چنگیز آیتماتوو
چنگیز تؤرهقولوویچ آیتماتوو ـ دونیا شؤهرتلی قرقیزستانلی تورک یازیچی.
یاشام
دَییشدیرچنگیز تؤرهقولوویچ آیتماتوو 1928-ده قیرقیزیستان’ین قوزئی باتی‌سیندا یئرلشن تالاس اوستانینده دونیایا گؤز آچدی. اوشاقلیغی و گنجلییی، سیاسی سیستئمین یئنی یئنی یئرلشمهیه باشلادیغی و ایکینجی دونیا ساواشینین جریان ائتدییی چوخ سیخینتیلی ایللره راست گلدی. یئتیشکینلرین ساواشا قاتیلماسی ندنی ایله بوتون یاشیتلاری کیمی گنج چنگیز ده کندده و کالخوز تارلالاریندا بؤیوک سوروملولوقلار اوستلنمک زوروندا قالدی. 8.جی صینیفی بیتیردیکدن سونرا قازاقیستان’دا بایتارلیق تئکنیک اوخولونا گیریب، داها سونرا بیشکک تاریم انستیتوسوندا اوخومایا دوام ائتدی. آلدیغی ائییدیم و الده ائتدییی دئنهییملر سایهسینده بوتون اؤلکهنی اؤزللیکله قازاقیستانی دولانما فورصتینی بولدو. عئینی حالدا قازئتهچیلییه باشلادی. یاواش یاواش اؤزونو یئتیشدیررک بؤیوک آدیملارلا ادبییات دونیاسینا گیردی. 1957-ده سوویئت یازارلار بیرلیگینه قبول ائدیلدی. آردیندان 1963 ایلینده لئنین اؤدولونو، 1968، 1977 و 1983-ده ایسه سوویئت دؤولت اؤدولونو قازاندی. سوویئتلر بیرلیگی داغیلدیقدان سونرا قیرقیزیستان خالق یازیچیسی عونوانینی آلان آیتماتوو، بیر چوخ ائورهنسل ادبی درنک و قورولوشا اویه اولماقلا برابر، اوزون ایللر بؤیوک ائلچیلیک یاپمیش و اؤلکهسینی آوروپا بیرلیگی و یونئسکو کیمی قوروملاردا تمثیل ائدرک باشاریلی بیر سییاستچی اولدوغونو دا قانیتلامیشدیر. چنگیز آیتماتوو مای 2008-ده «گون اولار عصره بدل» رومانینین فیلم چکیملری اۆچون بولوندوغو تاتاریستان’ین قازان شهرینده بؤیرک یئتمزلییی ندنی ایله راحاتسیزلانیب، تداوی اۆچون آپاریلدیغی آلمانیانین نورنبئرگ شهرینده، یاخلاشیق بیر آی سونرا دونیایا گؤز یومدو.
یارادیجی‌لیغی
دَییشدیربوتون یاشامی بویونجا میللتینه یاخینلاشمایا چالیشان یازار، اثرلرینده فولکلور و خالق حیکایه‌لریندن ایلهام آلیب، افسانه‌لره و میتولوژییه چاغداش بیر یوروم قاتاراق، چنگیز آیتماتوو آدینی دونیا ادبییاتینا آلتین حرفلرله یازمیشدیر سونوجونا وارماق چوخ دا زور اولماسا گرک… لویی آراقون، آیتماتوو’ون ایلک کیتابلاریندان اولان «جمیله»نی «دونیانین ان گؤزل عشق حیکایهسی» اولاراق قبول ائدر. بونونلا بیرلیکده، داغلار دئوریلدییینده (2007)، دار آغاجی- دیشی قوردون دوشلری (1988)، گون اولار عصره بدل (1980)، فوجی-یاما (1973)، آغ گمی (1970)، داغلار و بوزقیرلاردان ناغیللار (1963) باشدا اولماق اوزره بیر چوخ کیتاب و ادبی شاه اثر، چنگیز آیتماتوو ایمضاسینی داشیماقدادیر.
اونون یازدیغی اؤیکولر و رمانلاری 130 دیلده و 40 میلیون نسخه‌دن آرتیق یاییلمیشدیر.
گون اولار عصره بدل
دَییشدیرروماندا، کومونیزمین دایانیلماز باسقیلاری آلتیندا یاشایان و گلهنکلرینی قورومایا چالیشان اینسانلارین حیکایهسی آنلادیلماقدادیر. رومانین باش قهرمانی یئدیگئی جانگلدین، ایکینجی دونیا ساواشیندان دؤندوکدن سونرا قازاق بوزقیرلاریندا کیچیک بیر ترن دوراغیندا چالیشماقدادیر. یئدیگئی’ین یاخین دوستو قازانآلپ اؤلدویونده، وصییتی اوزرینه اونون جنازهسینی ساری اؤزک بؤلگهسینده قوتسال ساییلان آنابئییت مزارلیغینا قویلاماق اۆچون بیر یولجولوق باشلار. بو سیرادا جنازه کروانینین باشینی چکن یئدیگئی اؤز بیلینجینده، میللتینین کئچمیشینه بیر یولجولوق یاپار و او گون بیر عصره بدل اولار اونون اۆچون. بو یولجولوغا قازانآلپ’ین اوغلو ثابیتجان دا ایستکسیز بیر بیچیمده قاتیلمیشدیر. او بیر آن اؤنجه جنازه تؤرهنینی بیتیرهرک شهره دؤنمهنی بکلهمکدهدیر. ثابیتجان بوزقیر’ا و قیرقیزیستان’ا قارشی حاکیم سیستئمین دهیرلرینی تمثیل ائدن و توپلومسال یابانجیلاشمانی (مانقورتلاشمانی) سیمگهلهین بیر کاراکتئردیر. آیتماتوو اثرلرینده بؤیله کاراکتئرلرین یاردیمی ایله سیاسی سیستئمی، اؤزونه خاص بیر دیلله الشدیرمیشدیر. آنابئییت مزارلیغینا سوویئت یؤنهدیمی طرفیندن بیر اوزای دوشرگهسی قورولدوغوندان قازانآلپ’ین جنازهسینین قویلانماسینا ایذین وئریلمز. جنازه کروانینین آنابئییت’ه گیرمهسینه انگل اولان قیرقیز گؤرهولی’نین قونوشما سیراسیندا یئدیگئی’ه «یولداش روسجا قونوش» سؤیلهمهسی رومانین ان چارپیجی صحنهلریندن دیر. یئدیگئی آرخاداشینین جنازهسینی باشقا بیر یئرده، قیرقیز گلهنکلرینه اویغون اولمایاراق قویلاماقدان چوخ راحاتسیز اولموشدور… آیتماتوو’ون «گون اولار عصره بدل» رومانینین دونیادا بیر چوخ دیله چئویریلمهسی سونوجو «مانقورت»، «مانقورتلاشما» و «مانقورتلاشدیرما» کیمی قاوراملار ادبییات چئورهلرینجه قبول گؤرهرک، یایقینلاشمیشدیر. اؤزللیکله «توپلومسال کیملیکسیزلشمه و کؤکسوزلشمه» اولاراق بیلینن «مانقورتیزم» باتیدا توپلومسال پسیکولوژیک ادبییاتدا یئرینه اوتورموش بیر تئریمدیر. مانقورت سؤزجویو، تورکجه و آلتای عاییلهسینه عاید بعضی دیللرده، عاغیل یوخسونلوغو آنلامینا گلن و بیلینجسیزلییی چاغریشدیران «بون/ بان/ مان» کؤکوندن تؤرهدیلمیشدیر. اسکی اورتا آسیا افسانهلرینه گؤره «مانقورت»، بیر اینسانین بللی ایشلملر سونوجو کیملیکسیز، بیلینجسیز و افندی‌سی‌نین هر ایستهیینی قوصورسوز یئرینه گتیرن بیر یارادیغا دؤنوشدورولموش حالیدیر. چنگیز آیتماتوو، گون اولار عصره بدل رومانینین باسیلمایا ایذین وئریلمهدییی بؤلومونو، سونرالار «چنگیزخانا کوسن بولود» آدی ایله یاییملامیشدیر. بو کیتاب اوخونمادان گون اولار عصره بدل رومانینین بوسبوتون اوخونمادیغینین بیر گرچک اولدوغونو بلیرتمک گرکیر. او اوزدن گون اولار عصره بدل کیتابینی اوخوماق ایستهینلره «چنگیزخانا کوسن بولود» رومانینی دا اوخومالاری اؤنریلیر.