آذربایجان (آخ‌ج-نین رسمی قزئتی)
آذربایجان | |
|---|---|
|
| |
| سوروملو مودور | آذربایجان خالق جومهوریتی میلّی مجلیسی‌نین اورقانی |
| باش یازار | بختیار صادیق اوف |
| یاییلان ایللر | 1918 |
| صحیفه‌لرین سایی | 8-16 |
| دیل | آذربایجان تورکجه‌سی |
| یاییلان یئر | باکی |
| موضوع | رسمی دؤولت قزئتی |
" آذربایجان " — رسمی دؤولت قزئتی. میلّی مجلیسین اورقانی.1918-جی ایلده یارادیلیب. آدر حؤکومتی 1918-جی ایل 3 ژوئیه‌ده آذربایجان جومهوریتی حؤکومتی‌نین خبرلری آدی آلتیندا اؤز رسمی اورقانی‌نین درجینه باشلانماسی حاقیندا قرار وئردی. آذربایجان قزئتی‌نین پارلمان اورقانی کیمی ایلک نؤمره سی 15 سپتامبر 1918-جی ایل تاریخینده - قافقاز ایسلام اوردوسونون باکینی ائرمنی-بولشویک ایشغالیندان، ظولموندن آزاد ائتدیگی گون گنجه ده ایشیق اوزو گؤردو. ایلک رداکتورلاریندان بیری اوزئییر بیگ حاجی بیلی اولوب. قزئت 1919-جی ایل دسامبرین 28-نه قدر اوزئییر بیگین قارداشی جئیحون حاجی‌بیلی‌نین ایمضاسی ایله چیخیب. او دؤورده نشرین عرصه‌یه گلمه‌سینده جئیحون حاجی‌بیلی‌نین امگی و خیدمت‌لری شکسیزدیر. آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی‌نین سوقوطوندان سونرا اؤلکه دن کؤچمک مجبوریتینده قالان جئیحون حاجی‌بیلی اؤز موهاجیرلیک حیاتیندا دا عئینی آدلی قزئت بوراخماغا چالیشمیش و 1951-جی ایلده بونا مونیخ‌ده (آلمان) نایل اولموشدو.
آذربایجان قزئتی‌نین یارانما تاریخی و آذربایجان خالق جومهوریتی
دَییشدیرآذربایجان قزئتی اوندان اول تخمیناً یاریم عصره یاخین بیر مودت عرضینده‌میلّی ضیالی‌لارین اؤلکه‌نین آدینی داشییان مطبوعات اورقانی یاراتماق، قزئت چیخارماق تشبوث‌لری‌نین ده داوامی، منطیقی نتیجه‌سی ایدی.1891-جی ایلده تانینمیش آذربایجان ضیالیسی جلال اونسی‌زاده‌نین باش رداکتورو اولدوغو کشکول قزئتی باغلاندیقدان سونرا آذربایجان آدلی قزئت چیخارماق اوچون رسمی اولاراق تیفلیس‌ده باش مطبوعات ایشلری ایداره سینه‌موراجیعت ائتمک آرزوسو دا باش توتمامیشدی. تبریزده مشروطه حرکاتی دؤورونده نشر ائدیلن آذربایجان قزئتی‌نین ده عؤمرو اوزون سوره بیلمه‌میشدی. بونونلا بئله، ییرمینجی عصرین اوّل‌لری‌نین میلّی مطبوعاتیندا نئجه آدلاندیریلماسیندان آسیلی اولمایاراق، آذربایجانچی دوشونجه اوستون مؤوقعیه چیخمیشدی. 20. عصرین اول‌ّلرینده آذربایجان آدلاناجاق مطبوعات اورقانینی دا زمانه آرتیق حاضیرلامیشدی. آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسی ایله آذربایجان آدلی قزئتین نشره باشلاماسی‌نین رئال‌لاشماسی میلّی مطبوعاتیمیزین تاریخینده تکجه اراضی اولاراق اؤلکه‌نین دئییل، میلّی دؤولتین آدینی ایفاده ائدن مطبوعات اورقانی‌نین فعالیته باشلاماسی ایله علامتداردیر. بو معنادا، آذربایجان قزئتی‌نین رسمی دؤولت قزئتی کیمی مئیدانا چیخماسی آذربایجان تاریخی‌نین موهوم حادیثه‌سی‌دیر. قزئتین باش رداکتورو اوزئییر حاجی‌بیلی آذربایجان قزئتی حاقیندا یازیردی:
"دانیشیرلار کی، آذربایجان قزئتی گویا موساوات پارتیاسینا مخصوص فیرقه‌وی بیر قزئت ایمیش. بو فقره باره سینده بونو بیان ائتمگی لازیم بیلیرم کی، قزئتیمیز پارتیا قزئتی دئییلدیر. آذربایجان قزئتی‌نین مسلکی وطن ایستیقلالی یولوندا چالیشماقدان عیبارتدیر. "
" آذربایجان "-ین ایلک ساییندا باکی‌نین آزاد اولونماسی، قافقاز ایسلام اوردوسونون قارداش کؤمگی باره سینده یازی‌لار، بیلگی‌لر کیفایت قدر ماراق دوغورور. بو حاقدا خبرلرده دئییلیردی کی، آذربایجان جومهوریتی آدینا قافقاز ایسلام اوردوسونون کوماندانی نورو پاشا حضرت‌لری طرفیندن بئله بیر تلگرام گلمیشدیر:
" بسم الله الرحمن الرحیم. باکی شهری 15.09، ساعات 9-آ ایشله‌میش ایگید اوردو حیصه‌لریمیز طرفیندن ضبط اولوندو. قافقاز ایسلام اوردوسو کوماندانی فریک نورو. "
قزئتین ایلک ساییندا " باکی‌نین سوقوطو " باشلیغی آلتیندا یازی و بیر نئچه تبریک تلگرام‌لاری درج ائدیلیب. بئله تبریک‌لرین بیرینی نورو پاشایا فتحعلی خان خویسکی گؤندرمیشدیر:
" قافقاز ایسلام اوردوسو کوماندانی سعادتلی نورو پاشا حضرت‌لرینه، تحتی کوماندانیزا اولان جسور تورک عسگرلرینیز طرفیندن آذربایجانین پایتاختی اولان باکی‌نین دوشمندن آزاد ائدیلدیگی موناسیبتی ایله‌میلتین ذاتی عالی حمیت‌پرورلرینیزی دونیانین ان نجیب عسگری اولان تورک اوغول‌لارینا میننتدار اولدوغونو عرض ائتمکله ایختیار ائدیرم، افندیم. هئیتی ووزرا رئیسی فتحعلی‌خان. "
" آذربایجان " این ایلک ساییندا نورو پاشانین سپتامبرین 15-ده گنجه یه گؤندردیگی تلگرام دا درج اولونوب:
" گنجه ده آذربایجان جومهوریتی ریاستی - عالیسینه. آذربایجان جومهوریتی‌نین پایتاختی اولان باکی شهرینی زیارت ائتمک اوزره هئیتی - ووکلانین یارین باکی‌یا تشریف‌لرینه‌مونتظیرم، افندیم. 15.9.34. یاورانی-حضرتی-شهریاریدن فریک-نورو " . " آذربایجان " قزئتی‌نین وئردیگی معلوماتا اساساً، حؤکومت عوضولری حقیقتاً " یارین " ، یعنی سپتامبرین 17-ده قاتارلا باکی‌یا یولا دوشموش، شهرین آزاد اولونماسی موناسیبتی ایله کئچیریلن حربی پاراددا ایشتیراک ائتمیشلر. "
" آذربایجان " آدلی ایلک قزئتی شاعیر فیص‌اله علی‌قولوزاده چاپ ائدیب، لاکین اونون نشری اوزون مودّت داوام ائتمه‌ییب.[۱][۲]قزئت 1918-جی ایل 15 سپتامبر تاریخده گنجه شهرینده نشره باشلامیش، آلتینجی سایدان اعتیباراً قزئتین نشری باکی‌دا داوام ائتمیشدی. " آذربایجان "-ین گنجه ده کی نشر دؤورو جمعی 10 گون چکمیش، هفته‌ده ایکی دفعه ، جمعی ایسه 4 سایی ایشیق اوزو گؤرموشدو. قزئتین ایلک سایی " هئیتی-ایداره " ایمضاسی ایله چاپ اولونموشدور. رداکسیا گنجه ده بولاتوو کوچه سینده کی 26 سایلی ائوده یئرلشمیش، سونونجو، یعنی دؤردونجو سایی سپتامبرین 25-ده ایشیق اوزو گؤرموشدو.کی دیلده چیخان آذربایجان قزئتی‌نین آذربایجان دیلینده 443، روس دیلینده ایسه 438 سایی چاپ اولونوب. ایلک سایلاری هئیتی-ایداره، هئیتی-تحریریه کیمی رداکسیا هئیتی معناسینی ایفاده ائدن مسئول شخص‌لر قروپو طرفیندن چاپ آذربایجان قزئتی ائدیلن آذربایجان قزئتینه‌موختلیف واخت‌لاردا اوزئییر حاجی‌بیلی، جئیحون حاجی‌بیلی، خلیل ابراهیم، قزئتین روس واریانتینا ایسه صفی بیگ روستم‌بیلی باش رداکتورلوق ائدیب. قزئتنین روس دیلینده نشری‌نین باش رئداکتورو، آذربایجان خالق جومهوریتی میلّی مجلیسی‌نین وکیلی صفی بیگ روستم‌بیلی‌نین تام بیر ایستیقلالچی روحو وار ایدی. اونون سونرالار 1933-جو ایلده ایستانبولدا قلمه آلدیغی و حاضیردا سلمان ممتاز آدینا ادبیات و اینجه صنعت آرشیوینده ساخلانیلان 27 آوریل 1920-جی ایل خاطیره‌لری آدلی یازیسی آخ‌ج حؤکومتی‌نین سوقوطونون سببینی گئرچک صورتده عکس ائتدیرن قییمتلی منبع دیر. صفی بیگ روستم‌بیلی خاطیره‌لرینده یازیردی:
نهایت، 27 آوریل گئجه سی ساعات 12-ده باکی‌دا بوتون ایداره، محلّه بولشویک‌لرین الینه کئچدی. بونونلا آشاغی-یوخاری ایکی ایل‌لیک میلّی آذربایجان ایستیقلال تاریخی قاپاندی. میلّی آذری تورکونون ایستیقلال روحونو الیندن آلا بیلمه دیلر. ایشغال ظفرلری یاریمچیق قالدی. مملکتین حقیقی اؤولادلاری‌نین ایستیقلال اوغرونداکی قان ایله بویانمیش و موتّحید بیر کوتله حالینداکی گنج اؤولادلاری‌نین حورّیت و ایستیقلالیت روحو ایله ایستیقلال هله یورویور. ایمانین قوووه سی، ایستیقلالین تبجیلی بیزده باکی و آذربایجان یاشادیقجا یاشایاجاق و بوتون تورک ائللرینی ایستیقلال ایله سئویندیره جکدیر. دؤورون گؤرکملی ضیالی‌لاری رسمی دؤولت اورقانی‌نین اطرافیندا بیرلشه‌رک آذربایجانچی‌لارین مؤحکم جبهه سینی یاراتمیشدیلار. آذربایجانچی‌لارین فیکرینه گؤره، آذربایجان مفهومو جوغرافی بیر معنادان زیاده فیکیر و عمل شکلینده تجسّوم ائدیر. ایستیقلال خاریجینده اونون اوچون بیر آذربایجان یوخدور. بئله لیکله، آذربایجان قزئتی آذربایجانچی فیکیرلرین و عمل‌لرین، ایستیقلال ایدئالی‌نین قزئتی ایدی. تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه، آذربایجان قزئتی آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین فعالیتی‌نین مطبوع سالنامه‌سی‌دیر. آذربایجان قزئتی‌نین گنجه و باکی نشرلرینده خالق جومهوریتی حؤکومتی‌نین حیاتیندا باش وئرمیش بوتون حادیثه‌لر و پروسه‌لر اؤزونون لاییقلی عکسینی تاپیب. آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ایستیقلال بیاننامه‌سی، آخ‌ج میلّی مجلیسی‌نین ایشه باشلاماسی و فعالیتی، باکی‌نین قافقاز ایسلام اوردوسو طرفیندن آزاد اولونماسی، باکی دؤولت بیلیم یوردونون یارادیلماسی، دؤولت موستقیل‌لیگی‌نین ایل‌دؤنومونون قئید ائدیلمه‌سی، حتّی حاکیمیتین بولشویک‌لره تحویل وئریلمه سی ضرورتی و س. کیمی تاریخی حادیثه لری بوتون تفرروعاتی ایله اؤیرنمک اوچون آذربایجان قزئتی مؤعتبر منبع‌دیر. آذربایجانچی‌لار مؤوضوسوندان آسیلی اولمایاراق، حاقیندا سؤز آچیلان مسله‌لره‌موستقیل دؤولتین فورمالاشدیریلماسی و مؤحکم‌لندیریلمه‌سی مؤوقعییندن یاناشیر، یئنی قورولموش میلّی حؤکومتین ایدئیالارینی و عملی آددیم‌لارینی خالقا چاتدیریردیلار. گؤرکملی پوبلیسیست محمدآغا شاهتاختلی‌نین آذربایجاندا داروالفونون مقاله‌سینده اؤلکه‌ده بیلیم یورد آچیلماسی حادیثه‌سی موستقیل دؤولتی قورماغین، اینکیشاف ائتدیرمگین و قوروماغین موهوم واسیطه‌لریندن بیری اولاراق دیرلندیریلیر. محمدآغا شاهتاختلی‌یا گؤره: داروالفونون اولمازسا... عومومی معاریفه عایید اورتا مکتب‌لریمیزده درس وئره‌جک موعلیم‌لریمیز اولماز. ناخوش‌لاریمیزی موعالیجه ائده‌جک طبیب‌لر یئتیشمز. حوقوقشوناس عالیم‌لر بولاماییز کی، مال و مولک اوچون موناقیشه ائدن وطنداش‌لاریمیزی... موحاکیمه ائتسین... مدنی حیاتین شراییطینه و عامیل‌لرینه تهدید نظریله باخیلدیقدا او دقیقه گؤرونور کی، بو حیاتین منبعیی، سرچشمه‌سی دارولفونوندور. داروالفونوندان ال چکمک مدنی حیاتدان روگردان اولماقدیر.[۳]
.jpg)
رداکتورلاری
دَییشدیرقزئتین باش رداکتورو اوزئییر حاجی‌بیلی آذربایجان قزئتی حاقیندا یازیردی:
" آذربایجان قزئتی گویا موساوات پارتیاسینا مخصوص فیرقه‌وی بیر قزئت ایمیش. بو فقره باره‌سینده بونو بیان ائتمگی لازیم بیلیرم کی، قزئتیمیز پارتیا قزئتی دئییلدیر. آذربایجان قزئتی‌نین مسلکی وطن ایستیقلالی یولوندا چالیشماقدان عیبارتدیر. "
قزئت 1918-جی ایل 15 سپتامبر تاریخده گنجه شهرینده نشره باشلامیش، آلتینجی سایدان اعتیباراً قزئتین نشری باکی‌دا داوام ائتمیشدی. ایکی دیلده چیخان آذربایجان قزئتی‌نین آذربایجان دیلینده 443، روس دیلینده ایسه 438 سایی چاپ اولونوب. ایلک سایلاری هئیتی-ایداره، هئیتی-تحریریه کیمی رداکسییا هئیتی معناسینی ایفاده ائدن مسئول شخص‌لر قروپو طرفیندن چاپ ائدیلن آذربایجان قزئتینه‌موختلیف واخت‌لاردا اوزئییر حاجی‌بیلی، جئیحون حاجی‌بیلی، خلیل ابراهیم، قزئتین روس واریانتینا ایسه صفی بیگ روستم‌بیلی باش رداکتورلوق ائدیب. آذربایجان قزئتی‌نین رداکتورلاری آراسیندا اونلاردان هر بیری‌نین خیدمتینی یوکسک قییمتلندیرمکله یاناشی، اوزئییر حاجی‌بیلی‌نین فعالیتی خوصوصی فرقله‌نیب. اوزئییر حاجی‌بیلی‌نین آذربایجان قزئتینه رداکتورلوق ائتدیگی واخت دیگرلری ایله‌موقاسیه ده داها چوخدور. بوندان باشقا، مطبوعات ساحه‌سینده داها بؤیوک تجروبه‌یه مالیک اولان اوزئییر حاجی‌بیلی‌نین آذربایجان قزئتی‌نین ایدئیا-سیاسی سویه‌سی‌نین یوکسلدیلمه‌سینده کی خیدمت‌لری یوکسک قییمته لاییق‌دیر. آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین میلّی مجلیسی‌نین آچیلماسی موناسیبتی ایله اوزئییر حاجی‌بیلی‌نین آذربایجان قزئتی‌نین 1918-جی ایل 7 دسامبر تاریخلی 58-جی ساییندا چاپ ائدیلمیش " تاریخی گونوموز " مقاله سینده یازیر:
بو او گوندور کی، آذربایجان تورک‌لری‌نین میلّی مجلیسی، میلّی شوراسی آچیلیب. آذربایجان تکمیل بیر حؤکومت شکلینه گیریر. یوز-یوز اللی سنه بوندان اول موختلیف خانلیق‌لاردان عیبارت اولان آذربایجان تورپاغی‌نین روس ایستیلاسیندان قازاندیغی بیر منفعت او اولدو کی، بو تورپاق اوزرینده قورولموش اولان ساختا و عملی حوقوق‌لاری سیلینیب-سوپورولموش موتّحید و وسیع بیر اراضی شکلینه گیردی و بو گون خیلاص اولوب دا ایکی میلیون موتجاووز نوفوس ایله آذربایجان جومهوریتی نامینی داشیماغا کسبی-لیاقت ائتدی. بس بو گون هامان بو آذربایجان جومهوریتی‌نین میلّی پارلمانی، میلّی مجلیسی آچیلماقلا تشکیلات و ترتیباتی-سیاسیه‌سی آرتیق ایتماما یئتیر. بئله اولان صورتده، دئمه‌لی، قلبیمیزده بسله‌دیگیمیز اومید - پارلمانیمیزدیر. و اومیدواریق کی، جاوان پارلمانیمیز بو اومیدیمیزین حوصولی یولوندا وار قووّه‌سیله چالیشاجاق و وطنیمیزین ایستیقلال و آزادلیغینا بیرینجی سبب اولاجاقدیر. اوزئییر بیگ 1919-جو ایل ژانویه‌نین 16-دان 1920-جی ایل آوریلین 27-نه کیمی آذربایجان قزئتی‌نین باش رداکتورو اولوب. قزئتده اونون چوخ‌سایدا باش مقاله‌سی، آذربایجان پارلمانی حاقیندا رپورتاژلاری، تئاتر و موسیقی‌یه حصر اولونموش تنقیدی یازی‌لاری چاپ ائدیلمیشدیر. ایچیمیزده کی دئنیکینلر، ایستیقلال و ایستیقبال اومیدی، ایستعفا موناسیبتی ایله، آذربایجان ایستیقبالی، آذربایجان پارلمانی، قاراباغ حادثاتی، ائرمنیستان و آذربایجان موناسیباتی، نه ایسته‌ییرلر، قارا تهلوکه و س. مقاله‌لر بو گون ده اؤز آکتوال‌لیغینی ایتیرمه‌ییب. اوزئییر بیگ حاجی‌بیلی عئینی موعامیله گؤزله ییریک مقاله سینده یازیر:
" قاراباغ ائرمنی‌لری‌نین آذربایجان حؤکومتینه تابع اولماماق قصدیله گؤسترمکده اولدوقلاری عیناد آرتیق حیاسیزلیق درجه‌سینه وارمیشدیر (آذربایجان قزئتی، 5 مه 1919-جو ایل)."
نه ایسته ییرلر مقاله سینده یازیردی:
"مارس حادثاتیندا (1918-جی ایلین مارس سوی‌قیریمی نظرده توتولور - س.ق.) بیزی، یعنی موسلمان بورژویوندان توتموش موسلمان فقیرلری، کاسیبه‌سینی و بخوصوص موسلمان السیز-آیاقسیزلارینی ائرمنی-داشناک سولدات‌لاری‌نین سونگو، گولله و خنجرلرله آرواد و اوشاغینا کیمی قیردیران بولشویک‌لره بیز تؤور اعتیبار ائده بیلریک؟ بولشویک‌لیک نامینه ائرمنی-موسلمان قیرغینی سالان‌لارین هانسی " گؤزل " سؤزونه و " اینسانیت-پرورانه " سؤزلرینه اینانا بیلریک؟ بولشویک‌لری دورسون، منشویک‌لرینه ناسیل بئل باغلایا بیله‌ریک؟ ایستیقلالیمیزی قبول ائتمه‌دیکلرینه گؤره‌می؟ و بو گون هر بیر وسیله ایله اولور-اولسون ایستیقلالیمیزی الیمیزدن آلماق یولوندا چالیشدیقلارینا گؤره‌می؟ (آذربایجان قزئتی، 7 مه 1919-جو ایل). "
آخ‌ج-نین دؤولت بایراغی قبول اولونارکن اوزئییربیگ آذربایجان قزئتی‌نین 2 مای 1919-جو ایل، 175-جی ساییندا بایراغیمیز سارالماز مقاله سینده یازیردی:
...بایراغیمیز حاق بایراغیدیر. او، بیر میلتین بشری حوقوق‌لاری‌نین پارچاسی‌دیر. بیر میلتین کی، اونون اینسان کیمی یاشاماغا حاقی واردیر. بیر میلتینکی، داها اسیر اولماق ایسته‌میر....
موستقیل‌لیک دؤورونده اوزئییر بیگ هم پوبلیسیستیکا، هم ده‌موسیقی ساحه‌سینده چالیشیردی. او، 1919-جو ایلده احمد جاوادین سؤزلرینه بسته‌له‌دیگی آذربایجان مارشی حاضیردا موستقیل آذربایجان جومهوریتی‌نین هیمنی‌دیر. آذربایجان قزئتی‌نین 1919-جو ایل 27 فوریه تاریخلی 124-جو ساییندا گؤستریلیردی: "...اوزئییر حاجی‌بیگوو طرفیندن آذربایجان آدلی بیر بالت رقصی یازیلمیشدیر کی، بو بالتده ترکمه سبکینده‌دیر و صحنه اوچون حاضیرلانماقدادیر.... "
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Üzeyir Hacıbəyli Cumhuriyyət dövründə... ARAŞDIRMA
- ^ Görkəmli şəxsiyyət
- ^ Ülviyyə Tahirqızı Xalq Cəbhəsi.-2014.-28 iyun.-113.-S.11.