نوری کیللیگیل
نوری پاشا یوخسا نوری کیللیگیل (1881،ایستانبول - 2 مارت 1949،ایستانبول )، عثمانلی اوردوسو کوماندیری و جومهوریت دؤنمینده تاجیر، سرمایه‌چی و صنایعچی.
نوری کیللیگیل | |
|---|---|
 | |
| Born | ۱۸۸۹ ایستانبول, عثمانلی ایمپیراتورلوغو |
| Died | ۲ مارس ۱۹۴۹ (عیبارت خطاسی: ایتمیش عمل ائدن and اوچون یاش) Sütlüce, ایستانبول, تورکیه |
| باغلیلیق | .svg){kind=small} عثمانلی ایمپیراتورلوغو |
| خیدمت ایللری | عثمانلی ایمپیراتورلوغو: 1911-1919 |
| روتبه | Lieutenant general |
| کوْماندانی | Africa Groups Command, قافقاز ایسلام اوردوسو |
| دؤیوشلر/ساواشلار | ایتالیا-عوثمانلی ساواشی بیرینجی دونیا ساواشی باکی دؤیوشو |
یاشاییشی
دَییشدیرانور پاشانین قارداشی اولان نوری کیللیگیلی. بیرینجی دونیا ساواشی‌نین سونلاریندا آذربایجانا حاکیم اولان روس و ائرمنی بیرلیکلری‌نین مارت حادیثه‌لری آدی ایله خاطیرلانان موسلمان قیرغینلاری ائتمه‌لری اوزرینه، قافقاز ایسلام اوردوسو آدیندا عثمانلی،آذربایجانلی و داغیستانلی عسگرلریندن عیبارت اولان بیر اوردو ایله آذربایجانی ایشغالدان قورتارما حرکاتینی باشلاتدی.
بو اوردونون قارشیسینی کسمک و آذربایجانی ایداره ائدن روس و ائرمنی بیرلیکلرینه کؤمک ائتمک اۆچون اینگیلیسلر باکی‌یا کیچیک بیر قووّت گؤندرمیشدیلر.لاکین نوری پاشانین کوماندانلیغی قافقاز ایسلام اوردوسونون آذربایجان داخیلینده بؤیوک دستک تاپیب گوجلنمه‌سی اوزرینه باکی موحاریبه‌سینده مغلوب اولوب بورادان گئری چکیلدیلر. 15 سئنتیابر 1918-جی ایلده باکی‌نین قورتاریلماسیندان سونرا اوکتیابر آییندا بیر عثمانلی دسته‌سی داغیستانا کئچه‌رک اورانی دا روس ایشغالیندان قورتاردی.
نه وار کی، سوریه جبهه سینده، Liman von Sanders امرینده‌کی عثمانلی ایلدیریم اوردولاری قروپو‌نون، Edmund Allenby امرینده‌کی اینگیلیس اوردوسو قارشیسیندا نابلوس مغلوبیتی نتیجه‌سینده موندروس موقاویله‌سی باغلاندی. موقاویله‌نین آردیندان انور پاشا اؤلکه‌نی ترک ائتدی. تورکیه، موسکو موقاویله‌سی ایله آذربایجانی سووئتلر بیرلیگینه ترک ائتمه‌سی اوزرینه قافقاز ایسلام اوردوسو دا داغیلدی.
ساواشدان سونرا آلماندا یاشایان نوری کیللیگیل، 1938-جی ایلده تورکیه‌یه دؤندو و زئیتین‌بورنوندا کوک کؤمورو ساتان بیر شیرکتی ساتین آلیب بورانی بیر معدن اشیا فابریکینه چئویردی. بو فابریکده او تاپانچا،قومقوما،دمیر چوبوق، گاز ماسکاسی و گولـله ایستحصال ائتمگه باشلادی.
1941.جی ایلده نورو کیللیگیل، آنکارا داکی آلمان سفیری Franz von Papen گؤروشمگه باشلادی و تورکیه‌ده تورانچی حرکته گیزلی دستک وئره‌رک آلمانلارین موتفیق‌لیگینی قازاندی. نوری پاشانین فیکیرلری، آلمان خاریجی ایشلر ناظیرلیگی‌نین تورکیه ایشلریندن مسئول مصلحتچیسی Ernst Woerman طرفیندن حسابات حالینا گتیریلیب، آلماندا تورانچیلیق ماساسی‌نین و س‌س دوغو تورکیستان آلایی‌نین قورولماسینا باشچیلیق ائتدی.
نوری پاشا، تورکیه ایله بیرله‌شه‌جک دیگر تورک خالقلاری‌نین ایلک اولاراق تورکیه سرحدلرینه یاخین یاشایان آذربایجانلیلارلا تورکمنلر اولاجاغینا اینانیر، بونلاردان سونرا دا تاتاریستانا قدر اوزانان بؤلگه‌ده یاشایان دیگر تورک خالقلاری‌نین بیرلیگینی نظرده توتوردو. بو سببله تورکیه، آلمان ایله بیرلیکده سووئتلر بیرلیگینه قارشی دؤیوشمه‌لی، آلمانلار دا تورک اصللی سووئت اسیرلریندن اوردو قوروب تورکیه‌نین امرینه وئرمه‌لی ایدی. آلمانلارین بو گؤروشلره قارشی شوبهه‌لرینی آرادان قالدیرماق مقصدی ایله، عثمانلی اوردوسوندا بو فیکیرلری پایلاشان ظابیطلرین اکثریتده اولدوغونو، حؤکومتین بو گؤروشمه‌لردن خبردار اولدوغونو، خالقین ایسه بو فیکیرلری تئزجه منیمسه‌یه‌جگینی قارشی‌یا قویدو.
داها سونرا کیللیگیل فابریکاسینی گئنیشلندیردی و اونو سوتلوجه‌یه کؤچوردو و یئنی موحرّیک و ماشینلارلا هاوان و هاوان قابوغو ایستحصال ائتمگه باشلادی. بیر مودّت سونرا فابریکین سیلاح ایستحصال ائتمه‌یه‌جگینی بیان ائتدی. آما ایستحصال گیزلی شکیلده داوام ائتدی.
1944-جی ایل سونونا دوغرو موحاریبه‌نین آلمان طرفیندن ایتیریلدیگی آنلاشیلدیغیندا عیصمت اینؤنو و تورکیه جومهوریتی حؤکومتی آلمانی دستکله‌ینلره قارشی سرت تدبیرلر گؤرمگه باشلادی. بو واخت، 1949-جو ایل 2 مارت تاریخینده ساعات 17.10 -دا فابریکده فاعیلی مجهول آرد-آردا اوچ بؤیوک پاتلاما مئیدانا گلدی. ایلک پارتلاییش کیمیاخانادا اولوب. اورادان، موهیمات سورسات آنبارینا سیچرایان آلاو، سورساتین پارتلاماسینا گتیریب چیخارتمیشدی، حتّی ائرته‌سی گون ده توستو و پارتلاییشلار داوام ائتمیشدی. باریتین قوخوسو قالاتا کؤرپوسوندن حیس ائدیلمکده ایدی. فابریک اطرافی قورونوب ساخلاندی. داخیلی ایشلر ناظیری شخصاً آنکارادان گله‌رک تحقیقاتا ماراق گؤستردی.
بو پارتلاییشدا نوری کیللیگیل ده داخیل اولماقلا 27 نفر اؤلدو. نوری کیللیگیلین جسدی تاپیلمادی و بوش بیر تابوتلا باسدیریلدی. پارتلامانین کیملر طرفیندن حیاتا کئچیریلدیگی بیلینمه‌دی. حادیثه‌نین سیاسی بیر تخریبات اولدوغو ایدیعا ائدیلدی.
حادیثه مجلیسده موذاکیره ائدیلدیگی واخت 18 مارتدا بعضی میلّت وکیللری "حادیثه‌نی اؤرت-باسدیر ائتمگه چالیشیلیر" دئیه اعتیراض ائده‌رک بو احتیمالین گؤزدن اوزاق توتولمادیغینی گؤستریر. 23 مارتدا باش ناظیر مجلیسده آچیقلاما وئردی. بو آچیقلاما آردیندان گئچیریلن گیزلی جلسه‌ده نه دانیشیلدیغینی هئچ کیم بیلمه‌دی. معلوم اولدوغو کیمی، دانیشیقلار حادیثه ایله باغلی ایدی.
قایناقلار
دَییشدیراوْرال, آتیللا (2016). نوری کیللیگیل. دمکار یایین‌ائوی. ISBN 978-605-89428-8-2.