری آراسیندا فارس دیلی‌نین اوستونلوک تشکیل ائتمه‌سی باره ده فیکیرلری تامامیله آلت-اوست ائدیر:
" سارایدا ایشلنن تورک دیلی داها چوخ حاکیم سولاله‌‌نین آنا دیلی‌دیر، نینکی ساده جاماعاتین، بو دیل سارای واسیطه‌سیله عیان-اشراف عاییله‌لرینده ائله گئنیش یاییلمیشدیر کی، ایندی ایمتیازلی طبقه‌دن اولان هر هانسی شخصین اونو بیلمه‌مه‌سی اوتانج گتیرن بیر حالدیر " .
17. عصرده صفوی‌لردؤورونده ان یوکسک وظیفه‌لره صاحیب اولان، تورکجه شعیرلر یازان شخصلرین آدلاری‌نین سادالانماسی دئدیکلریمیزی بیر داها تصدیق ائدیر. بیرینجی شاه عباس و ایکینجی شاه عباسین آنا دیلینده کی شعیرلری آرتیق معلوم فاکت‌دیر.17. عصرین اولیندن سونونا قدر 95 ایل عؤمور سورموش، شاه سلیمان‌ین (1666-1694) حاکیمیتی دؤورونده دؤولتده ایکینجی شخص - صدری-عظم، باش وزیر اولموش وحید قزوینی‌نین برلین دؤولت کیتابخاناسیندا ساخلانان تورکجه دیوانی طرفیمیزدن گئنیش اؤن سؤزله چاپ ائتدیریلمیشدیر. فارسجا دیوانیندا آنا دیلینده شعیرلری آشکار ائدیلمیش مصاحب گنجوی 2. شاه عباسین ساراییندا ائشیک‌آغاسی‌باشی، شاهین ندیمی-موصاحیبی، قوم شهری‌نین دارغاسی، گنجه-قاراباغ ویلایتی‌نین بَیگلربَیگی اولوب. آنا دیلینده دیوان مؤلیفی، " ظفر " تخلوصلو مرتضی‌قولو خان شاملو شاه صفی و 2. شاه عباسین دؤورونده ائشیک‌اغاسی‌باشی، دیوان‌بگی، قورچوباشی، کرمان ویلایتی والیسی، شئیخ صفی‌الدین توربه‌سی‌نین موتوللیسی، اردبیل وزیری اولموشدور. تورکجه کیچیک حجملی دیوانی‌نین الیازماسی تهران بیلیم‌یوردونون کیتابخاناسیندا ساخلانان صفی‌قولو بی صفی مشهد والیسی، هرات بیگلربیگی وظیفه‌لرینی ایجرا ائدیب. مرتضی‌قولو سولطان شاملو شاه سلیمان تاختا چیخارکن (1666) قورچوباشی، سونرالار قومون حاکیمی تعیین ائدیلمیشدیر. 17. عصرده آنادیللی ادبیاتیمیزین اینکیشافیندا موعین رول اوینامیش ایکی شاعیر - مؤوجی اهری و میرزه صالح تبریزی یوکسک روتبه‌لی دین خادیمی-شئیخ الایسلام اولموشلار. میرزه صالحین دیوانی تهرانین مجلیس کیتابخاناسیندا ساخلانیر. میرزه صالح تبریزی باره ده بیلدیکلریمیز چوخ آزدیر. ولی‌قولو بَیگ ابن داوودقولو شاملو. 1072-جی ایلده (م.1661) بیتیردیگی " قصص ال-خاقانی " آدلی تذکیره‌سینده شاعیر حاقیندا یازیر:
" میرزه صالح تبریزین شئیخ الایسلامی دیر. او، بعضاً فضولی طبیعتلی‌دیر و نوایی کلامی‌نین آردینجا گئدیر... بو عالیمین دوغولدوغو یئر تبریزدیر.... او، جنابین تورکجه و فارسجا شعیرلری‌نین جنّت‌نیشان اؤلکه‌میز چوخ بؤیوک شؤهرتی وار " .
گؤروندوگو کیمی، ولی‌قولو بیگ شاعیرین فوضولی ادبی مکتبی‌نین داوامچیسی اولدوغونو قئید ائتمیشدیر.
شعیرلری‌نین دیل خوصوصیت‌لری
دَییشدیرم. ص. تبریزی‌نین دیوانینا سالینمیش آنادیلی اثرلریندن " یئریمز سالیک اولان راهی-ریضادن غئیری " میصراعسی ایله باشالانان 10 بئیت‌لیک غزلی فضولی‌نین شعیرینه نظیره دیر. اثرینده فضولی‌نین " غئیری " ردیفلی اوچ غزلی‌نین ( " یار قیلمازسا منه جؤورو جفادن غئیری " ، " نه گؤرر اهلی-جفا منده وفادن غئیری " ، " حاصیلیم یوخ سری-کویینده بلادن غئیری " میصراع‌لاری ایله باشلانان 7 بئیت‌لیک غزل‌لر) قافییه سؤزلرینی تکرار ائتدیگینه اساساً دئیه بیلریک کی، میرزه صالح داهی شاعیرین هر اوچ شعیرینی اوخوموشدور. میرزه صالحین آنادیللی شعیرلرینده نظره چارپان اساس جهت‌لردن بیری دانیشیق دیلی‌نین سؤز و ایفاده لریندن، آتالار سؤزو و مثللردن ایستیفاده ائتمه‌سی‌دیر. اونون شعیرینده " کره " معناسیندا ایشلنن " کَرَز " سؤزو دؤورون ادبی دیلی‌نین، تاریخی لکسیکی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی باخیمیندان ماراق دوغورور: اولا، یارب، بیر کَرَز یاریم بنی یاد ائیله‌یه، آفتی-غم گؤرمه‌سین هر کیم بنی شاد ائیله‌یه. میرزه صالحین موعاصیرلری-صادیق بیگ افشار، صائب تبریزی و مجذوب تبریزی‌نین ده آنادیللی شعیرلرینده راست گلینن بو سؤز آذربایجانین ماکو بؤلگه‌سینده ایندی ده ایشلنمکده دیر.
شعیرلریندن اؤرنک
دَییشدیریئریمز سالیک اولان راهی-ریضادن غئیری،
ایسته‌مز عاریف اولان جؤورو جفادن غئیری.
واریدیر هر نه گرک مئهرو وفادن غئیری،
یوخودور، ایسته‌مگین جؤورو جفادن غئیری.
گؤرمه‌دیم مئهر طریقینده سیتمدن اؤزگه،
گلمه‌دی عشقده باشیما بلادن غئیری.
گؤرگج اول خوسرووی-خوبانی نه افغانلار ائدیم،
ایتی سؤز کیمسه دئمز شاهه گدادن غئیری.
یاردان باشقا دو عالمده مورادیم یوخدور،
نه گرک دردی اولان جانه دوادن غئیری.
کؤنلینی صاف ائله خلق ایله وو آسوده دیریل،
ایسته‌مز آیینه هئچ کیمسه صفادن غئیری.
اهلی-مال نوو مئهری نوو کینی نه اولا،
سایمادیم هئچ کیمی مؤوجود خودادان غئیری.
قد و بال و گؤزو قاشیله یوخ بازاریم،
کؤنلومو صئید ائتمز ایمیش حوسن ادادان غئیری.
قاپی چوخ گزدیم‌‌و گؤز یاشیمی بیجا تؤکدوم،
یوخ ایمیش داده یئتن کیمسه خودادان غئیری.
صالحی منع ائدرلر مئی‌و معشوقیندن،
بانا هئچ کیم سیتم ائتمز صالحادان غئیری.