جنوبی آذربایجان مرزلری
گونئی آذربایجان سینیرلاری؛ بوگون ایران آدلی اؤلكه‌نین سیاسی سینیرلاری ایچینده یئرله‌شن گونئی آذربایجان سینیرلاری تاریخی آذربایجان سینیرلاریندان فرقلی دئییلدیر؛ تاریخی آذربایجانین سینیری ۳۵۲ هجری قمری و یا باشقا سؤزله دئسَك ۱۰۸۴ ایل بوندان قاباق و ایلك دری دیلینده یازیلمیش "بلعمی" تاریخینده گونئی‌دن "همدان" شهریندن توتاراق ابهَر- زنجانی كئچیب قوزئی‌ده بو گونكو آذربایجان جمهوریّتینین قوزئی دوغوسوندا ( شمال شرقینده ) یئرله‌شن داغستان مختار جمهوریّتینین "دربند " شهرینه قدر اوزانیردیسا بو گونده بو اراضی محدوده‌سینده تورك دیللی و آذربایجان هویتلی انسانلار یاشاماقدادیرلار.
دئمه‌لی سیاسی سینیرلار مختلیف تاریخی حادثه‌لر نتیجه‌سینده دگیشیرسه ائتنیكی و فرهنگی سینیرلار اؤز سرحدلرینی ساخلاماقدادیر. طبیعی كی، قوزئی آذربایجان مستقل اولدوقدا اونون بوگونكو سیاسی سینیرلاریدا بللی‌دیر ، بیزیم هدفیمیز گونئی آذربایجانین سینیرلارینی تعریف ائتمكدیر.
گونئی آذربایجانین سینیرلارینی تعیین ائتمك اۆچون معین فاكتورلاری نظرده آلماق لازیمدیر ، بو فاكتورلارین ان اؤنملی‌سی ائتنیك فاكتورودور.
یعنی رضاخان حاكمیت باشینا گلمه‌میشدن قاباق و پان فارسیسم و آسیمیلاسیون سیاستی فارس اولمایان و ایران چرچیوه‌سینده یاشایان ائتنیكلر علیهینه یورودولمه‌دن اؤنجه اكثریتی تورك دیلینده دانیشان و یاپیشیقلی اراضینی تشكیل ائدن منطقه‌لر آذربایجان اراضیسی ساییلیر.
۱۲۸۵ جی هجری شمسی ایلده مشروطه حكومتی برقرار اولدوقدان سونرا " اوستانلر و ولایتلر " قانونو اجرایا گئتدیكده ایران دؤرد اوستان و ۱۲ ولایته بؤلوندو ؛ اوستان لردن تشكیل تاپان بؤلگه‌لر بونلار ایدی:
۱- آذربایجان ۲- فارس و بنادر ۳- خراسان و سیستان ۴- كرمان و بلوچستان
بو بؤلگوده آذربایجان اوستانی مهم اوستانلرین بیری ساییلاراق اؤلكه‌نین شمال غرب و مركز منطقه‌لرینی اؤز ایچینه آلیردی.
رضاخان زامانیندا و ۱۳۱۶ جی هجری شمسی ایل ، ایران مملكتی بیرینجی‌دن توتدو اونونجویا قَدَر ۱۰ آدسیز اوستانلارا بؤلوندو ، بو بؤلگوده تبریز اۆچونجو و اورمیه دؤردونجو اوستانین مركزلری اولدو ؛ بونونلا بئله اردبیل ، زنجان ، قزوین ، همدان و ساوه شهرلری تبریز مركزلی اولان اۆچونجو اوستاندا یئرلَشیردی.
بو گونده بو اراضی‌لری تانیماق اۆچون شهرلر یوخ ، شهرلر اطرافیندا و منطقه كندلرینده یاشایانلارین دانیشدیقلاری دیل اساس توتولمالی دیر ، چونكو ائتنیكی سرحد شهرلرینده ( همدان ، اراك ، ساوه ، تهران ، كرج ، قزوین كیمی ) آسیمیلاسیون و فارسلاشما پروسسه‌سی گوجلو اولدوقدا اطراف كندلردن كؤچوب بو شهرلرده یاشایان و تورك عائیله‌لریندن دونیایا گلیب آنا دیللری یئرینه فارس دیلینده دانیشانلارین سایی گونو گوندن آرتدیقدا حقیقی ائتنیك محدوده‌سی سرحد شهرلرده بللی دئییلدیر.
منجه ۱۳۲۸-۱۳۲۹ جو هجری شمسی ایلینده ایرانین " ستاد ارتش " نشریاتی طرفیندن و ۱۰ جیلدده چاپ اولان " فرهنگ جغرافیایی ایران " ( آبادیها ) آدلی مجموعه‌نی قایناق سئچیب ۱۳۵۱ جی هجری شمسی ایل مرداد آییندا دوكتور محمود پناهیان ( تبریزی ) طرفیندن ۴ جیلدلیك " فرهنگ جغرافیایی تركان ایران زمین " آدلی خارجده چاپ اولان (۱) مجموعه نین گونئی آذربایجان اراضی سرحدلرینی تعیین ائتمكده اؤنملی رولو اولا بیلر . چونكو باشقا قایناقلارلا مقایسه اولدوقدا بو مجموعه ارتش طرفیندن حاضیرلانیب بو سیستیمده استفاده‌یه وئریلمك اۆچون یقین كی، امنیّتی جهتدن دوزگون بیلگی‌یه مالیك اولماسی اساس توتولموشدور.
بو مجموعه‌ده بللی اولان بیجار شهری‌نین ۱۳۵ ، همدان شهری‌نین ۴۵۲، اراك شهری‌نین ۳۳۴ ، ساوه شهری‌نین ۲۲۴، قزوین شهری‌نین ۴۴۱ و تهران شهری‌نین ۲۰۹ كندلرینده یاشایانلار تورك دیللی‌دیرلر ؛ بو بیر حالدادیر كی ، مركزی آذربایجان شهرلریندن اولان و تورك دیلیندن باشقا آیری بیر دیلده دانیشان كند اهالیسی اولمایان سراب شهری‌نین ۱۷۸، میانا شهری‌نین ۲۸۹ و خیاو (مشكین شهر ) شهری‌نین ۳۲۷ كندی وار.(۲)
یعنی گونئی آذربایجان اراضیسی نین گونئی سینیرلاری بیجار، همدان ، اراك و ساوه‌دن توتدو گونئی دوغودان تهران ، كرج ، قزوین و بو گونده اهالیسی تام تورك دیلینده دانیشان منجیل شهریندن داوام ائده‌رك شرقدن رضوانشهر ، هشتپر - آستارا و آذربایجان جمهوریتی سینیری اولاراق غرب و شمالغرب‌دن غربی آذربایجان اوستانی‌نین سون نقطه سی توركیه - عراق سینیرلاری و شمالدان ایسه آراز چایی ، اونون قوزئی (شمال) سرحدّی دیر.
آذربایجان تورپاقلاری هم تاریخی باخیمدان و هم ائتنیكی جهتدن گئنیش و یاپیشیقلی بیر اراضینی احتوا ائدیر . آذربایجان آدی‌نین هانسی كؤكدن و هانسی سؤزجوكدن یارانماسی مناقیشه‌سینه گیرمه‌دن دئمك اولار بو اراضی آدی ان آزی مقدونیه‌لی اسكندرین ۳۳۴ جو ایل میلاددان اؤنجه هخامنش‌لر سلسله‌سی حاكمیتینده اولان اراضی‌یه حمله ائدیب و هخامنش پادشاهی اۆچونجو داریوشو آرادان گؤتورمه‌سی ایللریندن یعنی تقریبا ۲۳۴۸ ایل بوندان اوّل تاریخده ثبت اولموشدور.
مقدونیه‌لی اسكندر او زامان پارس امپراتورلوغو آلتیندا اولان تورپاقلاری ضبط ائدیب مقدونیه امپراتورلوغو اختیارینا آلدیقدا آذربایجان حاكیمی مقدونیه‌لی اسكندره ایللیك خراج وئرمكله آذربایجانی مستقل بیر اؤلكه كیمی اداره ائتمیشدیر ؛ یعنی تاریخده ایلك دفعه اولاراق ۳۳۴ ایل میلاددان اؤنجه آذربایجان انسانی آذربایجان تورپاقلاری ایچینده مستقل بیر اؤلكه و دولت چرچیوه‌سینده اؤز آلین یازیسینا حاكیم اولموشدور .
تاریخی آذربایجان اراضیسی اسكندر حاكمیتیندن بو گونه كیمی مشخص بیر چرچیوه ده و معیّن بیر جغرافیادا و چوخ دگیشمه‌دن قورونوب ساخلانیلمیشدیر . اسلام حاكمیتی عرفه سینده گونئی‌دن همدان شهریندن توتوب قوزئی‌دن خَزَرلر دربندینه قدر اوزانان اراضی‌یه آذربایجان دئییلمیشدیر.
۳۵۲ هجری قمری ایلینده ایلك فارس (دری) دیلینده یازیلان "بلعمی" تاریخ كیتابیندا آذربایجان محدوده سی " خبر گشادن آذربایگان و دربند خزران " آدی آلتیندا بئله گؤستریلمیشدیر:
"...همدان سرحددیندن توتوب ، اَبهَر و زنگان شهرلریندن كئچیب سونو خَزَرلر "دربند"(3) ینه چاتان اراضی ایچینده نه قَدَر شهر وارسا آذربایجان شهرلری آدلانیر." (۴)
حمداله مستوفی قزوینی (۶۸۰-۷۵۰ هجری قمری) "نزهت القلوب" كیتابیندا آذربایجان محدوده‌سینی بئله یازیر:
" آذربایجان دوققوز تومان‌دیر و ایگیرمی یئددی شهری وار ، مملكتین اكثر بؤلگه‌لرینده هاوا سویوق یالنیز بعضی بؤلگه‌لرینده ملایم دیر ، اونون حدودو عراق عجم [ بوگونكو اراك ، خمین ، اصفهان منطقه لری ] ،موغان ، گورجوستان ، ارمن و كوردوستان بؤلگه‌لرینه یاپیشیر ؛ اوزونلوغو " باكویه "دن خلخالا قَدَر ۹۵ آغاج (فرسخ) و ائنی "بجروان"دان [ آراز چایی گونئیینده و موغان بؤلگه سینده یئرله شن اسكی شهرلردن] " سیپان " [بوگونكو توركیه نین وان گؤلونون قوزئیینده] شهرینه قَدَر ۵۵ آغاج دیر. (۵)
پییترو دله واله (۱۵۸۶ - ۱۶۵۲ میلادی) ایتالیالی سیاح ، ۱۶۱۵ جی میلادی ایلیندن شاه عباس دربارینا گلمیش و ۶ ایل صفوی دربایندا قالمیشدیر ؛ او ، شاه عباس اوردوسو ایله بیرلیكده مازندراندان قزوین شهرینه گلدیكی زامان یول اوستونده "فیروز كوه" شهرینه چاتدیقدا سونرالار اؤز دوستو "م. اسكیاپینو"ا یازدیغی مكتوبوندا بئله ایضاح ائدیر:
" ... فیروز كوه مثلث شكیلده اولاراق اوچ اوستانین سینیری‌دیر ؛ یعنی اونون بیر طرفینده عراق [سیاحین منظورو عراق عجم و یا همان اراك، خمین، اصفهان منطقه سی دیر] و باشقا طرفینده مازندران دایانیر ، اگر یانیلماسام اسكی آذربایجان سرحدّی‌ده بورادان قزوین شهرینه طرف گئدن یولدان باشلانیر... بو یوللار چوخ اوچوروم و خطرلی‌دیر ، بو داغلیق منطقه منجه آذربایجان‌دیر و یا آذربایجان سرحدّی‌دیر ... داغلیق منطقه‌دن و چوخلو كند و قصبه‌لردن كئچندن سونرا " گیلیارد" آدلی بؤیوك بیر كنده چاتیب اوچ ساعات اورادا استراحت ائتدیك و گون چیخان كیمی داش كؤرپوسوندن " جاجرود " چایینا چاتدیق ... بالاخره ۱۰-۱۲ آغاج داها یول گئدیب چهارشنبه گونو ژوئن آیی‌نین آلتی‌سیندا [ ۱۶۱۵ میلادی ] آرغین - یورغون تهران شهرینه چاتدیق." (۶)
او سفرنامه‌سی‌نین داوامیندا و قزوین شهرینه چاتدیقدان سونرا یازیر:
"... ایتالیلارین یانلیشجا دئدیكلری " كازبین " شهری یوخ ، قزوین شهری بؤیوك شهردیر و امپراتورون پایتختی و آذربایجانین بؤیوك بیر حیصه‌سی‌دیر ..." (۷)
بو تاریخی فاكت‌دا حتی آذربایجانین جنوب شرق سینیری، بوگونكو تهران شهرینی‌ده كئچیب فیروزكوه شهرینه قدر اوزانیر ، چونكو دوكتور پناهیانین ۴ جیلدلیك " فرهنگ جغرافیایی تركان ایران زمین " كیتابیندادا تهران شهری نین ۲۰۹ كندی تورك دیللی اولدوقدان علاوه تهرانین شرق طرفینده یئرله‌شن دماوند شهری‌نینده ۲۸ كندی تورك دیللی دیر.
طبیعی‌دیر كی ، ایراندا توركلرین یاشادیقلاری یئرلر یالنیز آدینی آپاردیغیمیز محدوده‌ده خلاصه اولمور ؛ هله ایشلریندن آسیلی اولاراق ایرانین فارس دیللی و مختلیف شهرلرینده میلیونلارجا ساكین اولان توركلردن علاوه قشقایی توركلری ، فریدن ، سامان ، كرمان ، خوراسان و توركمن توركلری ایسه یوزلر بلكه‌ده مینلر ایلدیر آتا- بابا یوردلاری اولان فارس ، اصفهان ، چهار محال و بختیاری ، كرمان ، شمالی خوراسان و گلستان اوستانلاریندا (توركمن صحرادا ) یاشاماقدادیرلار.
قایناقلار
دَییشدیر(۱) "فرهنگ جغرافیایی تركان ایران زمین " دوكتور محمود پناهیان ، بیرینجی جیلد ، ۵ جی صحیفه ( مقدمه ) ، چاپ ایلی مرداد آیی ۱۳۵۱ هجری شمسی
(۲)"فرهنگ جغرافیایی تركان ایران زمین " دوكتور محمود پناهیان ،دؤردونجو جیلد ، ۳۷۲ - ۳۷۴ جی صحیفه ، چاپ ایلی مرداد آیی ۱۳۵۱ هجری شمسی
(۳) " دربند " ، دمیر قاپی و یا باب الابواب شهری بو گون آذربایجان جمهوریتی نین شمال شرقینده ، فدراتیو روسیه نین " داغستان " مختار جمهوریتینده یئرله شن اسكی شهرلردندیر
(۴) " آذربایجان در سیر تاریخ ایران " ، رحیم رئیس نیا ، اۆچونجو جیلد ، ص ۳۶۵ ، چاپ تاریخی ۱۳۷۹ شمسی / تاریخ نامه ، بیرینجی جیلد ، ص ۵۲۹
(۵) نزهت القلوب ، ص ۷۵ ، مؤلف : حمداله مستوفی ، " گای لیسترنج " تلاشی ایله تهراندا " دنیای كتاب " نشریاتی طرفیندن ۱۳۶۲ جی ایل نشر ائدیلمیشدیر . ضمنا هر آغاج ( فرسخ) تقریبا ۶ كیلومتردیر.
(۶) پییترو دله واله سفرنامه سی ، فارسجایا ترجمه محمود بهفروزی ۷۰۴ ، ۷۰۵ جی صحیفه ، چاپ ایلی تهران ۱۳۸۰ شمسی ، قطره نشریاتی
(۷) همان كیتاب ۷۰۹ جو صحیفه