ناتورالیزم
ناتورالیزم
دَییشدیرناتورالیزم یا دوغالچیلیق، فلسفه، صنعت و ادبیاتدا دوغال دونیانی تمل آلان چئشیت آخیملارا وئریلن اورتاق آددیر. بو آخیما اینانانلارا ناتورالیست دئییلیر. بونونلا بئله دوغا تاریخی ایله اوغراشان بیلیم آداملارینا دا ناتورالیست دئییلیر[۱].
- ادبیاتدا و صنعتده ناتورالیزم (دوغالچیلیق)، دوغانی خیردالیقلاری ایله اولدوغو کیمی یانسیلاماغی اؤنَرن گئنل آددیر.[۱]
- فلسفه‌ده ناتورالیزم، هر شئیین دوغال وارلیقلاردان، دوغال ندنلرله اولوشدوغونو، دوغا اوستو وارلیقلارا و آچیقلامالارا اعتبار ائدیلمه‌مه‌سی گره‌کدییینی ساوونان دوشونجه‌دیر.[۱]
- اخلاق فلسفه‌سینده ناتورالیزم، اخلاقی چیخاریملارین، اخلاقی اولمایان ایفاده‌لردن اولاجاغینین تئوریسیدیر.[۱]
فلسفه
دَییشدیردوغالچیلیغا گؤره دوغانین، نسنل قانونیار اویارینجا ایشله‌ین بیر دوزه‌نی واردیر. گؤزلم و دئنه‌یه دایالی بیلیملر، همن بو قانونیار کؤلگه‌سینده دوغا ایله ایلگیلی هر آلاندا ساغلام، کسین بیلگیرلره اولاشابیلیر. دوغالچیلیق، دوغا بیلیملرینین صنعته و ادبیاتا اویغولانماسی ایله اورتایا چیخمیشدیر. دوغالچی آنلاییشا گؤره گئرچک اولدوغو کیمی یانسیتیلمالیدیر، یاشامین کؤتو و بایاغی ساییلاراق اله آلینمایان یؤنله‌ری ده ایشله‌نمه‌لی‌دیر.
دوغالچی آنلاییشینا گؤره بیرئی، ایچینده یئتیشدییی توپلومسال و دوغال چئوره‌ده بیچیمله‌نیر. ائکونومیک و توپلومسال باسقلار آلتیندا اَزیلن بیرئیلر، ایچلَریندن گلن گوجلو دورتولرله حرکت ائدرلر. آلین‌یازیلارینی بَلیرله‌مک گوجوندن اوزاق اولدوقلاریندان داورانیشلاریندان دا سوروملو توتولمازلار.
تورلری (قیسم‌لری)
دَییشدیرناتورالیزم ایکی فرقلی فلسفی گؤروشده اینجه‌له‌نیر:
- یؤنتم‌سل ناتورالیزم (یا دا علمی ناتورالیزم) کی بو ائپیستئمولوژی اوزه‌رینه یوغونلاشیر: "دونیا اوزه‌رینده گووه‌نیلیر بیگییه دایانیلمایان یؤنتملر نه‌لردیر؟". مئتافیزیک و دینی اینانجدان باغیمسیز، اؤزه‌للیک‌له "بیلگی"یه دایانان پراکتیک یؤنتملر ایله ایلگیلی ائپیستئمولوژیک بیر باخیش آچیسیدیر. بونا گؤره وارساییملارین دوغال نه‌دن و اولایلارا گؤره آچیقلانیب تئست ائدیلمه‌سی گره‌کیر.[۲]
- مئتافیزیک ناتورالیزم، (یا دا اونتولوژیک ناتورالیزم، یا دا فلسفیک ناتورالیزم) اونتوولژی اوزه‌رینه یوغونلاشیر: بو باخیش آچیسی داها چوخ وار اولوش ایله ایلگیلی‌دیر: وار اولان نه‌دیر و وار اولمایان نه‌دیر؟ ناتورالیزم "طبیعت واردیر و بوتون تمل دوغرولار طبیعتین دوغرولاریدیر."[۳] مئتافیزیکی موقعیته مالیکدیر.
تاریخچه
دَییشدیرفلسفیک ناتورالیزمه عایید ایلک دوشونجه و وارساییملارا سقراطدان اؤنجه‌کی اییونیا ایله فیلسوفلارین اثرلرینده راستلانیر.
بیلیمین باباسی قبول ائدیلن مئلیتلی تالئس (Miletli Thales) طبیعت اولایلارینی دوغا اوستو نه‌دن‌لره گیرمه‌دن آچیقلایان ایلک فیلسوفلارداندیر. بو ائرکن دؤنم فیلسوفلاری ناتورالیزمین تمل‌لرینی آتان دئنه‌یسل آراشدیرما اوصوللارینا ایشتیراک ائتدیلر.[۴]
یؤنتملسل ناتورالیزمده‌کی چاغداش وورغو، 12 یوز ایلینده رونئسانس دؤنه‌مینده‌کی اورتاچاغ اسکولاستیک دوشونجه‌لرین فیکیرلریندن بسله‌نیر:
اورتا چاغین سونلارینا دوغرو اولایلاری دوغال نه‌دن‌لره باغلاماق مسیحی فیلسوفلارین تیپیک اؤزه‌للیک‌لییی حالینا گلدی. اسکولاستیک دوشونجه‌لر ایسه بیر یاندان یارادیچینین اولایلارا دوغوردان مداخله‌سی احتمالینا قاپینی آچیق بوراخمالارینا رغمن بیر طرفدن ده طبیعت اولایلارینین آراسیندا علمی آچیقلامالار آراماقدانسا معجزه آراییشلارینا گیرن چاغداشلارینین کیچیک گؤرمه‌یه باشلائدیلیر.
صنعت
دَییشدیرگؤرسل صنعت‌لرینده دوغالچیلیق، دوغانین اولدوغو کیمی گؤسترمه‌سی بیچیمینده اورتایا چیخدی. گئرچک‌ده ایلک دوغالچی اثرلری، اسکی یونانیستاندا، کلاسیک دؤنم صنعت‌چی‌لرینین وئردیگی دئییله‌بیلر. رونئسانس صنعتچیلری، بیر باخیما گؤره بو آنلاییشی یئنیدن جانلاندیردیلار. 17 یوز ایلینده یاشایان دوغالچی رسساملار دوغانی، گؤزه‌للییی و چیرکینلییی ایله اولدوغو کیمی یانسیتماقدا بیرله‌شیردیلر. دوغالچی تئرمینی ده ایلک دفعه بو یوز ایلده قوللانیلدی. اینگلیس منظره رسسامی یوهان کونستابئل (John Constable)، 1830لاردا دوغانین توم یؤنلری ایله، اولدوغو کیمی گؤسترمه‌سی گره‌کدییینی ساووندو. کونتابئلین ائتکیسینده قالان فرانسیز باربیزون رسساملاری، یئنی آوروپا دوغالچیلیق‌ینین منظره رسمینده‌کی تمثیلچی‌لری ایدی. بو ایللرده Jean-Baptiste Camille Corot، Alfred Sisley، Camille Pissarro و Claude Monet ده دوغالچی اثرلر وئردیلر. 19 یوز ایلین سونونا دوغرو دوغالچیلیق آلمان رسساملاری اوزه‌رینده ده ائتکیسینی گؤستردی. آمریکا بیرلشمیش اوستان‌لرینده ایسه دوغالچیلیق 19جو یوز ایلده، گئرچک‌لیک‌له ایچ ایچه گلیشدیر.
ادبیات
دَییشدیرادبیات دوغالچیلیق، 19جو یوز ایلین ایکینجی یاریسیندا فرانسه‌ده دوغولدو. بو آخیمین قورامسال تمل‌لرینی فرانسیز فیلسوفو ایپولیت تین‌ین (Hippolyte Taine) اولوشدوردو. تین‌ین دوشونجه‌لریندن ائتکینله‌نن گونکور قارداشلار، ایلک دوغالچی رومان اولان (Germinie Lacerteux (1864 یازدیلار. آمّا ادبیاتدا دوغالچیلیق اصل آنلامینی، امیل زولانین دئنئیسل رومان (تجربی رومان) (1880) آدلی دئنه‌مه یازیلارندا تاپدی. گنکور قارداشلاردان ائتکیله‌نن زولایا گؤره رومانچی، اولغولاری یالنیزجا فاکتلاری تعیین ائده‌رک یازماقلا یئتیرن بیر گؤزله‌مچی (مشاهده‌چی) دئییل، رومان شخصلرینین ایچ دونیالارینی، دویغوسال و توپلومسال فاکتلاری بیر سیرالی دئنه‌ی‌دن (تجربه‌دن) گئچیرن بیر دئنه‌یچی‌دیر. دوغالچیلیغین اؤن گؤردویو یؤنتم‌لره زولا قدر جیددی باغلی قالمیش چوخ آز یازار واردیر. آمّا بیر سوره سونرا، اونلو اؤیکوچو Guy de Maupassant، رومانچی Joris-Karl Huysmans، آلمان یونان یازاری Gerhart Hauptmann، پورتوقاللی رومانچی José Maria Eça de Queirós بو آخیمدان ائتکیله‌نرک یازمیشدیلار.
دوغالچی یازارلار، نسنل گئرچک‌لری یازدیلار و ایدئاللاشدیرماغا قارشی چیخدیلار. یاشامین آجی و کؤتو یانلارینی دا یانسیلادیلار. وراثته ایلیشکین گؤروشلرینین ائتکیسی ایله، گوجلو توتقولارین جایناغیندا قیورانان ساده تیپ‌لری اَله آلاراق ایشله‌دیلر. دوغالچی یازیچیلار، چئوره‌نین بیرئی اوزه‌رینده‌کی اَزیجی بیر ائتکیسی اولدوغونا اینانیردیلار. بوندان دولایی اثرلرینده، ایچ قارالدیجی مکان‌لاری، سمت‌لرینی و یئرآلتی دونیاسینی بیر بلگه‌سل دیلی ایله ایشله‌دیلر. اوروپا ادبیاتیندا دوغالچیلیغین ائتکیلری ضعیفله‌مه‌یه باشلادیغی بیر دؤنم‌ده آمریکا بیرلشمیش اوستان‌لرده، Stephen Crane, Frank Norris و Jack London بو آنلاییشلا یازدیلار. Theodore Dreiser، آمریکادا دوغالچیلیغی زیروه‌یه اولاشدیردی. James T. Farrellین Studs Lonigan (1932-35) باشلیقلی اوچله‌مه‌سی سون دوغالچی اثرلر اولدو.
تورک ادبیاتیندا دوغالچیلیق، تجربه‌یه دایالی بیلیملرین قیزغین ساوونچوسو بشیر فوادین (Beşir Fuad) ائتکیسی ایله گیردی. بشیر فواد رومان یا دا اؤیکو یازاری دئییلدیر. آمّا بعضی اثرلرینده دوغالچیلیغین تمل ایلکه و یؤنتملرینی ساووناراق دؤنه‌مین رومانچی و اؤیکوچولرینی ائتکیله‌دی. تورک ادبیاتینین ایلک دوغالچی رومانی، 1891ده احمد میداهت افندینین یازدیغی مشاهدات‌دیر. بو آخیمین تورک ادبیاتینداکی ایلک اؤنملی تملچیسی ایسه حسین رحمی گورپیناردیر. گورپینار دوغالچیلیغا، مربیه (1899) آدلی رومانیندا قهرمانلاریندان بیرینین آغزیندان بو آخیمین نه اولدوغونو آنلاداجاق قدر اؤنم وئرمیشدیر. من دلی‌می‌یم؟ (1925) آدلی رومانی مستهجن بولوناراق داوا آچیلینجا یازار، "گئرچک اؤیکوچولوک، توم بیلیملری، فن‌لری قاپسایان، هر کؤتولویو، هر خسته‌لییی، هر گیزلی فسادی، یارانی آیدینلیغا چیخاران بیر گوجدور" دئیَرک دوروشمادا اؤزونو و دوغالچیلیق آنلاییشینی ساوونموشدور.
دوغالچیلیق، قیسا عؤمرونو بیر آخیم اولماقلا بیرلیکده گئرچکچیلییین زنگینلهشمهسینی، یئنی قونولارین بولونماسینی، بیچیمه اؤنجه‌لیک تانیمایان و یاشاما یاخین اولان بیر آنلاتیمین گلیشمه‌سینی ساندیغیدیر.
قایناقلار
دَییشدیر- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ "Naturalism." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ^ Methodological Naturalism and Philosophical Naturalism: Clarifying the Connection (2000), Barbara Forrest, 2007-05-20 tarihli.
- ^ "Naturalism", in The Encyclopedia of Philosophy, Macmillan, 1996 Supplement, 372-373.
- ^ Jonathan Barnes's introduction to Early Greek Philosophy (Penguin)