یوسون
یوسونلار (لاتینجه: Algae) - اساساً سودا یاشایان فوتوسینتتیک اوْرقانیزملر قروپونا وئریلن اینفورمال آد. چوْخ تورپاقلاردا، اساساً ده اۆست هوریزونتلاردا گئنیش یاییلمیش‌دیر. باتاق‌لیق تورپاقلاردا و دویو تارلالارین‌دا یوسونلار آراسییانی یاخشیلاشدیریر، حل اوْلموش جو۲ منیمسییر و سویو اوکسیژنله زنگینلشدیریر.
یوسونلار دیگر آدی ایله مامیرلار یئر کوره‌سی اۆزرینده ۳ میلیون ایل اوّل میدانا گلمیش و تخمیناً ۱،۵-۲ میلیون ایل پلانتیمیزین واحید جانلیلاری اوْلموشلار. بۇ قدیم آروب فوتوسینتزدیجی اوْرقانیزملرین سایه‌سین‌ده هتروتروفلار یاشایا بیلمیشلر. یئر اۆزرینده اورقانیک ماده نین سینتزین‌ده یوسونلارین مؤهوم رولو واردیر. بۇ اوْرقانیزملر گونش دۆشه‌ن دورغون سولاردا تورپاق‌دا، حتی داشلار اۆزرینده و س. گئنیش یاییلمیش‌دیر. بونلارین ۱۲۵ ۰۰۰-دن چوْخ تۆره لری معلوم‌دور.
یوسونلار اساس آوتوتروف بیتکیلر اوْلوب، اساساً سودا یاشاییرلار. لاکین اوْنلارا یئر کوره‌سینین هیدروسفردن علاوه، آتموسفر و لیتوسفرین بۆتون ساحه‌لرین‌ده تصادف اوْلونور. اوْنلار تکهوجیره‌لی، چوْخهوجیره‌لی و کولونیال فوْرمالی اوْلوب، مۆختلیف اکولوژی شرایطه اۇیغونلاشمیشلار. ترکیبین‌ده خلوروفیل و دیگر پیقمنتلر اوْلدوغونا گؤره بیتکیلر کیمی فوتوسینتز قابیلیتینه مالیک‌دیر.
یوسونلارین دیفرن‌سیاسییا اوْلونموش کؤکلری، یارپاقلاری، چیچکلری و توْخوملاری اوْلمور. اوْنلارین اوْرقانیزمی تاللوم آدلانان گؤوده جیسمین‌دن عبارت‌دیر. چوْخ ایری اؤلچولو بعضی یوسونلار ریزویدلرله (یالان‌چی کؤکلرله) سوبستراتا یاپیشیر. بۇ اوْرقانیزملر ساده بؤلونمه، زووسپورلار و جینسیت‌لی یوللا چوْخالیرلار. بعضیلرین‌ده نسیل نؤوبلشمه‌سینه ده (قونور یوسونلاردا) تصادف اوْلونور.
یوسونلارین ترکیبین‌ده اوْلان رنگ‌لی پیقمنتلر اوْنلاری بیتکیلر عالمینه عایید ادیر. طبیعی کی، اساس بیتکیلرین تکامولون‌ده بۇ اوْرقانیزملر کچید رولو اوْینامیشلار.
یوسونلار فیتوتروف اوْلدوقلارینا گؤره اساساً تورپاغین اۆست قاتین‌دا (۰-۱۰سم) یاییلمیشلار و درین‌لییه گتدیکجه اوْنلارین میقداری آزالیر. لاکین ۲-۳ م درین‌لیک‌ده نادر حال‌دا تک-تک موشاهیدفه اوْلونور.
تورپاق‌دا قیزی‌لی و قیرمیزی یوسونلارا نادر حال‌دا راست گلمک اوْلور. اکیله‌ن تورپاقلاردا یوسونلارین میقداری خام تورپاغا نیسبتاً یۆکسک اوْلور. حسابلامالار گؤستریر کی، ۱۰سم-ا قدر درین‌لیگی اوْلان ۱قر تورپاق‌دا ۱۰۰۰۰۰-۳۰۰۰۰۰-دک، اکیله‌ن تورپاقلاردا ایسه ۱ میلیون‌دان ۳ میلیونا قدر یوسون سلول‌لری مۆشاهیده اوْلونور. دمه‌لی ۱ ها تورپاق‌دا ۱۰۰-۲۰۰ کق-آ قدر یوسون بیوکوتله‌سی اوْلور. بۇ قدر چکییه مالیک بیوکوتله تورپاق‌دا فعال اینکیشاف ادیب، چوْخالیر و تورپاق حیاتین‌دا مؤهوم رول اوْیناییرلار. یوسونلار تورپاق حیاتین‌دا بیر سیرا پروسسلرده فعال ایشتیراک ائدیرلر:
- یوسونلار تورپاغی اورقانیک ماده‌لرله زنگینلشدیریر و بعضیلری آزوت فیک‌سه ادیر و دیگر میکرو اوْرقانیزملرین اینکیشافینی ایستی‌موله edir.Fotosintez پروسسی نتیجه‌سینده توپلادیقلاری اورقانیک بیرلشمه‌لر یوسون تلف اوْلدوق‌دان سوْنرا تورپاغا کچیر.
- عمله گلن اورقانیک بیرلشمه‌لر نَینکی باکتری لرین یمینی، حتی تورپاق‌دا توْپ‌لانان هوموسون اساسینی تشکیل ادیر.
- مینرال سوخورلارین تورپاغا چوئریلمه‌سی پروسسین‌ده یوسونلار اساس رول اوْیناییر. کراکاتاو آداسین‌دا پوسکوره‌ن وولکان بۆتون جانلیلاری محو اتمیش و هر یئری مینرال کۆتله اوْلان ایستی لاوا اؤرتموش‌دو، لاکین سوخورلار سویودوق‌دان سوْنرا اوْنون اۆزرینده عمله گلن ایلک جانلی یوسونلار اوْلموش‌دور. بونلارین عمله گتیردیکلری متابالیزم محصوللاری ایله همین سوخورلار تدریجه‌ن پارچالانیر و اوْرادا اورقانیک ماده‌لر،هوموس اساساً یوسونلار حسابینا عمله گلمیش و بئله‌لیکله،بیتکیلرین اینکیشافی اۆچون شرایط یارانمیش‌دیر. آنالوژی حالا محصولدار اوْلمایان تورپاقلاردا دا راست گلمک اوْلور.
- یوسونلار تورپاغین اۆست قاتین‌دا اینکیشاف اد‌رک،اوْنون اۆزرینی پرده ایله اؤرتور و بئله‌لیکله تورپاغی اروزییادان قورویور. بئله پردنین آلتیندا سو رژیمی و فیزیکی-کیمیوی شرایطی ده دییشیر کی، بۇ دا اؤز نؤوبه‌سین‌ده تورپاغین فورمالاشماسینا تأثیر گؤستریر.
- یوسونلارین ایفراز(ترشّح) اتدیی سلیک بیلاواسیطه تورپاغین ایستروکتورلاشماسینا کؤمک ادیر.
- یوسونلارین تنففوس نتیجه‌سینده عمله گتیردیکلری اوْ۲ بیتکیلرین کؤکلرینین اوکسیژنه اوْلان تلباتینی اؤدییر و عئینی زامان‌دا تورپاق‌دا یاشایان آروب باکترییا و گؤبلکلرین اینکیشافلاری اۆچون شرایط یارادیر،بونلار دا اؤز نؤوبه‌سین‌ده اورقانیک ماده‌لرین مینراللاشما پروسسینی آپاریرلار.
- تورپاق‌داکی یوسونلار اوْرادا یاشایان اساسلرین یمینی تشکیل ادیر.
- یوسونلارین تورپاق حیاتین‌داکی ان بؤیوک رولو تورپاق‌دا آزوت رژیمینی تنظیم اتمک‌دیر. اوْنلار بیر طرف‌دن تورپاق‌دا اوْلان آزوت‌لو ماده‌لری آلیب،اؤز بدنلرین‌ده اورقانیک آزوت‌لو بیرلشمه‌لره چویریرلر و بئله‌لیکله ده آزوتون بیر حیصّه سی بیتکیلر طرفین‌دن منیم‌سه‌نیله‌ن فوْرمایا کچir.Digار طرف‌دن ده بورادا اوْلان یوسونلارین بیر چوْخ تۆره لری تورپاغین آتموسفر حسابینا آزوت‌لو ماده‌لرله زنگینلشمه‌سینی تامین ائدیرلر. هینداستان‌دا،ژاپوندا و چین‌ده گؤی-یاشیل یوسونلاردان دویو اکیله‌ن ساحه‌نین محصولدارلیغینی آرتیرماق‌دا آزوت منبعی کیمی ایستیفاده اوْلونور.
ایستیفاده‌سی
دَییشدیریوسونلارین بؤیوک پراکتیک اهمیتی واردیر، مۆختلیف مقصدلر اۆچون ایستیفاده اوْلونور. هر شی‌دن اوّل یوسونلار اساس یئیجک قایناق‌لرین‌دن بیری‌دیر. بیر چوْخ نؤع اینسان یئیجکسینی، دنیز حئیوانلارینین، خصوصیله بالیقلارین، خرچنگکی‌میلرین و .... یمینی تشکیل ادیر. یوسونلار سویون اؤز-اؤزونه تنظیمله‌نمه‌سین‌ده، مینرال سوخورلارین پارچالانماسین‌دا مؤهوم رول اوْیناییر. یوسونلارین بعضی نؤعلرین‌دن پولیساخارید-آلگین، قیرمیزی و قونور یوسونلاردان ایسه میکروبیولوژیدا گئنیش تطبیق ائدیلن آقار-آقار آلینیر. قونور یوسونلاردان آلینان آلگین و آلگیناتلار یاپیشدیریجی خصوصیته مالیک اوْلدوغون‌دان بونلار ییینتی محصوللارینا، درمان دارولارین‌دان حبلر حاضیرلانماسین‌دا، کاغیذا، سینتتیک لیفلره و پلاستیک کۆتله‌لره قاتیلیر.
یوسونلار کوسموسون فتح ادیلمه‌سی پروبلمین‌ده ده بؤیوک اهمیته مالیک‌دیر. اوْنلار آتموسفرده اوْلان جو۲ منیم‌سه‌ییب اوْ۲ خاریج ادیر. یوسونلارین تورپاق‌دا دا رولو بؤیوک‌دور. بونلارین آراسیندا آتموسفر آزوتونو فیک‌سه اد‌ن نؤعلر ده معلوم‌دور.
یوسونلارین چوْخالیب یاییلماسی ایله دنیزلرین، گؤللرین، سو حؤوزه‌لرینین محصولدارلیغی حساب‌لانیر.
یوسونلارین ایفراز(ترشّح) اتدیی سلیک تورپاغین یاپیسال(ساختار)ونا تأثیر ادیر. میکروسکوپیک یوسونلارین بیر چوْخو تورپاق‌دا یاشایان اساسلرین یئیجکسینی تشکیل ادیر. هوموسون عمله گلمه‌سین‌ده و بیتکیلرین اوکسیژنله تامین ادیلمه‌سین‌ده بونلار بؤیوک رول اوْیناییر. تورپاغین محصولدارلیغینی آرتیرماق‌دا بعضی یوسونلاردان گوبره کیمی ایستیفاده اوْلونور.
تورپاق‌دا مؤهوم رولو اوْلان یوسونلاردان، پروکاریوتلارا عایید اوْلان گؤی یاشیل، اصیل یوسونلاردان ایسه یاشیل و دیاتوم یوسونلاری گؤسترمک اوْلار. یوسونلار سوخورلارین آشینماسین‌دا و ایلکین تورپاقملگلمه پروسسلرین‌ده فعال ایشتیراک ادیر.[۱] یوسونلاری اؤیره‌نه‌ن علم آلوژی آدلانیر.
ایستینادلار
دَییشدیر- ^ ق. محمدو اوف. تورپاقشوناسلیق و تورپاق جوغرافیاسینین اساسلاری. باکی، علم، ۲۰۰۷