قازان

قازان-(تاتارجا:Казан) — تاتاریستاننین پایتختی و روسیهنین بؤیۆک شهرلریندن دیر. اهالی ۲۰۰۲–جی میلادی ایلین نۆفوس سایینا گؤره 1.105.289 نفردیر. شهرین اراضیسی 287.8 کم² اوْلوب، 7 بله‌دیییه‌سی (رایون) وار. شهرین بین‌المللی فرودگاهی، ایدیل چایی ساحیلینده بیر لیمانی و روسیه فدراسیونونون آوروپا بؤلومونو سیبیره باغلایان بیر قاتار دوراغی وار.

قازان
Kazan
Казань

بایراق	نیماد
بایراق	نیماد

بیلگی‌لر

اهالی

۱٬۱۴۳٬۵۳۵ نفر (2010)

اینترنت سایتی

[۱]

تاریخ

شهره آدینی وئرن قازان (کازانکا) چایی‌نین ایدیل (وولقا) چایلا بیرلشدیگی و ایدیلین بیر دیرسک شکلینی آلدیغی یئرده قورولوبدور. بؤلگه‌ده اوْلان داش دؤورونه عایید یاشاییش ایزلری و شهرین 7 کم. اطرافیندا اوْلان تونج دؤورو اثرلری ایله دمیر دؤورونون باشلانغیجینا عایید قبیرلر بؤلگه‌نین قدیم دؤورلردن بری یاشاییش آلانی اولاراق سئچیلدیگینی ثوبوت ائدیر. قازان شهرینین ایچینده اوْلدوغو بۇ جوغرافی اراضی، اۆچونجو یوز ایلدن اعتیبارن ده موختلیف تورک دؤولتلرینین حاکیمیت مئیدانی ایچینه گیرمه‌یه باشلامیشدیر. قازان، 1437-1552 ایللری آراسیندا قازان خانلیغینین باشکندی، 1708-1920-جی ایللر آراسیندا کازان ویلایتینین (قوبئرنییا) مرکزی، 27 مای 1920ده تاتاریستان موختار سووئت سوسیالیست جومهوریتنین، 30 آوقوست 1990دا تاتاریستان سووئت سوسیالیست جومهوریتنین، 7 فئورال 1992دئن اعتیبارن ده روسییا فئدئراسییاسینا باغلی تاتاریستان جمهوریتینین باشکندی اوْلدو. ایدیل بولقار دؤولتینین عبدالله خان زامانیندا انقراضا اوغراماسی ایله خانین ایکی اوْغلو عالیم‌بئک و آلتین‌بئک، قازان چایی بویونا گله‌رک کؤهنه قازان آدلاندیریلان شهری قوردولار. بۇ شهر بوگونکو قازان شهرینین 45 کم یوخاریسیندا یئر آلیردی. شهر داها سوْنراکی تاریخلرده ایدیل چایینین آغزینا کؤچدو و بۇ گون قازان آدلاندیریلان شهر قورولموش اوْلدو. شهرین آدینین قازان چاییندان گلدیگی معلوم اولماقلا برابر قازان چایینا بۇ آدین نه اۆچون وئریلدیگی بیلینمیر. و. رادلوفف، م. هودیاکوو، آ. ن. سئرگئئو، پ. ای . ریچکوو، آ. ب. تایماس، ن. باژئنوو، م. پئنیگئن، م. س. شپیلئوسکیی و ه. ق. بوشکانئتس، قازان آدینین قازان چاییندان گلدیگینی، قازان چایینا ده بۇ آدین دیبینده‌کی درین چوخورلاردان گؤره وئریلدیگینی یازیرلار. ک. فوکس، آ. س. دوبرووین، شهاب‌الدین مرجانی و ن. پ. زاگوسکین، قازان شهرینی قازان خان و یا قازان آدلی بیر شخصین قوردوغونو و شهره بۇ سببله قازان آدینین وئریلدیگینی ایدیعا ائدیرلر. آلتین اوردو دؤولتی‌نین داغیلماسیندان سوْنرا 1437-جی ایلده یارادیلان قازان خانلیغینین باشکندی اوْلان قازان، بۇ تاریخدن اعتیبارن اهمیتلی بیر تیجارت مرکزی اوْلدو. سیبیر و اورتا آسیایا نقلیات یوللاری اوزرینده یئرلشمه‌سی، منطقه‌ده یای آیلاریندا یارادیلان یارمارکالار، شهرین تیجارت و سیاسی اهمیتینی آرتیریب. شهر قیسا بیر مودتده مسجید، سارای، مدرسه کیمی موختلیف ایسلامی اثرلرله تزیین ائدیلیب و ایدیل-اورال بؤلگه‌سینین ان اهمیتلی شهرلریندن بیری حالینا گلدی. آنجاق خانلیق داخیلی چکیشمه‌لر و داواملی روس تزییقی نتیجه‌سینده شهر 1552-جی ایلده روسلارین الینه کئچدی. شهرده یئرلشن خان سارایی، نورعلی و قول شریف مسجیدلری، خان قبیریستانلیغی کیمی بیر چوْخ ایسلامی اثر اورتادان قالدیریلدی. فقط بۇ گون ده مؤحکم دایانماقدا اوْلان سویوم بیکه میناره‌سینه توخونولمادی. قیرمیزی کرپیجدن تیکیلمیش 53 متر یوکسکلیگینده‌کی بۇ میناره، قازان قالاسی‌نین ده ایچینده اوْلدوغو شهرین ان یوکسک نؤقطه‌سینده اینشا ائدیلمیشدیر. بۇ گون کرئمل آدلاندیریلان بۇ بؤلگه، 2001-جی ایلده یونسکو طرفیندن "تاریخی ایرث" اولاراق قبول ائدیلیب. 1998-جی ایلده بورایا قول شریف آدیندا دؤرد میناره‌لی بیر مسجید تیکینتیسینه باشلانیلیب. قازان 1552 ایلدن سوْنرا ایسلامی شهر سیماسینی ایتیره‌رک بیر خریستیان شهری کیملیگینه بوروندو و 19-جی ییین ایکینجی یاریسینا قدر بۇ خوصوصیتینی قورویوب. قازانین روس حاکیمیتینه کئچمه‌سیندن سوْنرا چار روسییاسی ایلک دفعه موسلمان تبعه ایله قارشیلاشدی. ایداره‌ائدیجیلر ایمپئرییانین بۇ یئنی تبعه‌سینی خریستیان ائتمک واسیطه‌سیله داها یاخشی بیر روس تبعه‌سینه چئویرمک اۆچون 1555-جی ایلده کازاندا بیر یئپیسکوپلا قوردولار. یئپیسکوپ گوریی 1555-1576 ایللری آراسیندا بؤیوک بیر خریستیانلاشدیرماق باشلادی. قازان یئپیسکوپلوغو دؤولتین ده یاردیمی ایله قیسا مودتده ایدیل-اورال رئگیونونون ان موهوم میسسیونئر مرکزلریندن بیری حالینا گتیریلدی. موسلمان تبعه زورلا و موختلیف وعده‌لرله خریستیان اولماغا چکدی. قازان و بؤلگه‌سینه روس اهالی‌نین یئرلشدیریلمه‌سی، دینلرینی دییشدیرمه‌لری اۆچون ائدیلن تضییقلر تاتارلاری 1556دا عوصیانا سوروکله‌ییب. آنجاق عوصیان تئزلیکله و آجیماسیزجا یاتیریلدی و دین دییشمه‌یه‌نلرین شهر قالا دیوارلاری ایچینده یاشاماسی قاداغان اوْلوندو. موسلمانلار شهرین کنارینا چیخدی و بۇ گون ده قدیم تاتار محلله‌سی کیمی تانینان یئنی بیر محلله قوردولار. 19-جی یوزایلین سونونا قدر قازانداکی خریستیان و موسلمانلار آیری-آیری محلله‌لرده و کندلرده یاشاییردیلار. قازان 1552-1829 تاریخلری آراسیندا 9 بؤیوک یانغین کئچیردی. 24 آوقوست 1829 تاریخینده یانغیندا 9 کیلسه و 1309 ائو یاندی. 1714-جی ایلده زویه، وییاتکا، کونگور، سیمبیر و پئنزا شهرلرینی احاطه ائدن قازان اوستانی تشکیل ائدیلیب. 1722-جی ایلده چار بیرینجی پیوتر کازانی زیارت ائدیب، بۇ زیارتدن سوْنرا شهرین تیجارت و سوسیال اهمیتی آرتماغا باشلادی. چارین امری ایله شهرده عسگرلر اۆچون باشماق و چای گمیلری دوزلدن کارخانالار یارادیلیب. 1726دا "دوخوونی سئمینارییا" آچیلدی. 1758-جی ایلده ایلک کیشی لیسه‌یی (گیمنازییا) آچیلیب. چاریچه ایکینجی کاتئرینا 1767-جی ایلده کازانی زیارت ائدیب. بۇ صفر زامانی موسلمانلار اونا موراجیعت ائده‌رک، مسجید تیکینتیسی اۆچون ایجازه ایسته‌دیلر. کاتئرینانین وئردیگی ایجازه ایله موسلمانلار قازانین روسلار طرفیندن فتحیندن سوْنرا ایلک مسجیدی 1766-جی ایلده اینشا ائتدیلر. بۇ مسجید بۇ گون مرجانی مسجیدی کیمی تانینیر. شهرده‌کی ایکی مسجید 1768-جی ایلده آپانایئو عاییله‌سی طرفیندن تیکدیریلیب. 1771-جی ایلده آخوندوو و آپانای مدرسه‌سی آچیلدی. 1774-جی ایلده ایدیل-اورال بؤلگه‌سینده چارا قارشی بؤیوک بیر عوصیان تشببوثو باشلادان پوگاچئو، قازانی اله کئچیردی. عوصیان زامانی شهرده چیخان یانغین اوچ گون داوام ائتدی. تاریخی آبیده‌لرین چوخو بۇ یانغین زامانی یوخ اوْلدو، تکجه شهرین قالاسی سالامات قالدی. بۇ عوصیان جهدی‌نین یاتیریلماسیندان سوْنرا یئنی‌دن قازانین آبادلیغینا باشلاندی. 1791ده ایلک روس تئاتری، 1786دا باریت کارخاناسی و 1797ده دوخوونی آکادئمییا (روحانی بیلیم‌یوردو) آچیلیب. 1785-جی ایلده یئنی اراضی کئچیرمه‌سی زامانی ایدیل و کاما چایلاری آراسینداکی یئرلر کازان قوبئرنییاسینا باغلاندی. 1804-جی ایلده کازان اونیوئرسیتئتی آچیلیب. بۇ گون هله ده خیدمت وئرمکده اوْلان اونیوئرسیتئتین اساس بیناسی 1805-1814-جی ایللرده اینشا ائدیلیب. 1800-جی ایلده شهرده ایلک مطبعه، 1809-جی ایلده اونیوئرسیتئت مطبعه‌سی، 1811-جی ایلده ده ایلک کیتاب ماغازاسی آچیلیب. کازاندا شرق مطبعه‌سی (ازیاتیسکی تیپوگرافیی/آسیا چاپخاناسی) آدلی ایلک عرب حرفلی مطبعه ده یئنه 1800-جی ایلده آچیلیب. بۇ مطبعه‌ده 1802-1810 تاریخلری آراسیندا 50 مینه یاخین موختلیف دینی کیتابلار و قورآن نشر ائدیلیب. ایکینجی عرب حرفلی مطبعه 1802-جی ایلده خاقان اونیوئرسیتئتینده آچیلدی. بۇ ایکی مطبعه 1829-جی ایلده بیرلشدیریلدی. خاریطونوو مطبعه‌سی، قازانداکی عرب قرافیکالی مطبعه‌لرین ان یاخشیلاریندان بیری ایدی. بۇ مطبعه‌ده 1909-جی ایله قدر 2 میلیون یاخین ایسلامی اثر نشر ائدیلیب. سیبیریانین یاشاییشا آچیلماسیندان سوْنرا شهرین تیجارت اهمیتی داها دا آرتدی. ییرمینجی یوزایلده قازان، روسییا ایمپئرییاسینین ان اؤنملی تیجارت و مدنیت مرکزلریندن بیری حالینا گلدی. 2 یانوار 1848ده ایلک بانک، 24 مای 1850ده ایلک قیز لیسه‌سی، 1860دا ایلک دری کارخاناسی (الافوزوو)، 1865ده شهر کیتابخاناسی، 1876دا تاتار موعلیم مکتبی، 1881 ایلک موسیقی مکتبی آچیلدی. شهرین ان بؤیوک کیتابخاناسی اوْلان کازان دؤولت اونیوئرسیتئتینین کیتابخاناسی (نااوچنایا بیبلیوتئکا ایمئنی ن. ای . لوباچئوسکوگو//لوباچئوسکو آدینا علمی کیتابخانا) 1814-جی ایلدن اعتیبارن کیتاب توپلاماغا باشلادی. 1907-جی ایلده 18.508 نفرین ایستیفاده ائتدیگی کیتابخانادا 160 مین جیلد کیتاب وار ایدی. 1997 سایینا گؤره کیتابخانادا 4.700 مین جیلد کیتاب وار. بۇ کیتابلارین 153 مین جیلدی تاتارجا، 23 مین جیلدی ده عرب قرافیکالی باسما و الیازماسی‌دیر. شهرده‌کی دیگر بیر اهمیتلی کیتابخانا ده تاتاریستان میللی کیتابخاناسیدیر. بۇ کیتابخانادا ده 3.700.000 اوچ میلیون یئددی یوز مین جیلد کیتاب وار و بونلارین 80.000 هشتاد مین جیلدی تاتارجادیر. قازان 27 مای 1920ده قورولان تاتاریستان موختار رئسپوبلیکاسینین باشکندی اوْلدوقدان سوْنرا سورعتله اینکیشاف ائتمه‌یه باشلادی. 1926دا مسافر آوتوبوسلاری ایشه باشلاییب. 1928ده کانالیزاسییا تیکینتی‌سینه و یئنی منزیل تیکینتی‌سینه باشلاندی. 1932-جی ایلده آویاسییا اینستیتوتو و کینو فیلمی ایستحصال ائدن بیر کارخاناسی آچیلیب. 13 آپرئل 1945ده روسییا علملر آکادئمییاسینین قازان شؤعبه‌سی آچیلیب. 1954-جی ایلده شهره قاز کمرلری چکمه‌یه باشلادی. قازان اونیوئرسیتئتی، پئداقوژی اونیوئرسیتئتی، تئخنیکی اونیوئرسیتئت، کونسئرواتورییا و موختلیف عالی مکتبلر، شهرده‌کی ان موهوم تحصیل موسسیسه‌لردیر. ائلملر آکادئمییاسینا باغلی موختلیف اینستیتوتلار ده اونیوئرسیتئت سوْنراسی تحصیل وئریلیر. گالیاسکئر کامال، کریم تینچورین، موسا جلیل، کاچالوو درام تئاتری شهرده‌کیان بؤیوک تئاتر. عبدالله توقای، ولادیمیر لنین، موسی جلیل، قورکی و دؤولت موزه‌سی (700 مین پارچا کوللئکسییاسی وار) شهرده‌کی اهمیتلی موزه. کوممونیست دؤورده اینشا ائدیلن یئنی مکتب بینالاری،مجلیس بیناسی، سیرک و تاتاریستان اوتئلی شهرده‌کی گؤرکملی بینالاردان بعضیلریدیر. 1990دان سوْنرا تورکلر طرفیندن اینشا ائدیلن ایدمان سارایی، پرامیت (ایلنجه مرکزی)، سافار اوتئلی و فیلارمونییا سالونو شهرده‌کی موعاصیر بینالاردان بعضیلریدیر. همچنین 1990دان سوْنرا قازانین تئز تئز هر محلله‌سینده اینشا ائدیلمه‌یه باشلایان موختلیف معمارلیق کیچیک مسجیدلر و کیلسه‌لر ده شهره چوْخ دینلی بیر کیملیک وئرمیشدیر. دؤولت موزه‌سی، توقای موزه‌سی، میللی کیتابخانا بیناسی، اوپئرا بیناسی، مرجانی، آپانای، بورنای، ائجیم (زیموو)، اؤرتویون بازاری و سولطان مسجیدلری ایله سانکت-. پاوئل و سانکت-پئتئربورقدا پیوتر کیلسه‌لری، قازانداکی موهوم تاریخی اثرلردیر.

نوفوسو

2010 سایی آلمایا گؤره شهرده 1.161.308 نفر یاشاییر. شهرده 1897ده 130.000، 1923ده 158.000، 1939دا 406.000، 1959دا 667.000، 1970ده 869.000 نفر یاشاییردی. اتنیک قروپلار ایسه بئله‌دیر:

تاتارلار: %47،6
روسلار: %48،6
چوواشلار: %0،8
اوکراینالیلار: %0،4
ماری‌لر: %0،3
دیگر اتنیک قروپلار: %2،3 (باشقورت، موردوین و اودمورت)

ایقتیصادیات

قازاندا طیاره، دیک‌اوچان، اوپتیک آلتلر، طیببی جیهازلار، نئفت-کیمیا، کومپرئسسور، طبیعی گاز آلتلری، آیاققابی، دری، صابون، خز و شیمیایی مادده ایستحصال ائدن چوْخ سایدا کارخانا وار. بوندان باشقا، پامبیقلی توخوما، شکولات و ارزاق ایستحصالی ده آپاریلیر. کئچمیش شوروی-نین بوتون شهرلرینده اوْلدوغو کیمی، قازاندا دا منزیللر شهرین کناریندا، موازی و شاقولی اولاراق پلانلاشدیریلمیش گئنیش و اوزون کوچه‌لرین کنارلارینا اینشا ائدیلمیشدیر. شهرده‌کی بوتون بینالار مرکزی سایدیم ایله قیزدیریلیر و ایستی سو وئریلیر. نقلیات تراموای، ترالئیبوس و آوتوبوسلارلا تأمین ائتمکده اوْلوب 1998-جی ایلده مترو تیکینتیسینه باشلانمیشدیر.

مئدیا

کازاندا شرق مطبعه‌سی (آزیاتیسکی تیپوگرافی-ی//آسیا چاپخاناسی) آدلی ایلک عرب حرفلی مطبعه 1800-جی ایلده (روسییادا ایلک مطبعه 1563-جی ایلده موسکوادا آچیلیب) آچیلیب و 1802-جی ایلدن اعتیبارن بۇ مطبعه عبدالعزیز بورناشوف آدلی بیر تاتار طرفیندن ایشله‌دیلمه‌یه باشلاندی. قیسا بیر مودت سوْنرا مطبعه قازان زنگین آپانایوف آدلی شخصه ساتیلیب. 1802-1810 تاریخلری آراسیندا بۇ مطبعه‌ده 50 مینه یاخین موختلیف دینی کیتابلار و قورآن نشر ائدیلیب. ایکینجی عرب حرفلی مطبعه 1802-جی ایلده خاقان اونیوئرسیتئتینده آچیلدی. بۇ ایکی مطبعه 1829-جی ایلده بیرلشدیریلدی. هاریتانوو مطبعهسی کازانداکی عرب قرافیکالی مطبعهلرین ان یاخشیلاریندان بیری ایدی. بۇ مطبعه ده 1909-جی ایله قدر 2 میلیون یاخین ایسلامی اثر چاپ ائدیلیب. قازانداکی بۇ اوچ 1892-1899 ایللری آراسیندا 276 مین قوران چاپ ائدیلیب. 1917 اینقیلابیندان اول شهرده "اولدوز" ،"اخبار" ،"الایصلاح" ،"الدین و الأدب" ،"برادران کریموفلار" ،"شرق (908دئن اعتیبارن نومون)" ،"بیان الحق" ،"میلت" کیمی موسلمان مطبعه‌لرینین یاناشی حسینف و واریثلری کیتاب ماغازاسی (1880)، برادران کریموفلار، علی قادیروف، میلت، معاریف، سحر، احمد گرای حسینوف شرکاسی کیمی چوْخ سایدا ایسلامی اثر ساتان کیتاب ماغازالاری دا وار ایدی. 1871-جی ایلده کازاندا ایلک تاتارجا سالنامه (کالئندار/تقویم) قیوم ناصری طرفیندن آلینماغا باشلاندی. 1905 بیر روس اینقیلابیندان سوْنرا باشلایان یوموشالما دؤوروندن 1917 ایحتیلالینه قدر قازاندا چیخاران عرب قرافیکالی مودتلی نشرلر بونلار ایدی: قزئتلر:

قازان موخبیری (1905-1911)
آزاد (1906)
آزاد خالق (1906)
بیان الحق (1906-1914)
تان اوْلدوزو (1906)
تان مجموعه‌سی (1906)
یولدوز (1906-1918)
اخبار (1907-1908)
الاصلاح (1907-1917)
تاویش (1907)
قویاش (1912-1914)
قورولتای (1917-1918)
آلتای (1918)

درگی‌لر:

تربیت (1908)
الدین و الأدب (1906-1917)
تربییه (1908)
یئشین (1908-1909)
معاریف (1909-1918)
آق ملا (1911-1918)
آن (1912-1917)
روسییه سوداسی (1912-1917)
آق یول (1913-1917)
یالت-یولت (1910-1918)
مکتب (1913-1917)
سویوم بیکه (1913-1917)
بالالار دونیاسی (1917)

شهرده روسلار طرفیندن چیخاریلان بعضی اؤنملی گازئته و درگیلر ایسه بونلاردی:

کازانسکیی بیرژئووی لیستوک (1868-1892)
کازانسکیی وئستنیک (1821-1833)
کازانسکیه ایزوئستییا (1811-1820)
کازانسکیه گوبئرنسکیه وئدوموستی (1838-1917)
کازانسکیی تئلئگراف (1893-1917)
وولژکیی وئستنیک (1883-1906)

قازاندا 200ـه یاخین تاتارجا، روس، چوواشچا قزئت و ژورنال چیخیر. شهری قازان، وط‌نیم تاتارستان، جومهوریت تاتارستان، وئچئرنایا کازان، قازان اودلاری، سویون بیکه، معاریف، ایرث و ایدیل بونلارین ان اؤنملی‌لری دیر. همچنین شهرده تاتارجا و روس دیلینده نشر ائدن تلویزیون استودییالاری و رادیو مرکزلری ده وار.

قایناقجا

درئونییایا کازان، گلازامی سوورئمئننیکوو ای ایستوریکوو، کازان 1996، 444 س. ؛
ایستورییا کازانی، جیلت بیر، کازان 1988، 336 س. ؛
ایستورییا کازانی، جیلت ایکی، کازان 1991، 382 س. ؛
رشید رحمتی آرات، "کازان" ،ایا، آلتی، س. 519-522؛
آ.ملف. ،"ماتبوات/کازان تورکلئری" ،ایا، یئددی، س. 380-384؛
نادیر دئولئت، چاغداش تورکیلئر، دوغوشتان گونوموزئ بویوک ایسلام تاریهی (ئک جیلت)، ایستانبول 1993، س. 226-245؛
آ.ملف. ،روسیا تورکلئرینین میللی موجادئلئ تاریهی، 2 بسک. آنکارا 1999، س. 4-8، 279-282؛
آ. باتتال تایماس، کازان تورکلئری، 3. بسک. ،آنکارا 1988، 238 س. ؛
"کازان" ،تاتارسکیی ائنتسیکلوپئدیچئسکیی سلووار، کازان 1999، س. 253-254؛
شعرافئددین شئهیدوللین (هاز.)، ایدیل نئهریندئ یولداش، کازان 1908، س. 49-65؛
م. فئهنئر، وئلیکیئ بولگاری کازان سوییاژجک، موسکووا 1978، س. 53-212؛
ش. آهمئر، ماتباجیلیک تاریهی، کازان 1909، 54-70؛
کارل فوکس، کازان تاریهی (تئرج. نئجیپ حالفین)، کازان 1908، 30 س. ؛
ایسمایل تورکوغلو، "کازان" ،سکیلیفئ، سایی 8، 1998، س. 20-28؛
ایسمایل تورکوغلو، "کازان" ،تورکییئ دییانئت واکفی ایسلام آنسیکلوپئدیسی،جیلت ییرمی بئش، س. 134-136.
راویل فاهرئتدینوو، موندادیر بئزنئن بابایلار، کازان 1992، س. 96-103؛
گومئر ساتتاروو، نی اؤچئن شولای آتالگان، کازان 1971، س. 3-47؛