یوغ
یوغ و یا ساغو - یاس مراسیمی ایله باغلی آرکایک نغمه‌لردیر. بو متن‌لر اورتاق تورک فولکلور آرئالیندا گئنیش یاییلمیش "یوغ" ، "آغی" ، "ساغو" ، "یئدی" ، "ائدی" آدلاری ایله تانینمیشدیر. بو مراسیم اینسان‌لارین وفاتی زامانی یا ائوده، یا دا باسدیریلان زامانی دوزلدیلیر. اساس حیصه یاسین قورولدوغو یئرده ایجرا ائدیلیر. اوخونان ماهنی‌لار آغی آدلانیر. قدیم تورکلرده یوغچو اوزان‌لار – آغیچی‌لار قوپوزدا چالاراق اؤلن حاقیندا ماهنی‌لار دئیرلرمیش. همین مراسیمده اؤلن آدام تعریف‌لنر، اونون یاخشی جهت‌لری، خئییرخواه‌لیق‌لاری مؤوضو اولارمیش.[۱]
یوغ هم ده قدیم تورکلرین موسیقی، ماهنی، رقص، آغی پارچالاری ایله موشاییعت اولونان اؤلوباسدیرما مراسیمی اولوب.[۲] قدیم آذربایجاندا یوغ (یوغلاماق - آغلاماق سؤزوندن‌دیر) آدلانان آیین اولموشدور کی، سونرالار اونون ترکیب حیصه‌لری‌نین چوخو ماتم مراسیمینه کئچمیشدیر. یاس - ماتم نغمه‌لری آغی‌لار و مرثیه‌لر بیزیم دؤورلرده ده قالمیشدیر. مرثیه‌لر عادتاً ماتم آیی اولان محرم‌لیکده چوخ ایفا اولوموردو.[۳]
فرقلی تورک شیوه‌لرینده یوغ، یوخ، ییغ شکلینده‌دیر. جنازه مراسیمی، جنازه یئمگی کیمی معنالاری واردیر. اؤلو بیر چادیرا قویولوب، اطرافیندا دوققوز دفعه دولانیلیر. بئله‌جه روحونون گؤیه چیخاجاغینا اینانیرلار. جنازه مراسیم‌لرینده آغو، ساغو و یا یوغو آدی وئریلن قوشوق‌لار اوخونور. بونلارین هامیسی اؤلونون آرخاسیندان یاشانان یاس پروسه‌سینده آغرینی دیشا وورما ایله علاقه‌لی‌دیر و بنزر معنالار احتیوا ائدر. ایسلام دینی یاس مودّتی‌نین اوزادیلماسینی و اؤزونه ضرر وئره‌جک شکیلده دؤیونمک قاداغان ائتمیشدیر. جنازه مراسیم‌لری یئر اوزونده کی بوتون مدنیت‌لرده بؤیوک اهمیته مالیکدیر، چونکی نامعلوم بیر دیارا ائدیلن بو سفر هر زامان سیررینی قوروموشدور.
1. آغیت (آغو)، 2. سیغیت (ساغو)، 3. ییغوت (یوغو) سؤزلری مرثیه دئمکدیر. اؤلونون آرخاسیندان اوخونان یاس شعیری آنلامی داشیر.
یوغ، زامان-زامان " آغیت " ایله عئینی معنالی ایستیفاده ائدیلسه ده داها گئنیش احاطه‌لی‌دیر، یالنیز اوخونان ملودی دئییل، ائدیلن مراسیمی ده ایفاده ائدر. کؤهنه یاس مراسیم‌لرینه خوصوصی اولاراق دعوت ائدیلن " یوغچولار " (آغیتچی‌لار)، قوپوز چالار حتّی رقص ائدیردیلر. بو مراسیم‌لرده آغی سؤیله‌مه‌نین یانیندا، اوز جیرماق، ساچ یولماق، باشا کول تؤکمک و آغلاری سویونوب قارا گئییم‌لر گئیمک ده عنعنه‌نین ایچریسینده یئر آلیردی. بعضی یئرلرده " اؤلو آشی " وئرمک ده عنعنه‌دیر. دیوان لغات التورکده بو یئمه‌یه " یوغ بئسئن " دئمیشدیر. بو تطبیق، اویغورلاردا "اوزوت آشی" آدییلا بیلینن زیارتین عئینیسی‌دیر.
اتیمولوژی
دَییشدیر(یوغ / ییغ / آغ) کؤکو. آغلاماق معناسینی داشیییر. آغیت، آغو، آغلاماق، ییغلاماق، ییغوت کیمی سؤزلر همیشه بیر-بیرییله علاقه‌لی‌دیر. ییغلاماق / یوغلاماق سؤزجوگو آغلاماق دئمکدیر. بوندان باشقا یو / یوق / یوخ کؤکوندن یوخ اولماغی دا خاطیرلادار.
آذربایجاندا
دَییشدیرادبیاتشوناس عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف یوغ حاقیندا بو فیکیرلری بیلدیرمیشدیر:
"قدیم آذربایجاندا اؤلن بؤیوک قهرمان‌لار اوچون آغلاماق بیر عادت ایدی. قهرمان اؤلن گونو جاماعاتی بیر یئره توپلایاردیلار. بو توپلانتییا "یوغ" دئییردیلر ( "یوغلاما" "آغلاماق" سؤزوندن‌دیر). توپلانانلار اوچون قوناق‌لیق دوزه‌لردی، خوصوصی چاغیریلمیش "یوغچولار" ایسه ایکی سیملی قوپوز چالیب اوینایاردیلار. یوغچو قاباقجا مرحوم قهرمانین ایگیدلیگیندن دانیشیب، اونو اؤیردی. سونرا ایسه غملی هاوایا کئچیب شانلی ایگید اوچون آغی دئیردی. توپلانانلار دا هؤنکور-هؤنکور آغلایاردی."
موعاصیر دؤورده یوغچو کیشی‌لرین یئرینی مرثیه‌چی قادین‌لار آلمیشدیر.[۴]
آذربایجانین بیر سیرا رایون‌لاریندا، خوصوصیله کلبجرین آلمالی کندینده یوغ مراسیمی‌نین بیر سیرا قالیق‌لاری بو گونه کیمی یاشاماقدادیر. بو کندده اؤلونو گؤتورمه‌میشدن قاباق اونون بیر طرفینده کیشی‌لر، او بیری طرفینده قادین‌لار دیز چؤکور و اللرینده کی دسمالی یئلله‌ده-یئلله ده خورلا "واوئیلا" ― "حئییف، یازیق" (بیزجه، بو آز-چوخ سونرادان مراسیمه گلمه‌دیر) دئییرلر. اؤلونو گتیریب کندین اورتاسیندا باسدیراندان سونرا، یوغدا اولدوغو کیمی چالیب-اوخویوب، رقص ائدیرلر.[۵]
آش (یوغ) مراسیمی هله ده بعضی تورک خالق‌لاریندا، او جومله‌دن آذربایجانلی‌لاردا مؤوجوددور. یاس مراسیمینده قوناق‌لارا وئریلن یئمگین اؤلونون روحونو او بیری دونیادا راحات‌لاتدیغینا اینانیلیر.[۶]
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Məhərrəm Qasımlı, Mahmud Allahmanlı. "Aşıq şeirinin poetik biçimləri və çeşidləri" (az.). Elm və təhsil. 2018. İstifadə tarixi: 2020-04-13.
- ^ "Arxivlənmiş surət"
- ^ http://www.cwa.aznet.org/music_a.html
- ^ AZERBAYCAN HALK İNANIŞLARI. AKRAM NAJAFOV. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
- ^ Seyidov Mirəli. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, 2018. 444 səh.
- ^ TÜRKLERDE CENAZE TÖRENLERİ BAĞLAMINDA MEVLİD OKUMA GELENEĞİ. Prof. Dr. Fuzuli BAYAT.
قایناق
دَییشدیر- Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt Archived 2013-09-21 at the Wayback Machine. PDF
- Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca Arxivləşdirilib 2012-12-04 at the Wayback Machine (türk.)