نپتون

نپتون (سیمگه: ) — گونش سیستمینده سککیزینجی و بیلینن ان اۇزاق گزه‌گن. خاریجی گزه‌گنلر قروپونا داخیل اوْلان نپتون گونش سیستمینده دیامترینه گؤره دؤردونجو، کۆتله‌سینه ایسه اۆچونجو یئری تۇتور. نپتونون کۆتله‌سی یئرین کۆتله‌سیندن ۱۷ دفعه داها چوْخ‌دور. بۇ گؤستریجی نپتونون اکیزی حساب اوْلونان اورانوسدا ۱۵ دفعه‌یه اۇیغون گلیر. نپتون گونشدن ۳۰،۱ آو اۇزاقلیقدا (4,50×10⁹ km) یئرلشیر و گونش اطرافیندا حرکتینی ۱۶۴،۸ ایله تماملاییر. نپتون آدی روم میفولوژیسیندان قایناق‌لانیر. نپتون روم میفولوژیسیندا دنیز تانریسی حساب اوْلونوردو. گزه‌گنین نجومی سمبولو اوْلان ♆ ایشاره‌سی ده نپتونون الینده تصویر اوْلونان اۆچ دیشلی میزراقلا باغلیدیر.

بیر نئچه ساعت واخت فرقلری ایله هاببل تلسکوپونون گئنیش ساحه کامراسی ایله چکیلمیش نپتونون ۴ شکلی.

نپتونو عادی گؤزله گؤرمک مۆمکون دییل‌دیر و گونش سیستمینده وارلیغی ریاضی حسابلامالارلا قاباقجادان خبر وئریله‌رک امپیریک مۆشاهیده‌لرله تاپیلان ایلک گزه‌گندیر. آلک‌سی بووانین رهبرلیینده آپاریلان آراشتیرمالار نتیجه‌سینده، اورانوسین یؤرونگه(مدار)ینده باش وئرن گؤزلنیلمز دییشیک‌لیکلره بیلینمین گزه‌گنین سبب اوْلا بیلجیی دۆشونجه‌سی اوْرتایا آتیلدی. نپتون داها سوْنرادان ۲۳ سپتامبر ۱۸۴۶-جی ایلده یوهان گاله طرفیندن اوربن لو وریهنین قاباقجادان خبر وئردیی مؤقع‌نین چوْخ یاخینلیغیندا مۆشاهیده اوْلون‌دو. نپتونون ان بؤیوک پیکی اوْلان تریتون گزه‌گنین کشفین‌دن قیسا مدت سوْنرا کشف اوْلون‌سا دا، قالان ۱۴ پیک XX عصرده کشف اوْلونموش‌دور. نپتون یئردن چوْخ اۇزاق‌دا یئرلشمه‌سی سببین‌دن کیچیک گؤرونور و بۇ دا اوْنون تلسکوپلارلا مۆشاهیده‌سینی چتینلشدیریر. ۲۵ آگوست ۱۹۸۹-جو ایلده وویاجر ۲ کوسمیک گمیسی نپتونون یاخینلیغین‌دان کئچرک مۆشاهیده‌لر آپارمیش‌دیر. بۇندان باشقا هاببل تلسکوپو و یئرده‌کی بؤیوک تلسکوپلارین اۇیغون اوْپتیک سیستملریندن ایستیفاده اوْلوناراق نپتونون اۇزاق‌دان دا اطراف‌لی مۆشاهیده‌سی مۆمکون اوْلموش‌دور.

نپتونون ترکیبی قاز بؤیوکلری اوْلان موشتری و ساتورندان فرقلی اوْلاراق اورانوسلا اوْخشاردیر. نپتونون آتموسفری موشتری و ساتورن‌دا اوْلدوغو کیمی اساساً هیدروژن و هلیوم اوْلماقلا، کربوهیدروژن لر و آزوتدان تشکیل اوْلوندوغو حال‌دا، نیسبتاً یۆکسک میقداردا اوْلان سۇ، آمونیاک و متان بۇزلاری ایله اوْنلاردان فرق‌لنیر. نپتونون داخیلی اورانوس کیمی بۇز و داشدان عبارت‌دیر. بۇ فرقین اوْلماسی سببین‌دن، اورانوس و نپتون آسترونوملار طرفیندن بۇز بؤیوکلری اوْلاراق تصنیف اوْلونموش‌دور.

اورانوسین دومان‌لی و نیسبتاً دورغون اوْلان آتموسفراینین عکسینه اوْلاراق، نپتونون آتموسفری فعّالدیر و هاوا حادیثه‌لری مۆشاهیده اوْلونور. وویاجر ۲ کوسمیک گمیسینین ۱۹۸۹-جو ایلدکی اۇچوشو زامانی مؤوجود اوْلان و موشتریین بؤیوک قیرمیزی لکهسینه اوْخشایان بؤیوک توند لکه بۇنا اؤرنک اوْلا بیلر. بۇ هاوا حادیثه‌لری‌نین باش وئرمه سببی هیزی ساعت‌دا ۲۱۰۰ کیلومتر ه چاتان گونش سیستمینین دیگر گزه‌گنلرینه نظرن ان گۆج‌لو کولکلردیر.

تاریخی

کشفی

نپتونون مۆشاهیده‌سینه دایر ایلک قئیدلر قالیلو قالیلیه مخصوص‌دور. اوْ، ۲۸ دسامبر ۱۶۱۲-جی ایل و ۲۷ ژانویه ۱۶۱۳-جو ایلده نپتونو مۆشاهیده ائتمیش ، بۇنا باخمایاراق حرکت‌سیز اوْلدوغونو دوشونمه‌سی سببین‌دن اۇلدوز اوْلدوغونو فرض ائتمیشدیر. بۇ سبب‌دن ده قالیلو قالیلیین مۆشاهیده‌سی نپتونون کشفی کیمی قیمتلندیریلمیر.

۱۸۲۱-جی ایلده آلک‌سی بووا نپتونون قوْنشوسو اوْلان اورانوسین یؤرونگه سی(مدار)‌نین نجومی جدولینی درج ائتدی. [[شکیل:اۇرباین له Verrier.jpg|۱۵۰پخ|تهومب|لفت|اوربن لو وریه.]] ۱۸۴۵-۱۸۴۶-جی ایللرده اوربن لو وریه موستقیل شکیل‌ده یئنی گزه‌گنین یئری ایله باغلی بیر سیرا حسابلامالار اوْرتایا آتدی. بۇنا باخمایاراق، اوْنون ایشلری فرانسه دا گئنیش عکس-سدایا سبب اوْلمادی. ۱۸۴۶-جی ایلین ژۇئن آیین‌دا اوربن لو ورینین درج ائتدیی گؤستریجیلری گؤرن جورج اری، گؤستریجیلرین جان آدام‌سین گؤستریجیلری ایله اۇیغونلوق تشکیل اتدیینی گؤردو. بۇ سبب‌دن ده جورج اری کمبریج رصدخاناسینین رهبری اوْلان جیمس شالینی احتیمال اوْلونان یئنی گزه‌گنی آختارماغا راضی سالدی. جیمس شالی ۱۸۴۶-جی ایلین آگوست آیین‌دان سپتامبرآدک گؤیو مۆشاهیده اتسه ده، نتیجه الده ائده بیلمه‌دی. اوربن لو وریه برلین رصدخاناسیندا آسترونوم اوْلان ایوهانن قوتفرید قالا مکتوب یازاراق، اوْنو یئنی گزه‌گنی آختارماغا تشویق ائتدی. برلین رصدخاناسیندا طلبه اوْلان هنریخ د`آررست ایوهانن قوترید قالا اۇربان لوری‌نین تخمین ائتدیی بؤلگه‌نین حال-حاضیرکی دۇرومی ایله اوْ دؤوره عایید اوْلان دۇرومینی، بیر گزه‌گنین ثابت اۇلدوزا نزرن یردییشمه‌سینی ده نظره آلاراق مؤ قایسه ائتمه‌سینی تکلیف ائتدی. نپتون ۲۳ سپتامبر ۱۸۴۶-جی ایلده، اۇربان لوری‌نین مکتوبونو آلدیقلاری گۆنون گئجه‌سی کشف اوْلون‌دو. ایوهانن قوتفیرد قالین نپتونو مۆشاهیده ائتدیی یئر اۇربان لوری‌نین تکلیف ائتدیی یئرین ۱° اۇزاقلیغیندا ایدی کی، بۇ گؤستریجی جان آدامسین تکلیف ائتدیی یئردن ۱۲° اۇزاقلیقدا ایدی. داها سوْنرا جیمس شالی ۴ و ۱۲ آگوست تاریخلرینده نپتونو ایکی دفعه مۆشاهیده ائتدیی‌نین فرقینه واردی. بۇنا باخمایاراق اوْ، یئنی‌لنمیش اۇلدوز خریطه‌سینه صاحیب دییلدی و نپتونو مۆشاهیده ائدرکن اوْنون آختاردیغی یئنی گزه‌گن اوْلا بیلجیینی دوشونممیش‌دی

نپتونون کشفین‌دن سوْنرا، فرانسوی لر و اینگیلیس لر آراسیندا کشفه حاق ادعاسی اۇغروندا کسکین میللیت‌چی رقابت باشلادی. سوْن‌دا بینلخالق رازیلاشما ایله کشف‌ده جان آدامس و اوربن لو وریهنین حاق ادعالارینین اوْرتاق اوْلماسی قرارلاشدیریل‌دی. ۱۹۶۶-جی ایلدن بۇ یانا دنیس راولینسدن باشلایاراق جان آدام‌سین کشف‌ده حاق ادعاسینا صاحیب اوْلماسی مسئله‌سینه شوبهه ایله یاناشیلماغا باشلانیل‌دی. بۇندان سوْنرا ۱۹۹۸-جی ایلده قرینویچ رصدخاناسیندا یئرلشن نپتون کاغیذلاری یئنی‌دن تدقیق اوْلون‌دو. بۇ سندلرین مۆشاهیده اوْلونماسیندان سوْنرا جان آدام‌سین اوربن لو وریه ایله برابر حاقلارا صاحیب اوْلمادیغی یاناشماسی اوْرتایا آتیلمیش‌دیر. اوْنلارین یاناشماسینا گؤره بۇرادا حاق ادعاسی گزه‌گنین یئرینی مویینلشدیرن و آسترونوملاری اوْنو تاپماسی اۆچون تشویق ائدن اۇربان لورییه مخصوص‌دور.

آدلاندیرما

کشفین‌دن کئچن قیسا مدت عرضینده نپتون لوری‌نین گزه‌گنی یا دا اورانوسین یؤرونگه سی(مدار)‌نین خاریجینده یئرلشن گزه‌گن اوْلاراق تانینیردی. آدلا باغلی ایلک تکلیف ایوهانن قوتفرید قال طرفیندن ائدیلمیشدیر. اوْ، یانوس آدینی تکلیف ائدیردی. اینگیلیسده ایسه جیمس شالی طرفیندن اوقیانوس آدی تکلیف ائدیلمیشدیر. کشفینی آدلاندیرما حاقینین اؤزونه عایید اوْلدوغونو بیلدیرن اوربن لو وریه یئنی کشف اوْلونموش گزه‌گنی نپتون اوْلاراق آدلاندیردی. داها سوْنرا ایسه، اۇکتوبر دا گزه‌گنه اؤز آدینین وئریلمه‌سینی تکلیف ائتدی. بۇنا باخمایاراق اوْنون بۇ تکلیفی فرانسه دان کناردا قبول اوْلونمادی فرانسه قایناق‌لرینده اورانوسین آدی گزه‌گنی کشف ائدن ویلیام هرشلین شرفینه هرشل اوْلاراق دییشدیریل‌دی. نپتون گزه‌گنین آدی ایسه لوریه اوْلاراق قئید اوْلون‌دو. ۲۹ دسامبر ۱۸۴۶-جی ایلده فردریک ایسترووه روسیه علملر آکادمیاسینا نپتون آدینی تکلیف ائتدی.داها سوْنرا نپتون آدی بینلخالق ایجتیمایت طرفیندن ده قبول ائدیلدی. نپتون روم میفولوژیسیندا دنیز تان‌سی ایدی و اوْنون یونان میفولوژیسینداکی قارشی‌لیغی پوسیدون ایدی. یئرین آدین‌دان باشقا دیگر گزه‌گنلرین آدلاری روم میفولوژیسینا اۇیغون گلیردی. نپتونون دا بۇ جور آدلاندیریلماسی ایله عنعنه‌یه صادق قالیندی.

دۇروم

نپتونون بۇلود زولاقلاری

کشف ائدیلدیی ۱۸۴۶-جی ایلدن ۱۹۳۰-جو ایلده پلوتونون کشف ائدیلمه‌سینه قدر بیلینن ان اۇزاق گزه‌گن اوْلموش‌دور. پلوتون کشف ادیلدیی دؤورده گزه‌گن اوْلاراق قبول اوْلونموش‌دور. پلوتونون یؤرونگه سی(مدار)‌نین گونشه نپتون‌دان داها یاخین اوْلدوغو ۱۹۷۹-۱۹۹۹-جو ایللر آراسیندا قالان ۲۰ ایللیک دؤور استثنا اوْلماقلا، نپتون سونونجو گزه‌گن‌دن اوّلکی گزه‌گن اوْلاراق حساب اوْلونوردو.۲۰۰۶-جی ایلده بینلخالق آسترونومی اتفاقی گزه‌گن آنلاییشینین تعریفینی دقیقلشدیردی و پلوتون جیرت‌دان گزه‌گن اوْلاراق یئنی‌دن تصنیف اوْلون‌دو. بۇ دؤوردن سوْنرا نپتون بیلینن ان اۇزاق‌دا یئرلشن گزه‌گن اوْلاراق قبول اوْلونموش‌دور.< گونش سیستمینین نپتون‌دان کناردا یئرلشن کوسمیک جیسملری نپتونخاریجی جیسملر اوْلاراق آدلاندیریلیر.

فیزیکی خۆصیّتلری

بؤیوک توند لکهنین وویاجر ۲ کوسمیک گمیسی طرفیندن چکیلمیش شکلی.

۱۰۲۴۳×۱۰^۲۶ کیلوگرم‌لیق کۆتله ایله یئردن ۱۷ دفعه آغیر اوْلان نپتونون کۆتله‌سی موشتریین کۆتله‌سینین ۱/۱۹-i قدردیر. نپتون‌دا ۱ بار تضییق‌دا ۱۱،۱۵م/س^۲ یئرچه کیمی(گرانش) قوه‌سی واردیر کی، بۇ گؤستریجی یئرین سطح یئرچه کیمی(گرانش)سیندان ۱،۱۴ دفعه چوْخ‌دور. بۇ گؤستریجی ایله نپتون یالنیز موشتریدن گئری قالیر. نپتونون اکوادور رادیوسو ۲۴۷۶۴ کیلومتردیر. بۇ گؤستریجی یئرین اکوادور رادیوسون‌دان تقریباً ۴ دفعه چوْخ‌دور. نپتون دا اورانوس کیمی بۇز بؤیوکیدیر و دیگر بؤیوک گزه‌گنلر اوْلان موشتری و ساتورنا نیسبتاً داها کیچیک‌دیر. فیزیکی اؤزللیکلرینه گؤره نپتونلا اوْخشارلیق تشکیل ائدن اکزوپلانتلری شرطی اوْلاراق نپتونلار صینفینه داخیل ائدیرلر.

داخیلی قۇرولوشو

نپتونون داخیلی قوروشو:
۱) اۆست آتموسفر، اۆست بۇلودلار.
۲) هیدروژن، هلیوم و متاندان عبارت اوْلان آتموسفر.
۳) سۇ، آمونیاک و متان بۇزون‌دان عبارت اوْلان مانتییا.
۴) برک ماده‌لردن عبارت اوْلان نۆوه (سیلیکاتلار و نیکل-دمیر).

نپتونون داخیلی قۇرولوشو اورانوسین داخیلی قورولوشونا اوْخشاردیر. نپتونون آتموسفری گزه‌گنین عۆمومی کۆتله‌سینین ۵-۱۰%-نی، کناردان مرکزه قدر اوْلان مسافه‌نین ایسه ۱۰-۲۰%-نی تشکیل ائدیر. نپتون‌دا آتموسفر تضییقی ۱۰ گپا-یا برابردیر کی، بۇ گؤستریجی یئرده‌کی آتموسفر تضییقین‌دن ۱۰۰۰۰۰ دفعه چوْخ‌دور. متان، آمونیاک و سۇ میقداری آتموسفرین آشاغی حیصّه ‌لرینده داها یۆکسک‌دیر.

نپتونون مانتیاسی یئرین کۆتله‌سیندن ۱۰-۱۵ دفعه چوْخ کۆتله‌یه صاحیب‌دیر و سۇ، آمونیاک و متان باخیمیندان زنگین‌دیر.گزه‌گنلری اؤیره‌نن بیلم ده بۇ قورولوشا صاحیب اوْلان مانتییا بۇزلو اوْلسا دا، ایستی و مایع اوْلاراق آدلاندیریلیر. یۆکسک سوییه‌ده الکتریک کچیریجی‌لییی اوْلان بۇ ساحه بعضاً سۇ-آمونیاک اوقیانوسی اوْلاراق آدلاندیریلیر.<

نپتونون نۆوه‌سی دمیر، نیکل و سیلیکاتلاردان تشکیل اوْلونموش‌دور و یئرین کۆتله‌سیندن ۱،۲ دفعه چوْخ کۆتله‌یه صاحیب‌دیر

یؤرونگه سی(مدار) و حرکتی

نپتونون گونش اطرافیندا حرکت یؤرونگه سی(مدار) (قیرمیزی خطله).

نپتونلا گونش آراسینداکی اۇزاق‌لیق اوْرتا حسابلا ۴،۵ میلیارد کیلومتر ه (۳۰،۱ آو) برابردیر. نپتون گونش اطرافین‌داکی حرکتینی ۱۶۴،۷۹ ± ۰،۱ ایلده تماملاییر. نپتون گونشه ان یاخین اوْلدوغو نقطه‌ده اوْندان ۲۹،۸۱ آو، ان اۇزاق اوْلدوغو نقطه‌ده ایسه ۳۰،۳۳ آو اۇزاقلیقدا یئرلشیر.< ۱۲ جۇلای ۲۰۱۱-جی ایلده نپتون کشف اوْلوندوغو ۱۸۴۶-جی ایلدن هسابلاندیق‌دا، مۆشاهیده اوْلونان ایلک دؤوره‌سینی تاماملامیش‌دیر.

فوْرمالاشماسی و یئردییشمه‌سی

خاریجی گزه‌گنلر و کویپر قورشاغینی گؤسترن دیاقرام.

بۇز بؤیوکلری اوْلان اورانوس و نپتونون نئجه فورمالاشدیغینی ایضاح ائتمک ایندیکی مؤوجود موْدللرله اوْلدوقجا چتین‌دیر. حال حاضیردا مؤوجود اوْلان موْدللره گؤره، گونش سیستمینین فوْرمالاشماسینین ایلکین دؤورلرینده سیستمینین بۇ قدر کنار بؤلگه‌لرینده بؤیوک گزه‌گنلرین فوْرمالاشماسی اۆچون یترلی ماده یوْخ‌دو. بۇ سبب‌دن ده قدیمی اوْلان جاذیبه قوه‌سینه اساسلانان اطراف‌داکی جیسملرین توپلانماسی نتیجه‌سینده فورمالاشان گزه‌گنلر موْدلین‌دن داها فرقلی یاناشمانین اوْلماسی ضرورتی یاراندی. بیر فرضیه گؤره، بۇز بؤیوکلری گونش سیستمینین ایلکین دؤورلرینده ماده ایله داها زنگین اوْلان ایچ حیصّه ‌لرینده فوْرمالاشمیش‌دی و زامانلا ایندیکی یئرلشدیکلری یئرلره دۇغرو یئردییشمه ائتمیش ‌دیلر حال حاضیردا کویپر قورشاغینداکی کیچیک گؤی جیسملری‌نین سیخ‌لیغینی دا آچیقلایان بۇ یاناشما آسترونوملار طرفیندن ان چوْخ قبول اوْلونان یاناشمادیر. یئرلرینی دییشن نپتون و دیگر قاز بؤیوکلرینین کویپر قورشاغینداکی گؤی جیسملرینه تاثیرلرینی تدقیق ائدن بۇ فرضیه نایس موْدلی اوْلاراق تانینی

بیرده باخ

• طبیعت علملری
• گونش
• یئر