قافقاز ایسلام اوردوسو
'قافقاز ایسلام اوردوسو — عثمانلی دؤولتینین 1918-جی ایلین مارس-آوقوست تاریخ‌لری آراسیندا یاراتدیغی شرق اوردولاری قروپونا داخیل اوْلان حربی بیرلیک‌لر. حربی ناظر انور پاشانین امری ایله یارائدیلمیش و تامامیله موسلمان‌لاردان عبارت ایدی. بیرینجی دونیا مۆحاریبه‌سی زامانی قافقاز جهبه‌سین‌دکی دؤیوش‌لرده ایشتیراک ائتمیش‌دیر. نورو پاشا رهبرلیک ائدیردی. 12-14 مین عثمانلی عسگرین‌دن عبارت اوْلان قافقاز ایسلام اوردوسو آذربایجان تورک‌لرین‌دن و داغیستان موسلمانلاریندان عبارت کؤنول‌لولرین قاتیلماسی ایله تقریباً 20 مین ساییندا اولموش‌دور. باکی قیرغی‌نین‌دان سوْنرا آذربایجاناین تورک-موسلمان اهالی‌سینه قارشی حیاتا کئچیریلن کوتلوی قیرغین‌لارین قارشی‌سینی آلماق [۱][۲] و داغیستان موسلمان‌لارینا یاردیم ائتمک مقصدی ایله عثمانلی دؤولتی طرفیندن تشکیل ائدیلمیش حربی ایستروکتور اوْلان قافقاز ایسلام اوردوسو، آذربایجان خالق جومهوریتینین اعلان ائدیل‌دیگی گون‌لردن 1918 نویابراینا قدر فعالیت گؤسترمیش‌دیر.[۳]
عثمانلی دؤولتینین قافقازا اوردو گؤندرمک قراری
دَییشدیراینقیلاب نتیجه‌سینده چار روسیاسینداکی وضعیت حاقیندا روس اسیرلیگین‌دن موصولآ قاچا بیلمیش آوستریالی بیر یاربایین 6-جی اوردو کومان‌دانی خلیل پاشااین کمکی ایله باش کومان‌دان وکی‌لی انور پاشا ایله ایستانبولدا گؤروشه‌رک اونا معلومات‌لار وئرمیش‌دیر. کازان تورک‌لری میلّی ایداره ری‌سی صدری مقسودی آرسال 10 مای 1918-جی ایلده عثمانلی دؤولتینین موسکو بؤیوک ائلچی‌سی قالیب کمالی بیی زیارت ائتدیگی زامان تورکوستانین بیرینجی قاپی‌سی‌نین باکی اوْلدوغونو، بورانین هر طرف‌دن بیر آنبار خوصوصیتی داشیدیغینی و ایره‌لی حرکاتی اۆچون بازا اولاراق ایستیفاده اولونا بیلجیینی بیلدیرمیشدی. کازان، تورکوستان و آذربایجان تورک‌لری، روس ایشغالی‌نین سونا چاتماسی و موستقیل‌لیک‌لرینی قازانا بیلمه‌لری اۆچون قافقاز و باکی‌نین بیر آن اؤنجه اله کئچیریلمه‌سی‌نین واجیب‌لیگی گؤروشونو هرارتله مۆدافیعه ائدیردی‌لر.[۴] بو و بونا بنزر نومونه‌لرین آرتماسی نتیجه‌سینده تورک ائللری‌نین موستقیل‌لیگینی قازانماسی اۆچون حرکته کئچیلمه‌سی حاقین‌داکی گؤروش، حربییه ناظری و باش کومان‌دان وکی‌لی انور پاشا ایله ضیالی‌لار و سیاستچی‌لر آراسیندا گئتدیکجه گوج قازاندی. دؤولت هئیت‌لری تورکچولوک و تورانچی‌لیق جریانینی تطبیق ائتمه‌یه باشلاماق اۆچون شرط‌لرین یئترلی اوْلدوغونو دوشونوردولر.[۵]
انور پاشا، باشقا بیر چوْخ بیلگی‌لری و ساواشین گئدیشینی ده دیرلن‌دیره‌رک، قافقازدا فعالیته کئچمک اۆچون اویغون شرط‌لرین دوشوردوشو نتیجه‌لره واردی. 3 فئوریه 1918-جی ایلده 6-جی اوردو کومان‌دانی خلیل پاشایا بیر مکتوب گؤندردی.[۶] گؤندریلن امر بۇ مزموندا ایدی: "قافقاز، داغیستان، تورکوستان، افقانیستان و روسیانین اسارتی آلتیندا اوْلان تورک و موسلمان‌لارین یاشادیشی بؤلگه‌لره، مؤهتاج اوْلدوق‌لاری دستیین وئریله بیلمه‌سی اۆچون مرکزی تئهراندا اوْلان بیر تشکیلات قۇرولماسی، بۇ بؤلگه‌لره چالیشقان و ایشینی یاخشی بیلن ظابط‌لرین گؤندریلمه‌سی، یاربای نورو بیین (انور پاشانین اؤگئی قارداشی) تهران مرکز تشکیلاتی‌نین صدری اولماسی، یاربای شؤوکت بیین داغیستانا، مینباشی نایم جاواد بیین افقانیستانا گؤندریلمه‌سی و خلیل پاشانین اویشون گؤرجیی ظابط‌لرین ده آذربایجان و تورکوستاندا وزیفلندیریلمه‌سی، بۇ بؤلگه‌لره گئده‌جک ظابط‌لرین یانینا، آلت هئیت‌لری تشکیل ائتمک عذره ان آزی 5-6 ظابطین دا قاتیلماسی.[۷]
باشکومان‌دان‌لیق وکالتی، آذربایجاندا هر بیرینده اوچ پیادا آلایی اوْلان اوچ پیادا دیویزیاسین‌دان عمله گلن بیر کورپوس قۇرولماسینی قرارلاشدیردی. 1-جی و 2-جی دیویزیالارین تشکی‌لی ایله گؤرولی اولاجاق ایکی هئیتین ظابط‌لری‌نین 6-جی اوردو کوماندانلیشی‌نین اوْلدوشو موصولآ، 3-جو دیویزیانین ظابط هئیتی‌نین ده 3-جو اوردو کوماندانلیشی‌نین یئرلشدیگی ترابزونآ گؤندریلجیینی بیلدیردی. باشکومان‌دان‌لیق وکالتی‌نین 2 مارس 1918-جی ایلده علاقه‌لی کومان‌دان‌لیق‌لارا گؤندردیگی امره گؤره، قافقازدا خیدمت ائده‌جک گئنئرال، اوست ظابط و ظابط‌لر بیر اوست روتبه (فخری روتبه) داشییاجاق و بۇ روتبه‌نین حقوقونا صاحب اولاجاقدی‌لار. بوتون وظیفه‌لی‌لر روتبه‌لری‌نین مااشی‌نین بیر میس‌لی دیرینده آرتیشینی آلاجاقدی‌لار.[۶]
قافقاز حرکاتی‌نین، بؤیوک تورپاق و بۇ سبب‌دن پرئستیژ ایتکی‌سینه اوشرایان عثمانلی دؤولتینین اعتبارینی یئنی‌دن یوکسلدجیینی دوشونن انور پاشا بؤلگه‌دکی قتلقیامالری دایان‌دیرماق و قافقازدا روس‌لارا قارشی بیترف بیر بؤلگه تشکیل ائتمک اۆچون حرکته کئچدی و قافقاز حرکاتی اۆچون گنج، انرژی‌لی، دینامیک، اؤز دوشونجه‌سینی قاورایان و بونو تطبیق ائده بیله‌جک ظابط‌لرله گؤروشمه‌یه باشلادی. قافقاز حرکاتی اۆچون ایلک اؤنجه آلبای کازیم قارابکیر بی ایله گؤروشدو. آنجاق کازیم بی او آرالاردا ارزوروم و اطرافی‌نین آزاد ائدیلمه‌سی اۆچون چالیشدیشینی بیل‌دیره‌رک، بۇ وظیفه‌دن افوینی ایسته‌دی. کازیم بی ارزورومون قورتاریلماسین‌دان سوْنرا قافقاز تشکیلاتی کومان‌دان‌لیغی وظیفه‌سینی آلماغا حاضر اوْلدوشونو بیلدیردی. آنجاق انور پاشا آرادان کئچه‌جک زامانین بوشا گئتممه‌سی اۆچون تئز قرار وئرمک مجبوریتینده اوْلدوغونو، بۇ وظیفه‌یه اؤگئی قارداشی یاربای نورو بیین تعیین اولوندوغونو، اگر ایسترسه قوزئی قافقازدا وظیفه وئره بیلجیینی بیلدیردی. آلبای کازیم بی یاربای‌لیق‌دان گئنئرال-لئیتئنانت روتبه‌سینه یوکسلدیلن نورو بیین امرینده چالیشاجاغینی اؤیره‌نینجه بۇ وظیفه‌دن افوینی ایسته‌دی.
انور پاشا قافقازدا یاشایان تورک و موسلمان خالق‌لارین یاشادیغی بؤلگه‌لرده گرک اوْلان تشکیلاتلانمانی یاراتماسی و اونلاردان عمله گله‌جک بیر "ایسلام اوردوسو" قورماسی اۆچون قارداشی یاربای نورو بیی وزیفلندیردی. نورو بی ایکی تومن‌لیک بیر کورپوس و بعضی میلیس سوواری آلایلاریندان تشکیل ائدیله‌جک قافقاز ایسلام اوردوسونا امر ائده‌جکدی.18 ظابط هئیت‌لری ده بونا گؤره تعیین اولوناجاقدی. نورو بیین بئله بیر اوردویا یاربای روتبه‌سیله امر ائتمه‌سی مۆمکون دئییلدی. بۇ اوزدن ایکی روتبه یوکسلدیله‌رک فخری گئنئرال-لئیتئنانت روتبه‌سینه یوکسلدیلدی. نورو پاشا ایله قافقازا گئده‌جک ظابط‌لره ده فخری اولاراق بیر اوست روتبه وئریلدی.[۸]
عثمانلی دؤولتینین موتتفیقی اوْلان آلمان قافقازدا برئست-لیتووسک موقاویله‌سی ایله معین اولونان سرحدلرین شرقینه کئچیلمه‌سینی ایستمیردی. آلمان‌لاراین گورجوستان و خصوصیله باکی نئفتی اوزرینده ده گیزلی حساب‌لاری وار ایدی. بۇ اوزدن تورک اوردوسونون آذربایجانآ گیرمه‌سینه کسکین‌لیکله قارشی چیخیردی. بۇ و بونا بنزر سبب‌لره گؤره انور پاشا بۇ تشکیلاتلانمانی سون درجه گیزلی بیر شکیلده یورودوردو. باشدا آلمان و روسیا اوْلماق عذره بؤیوک دؤولت‌لرین دقتینی چکممک اۆچون قۇرولاجاق اوردونون آذربایجاندا یاشایان تورک و موسلمان‌لاردان تشکیل ائدیلمیش کیمی گؤستریلمه‌سینه جهد ائدیردی. بۇ اوزدن اوردویا دا '"قافقاز ایسلام اوردوسو"' آدی‌نین وئریلمه‌سی اویغون گؤرولموشدو. باشکومان‌دان وکی‌لی انور پاشا بۇ اوردونون قۇرولا بیلمه‌سی اۆچون شخصاً چالیشمیشدی. گئنیش بیر قیسمین ماراشینی چکممک و قارشی تدبیر آلمالارینی انگللمک اۆچون قارداشی، عمی‌سی و چوْخ یاخین اؤزل امکداش‌لیق ایچینده اوْلدوشو دوست‌لاری ایله چالیشمالار آپارمیشدی. عثمانلی سلطانی V مئهمئت رشاد طرفیندن نورو پاشانین قافقاز ایسلام اوردوسو کومان‌دانی اوْلدوشونا و بوتون قافقازدا سلطان آدین‌دان حربی و سیاسی فعالیت گؤسترجیینه دایر بیر فرمانا وئریلمیشدی.[۹]
آذربایجان خالق جومهوریتینین اعلان اولونماسی
دَییشدیرروسیاداکی اینقیلاب‌دان سوْنرا یارانان گونئی قافقاز جومهوریتی مج‌لی‌سی سئیم، داها چوْخ گورجو و ائرمنی منافع‌لرینی قورویان بیر تشکیلات دوروموندایدی. سئیم مج‌لی‌سینده اؤنم‌لی وظیفه‌لر گورجو و ائرمنی‌لره وئریلمیشدی، آذربایجان‌لی تورک‌لره ایسه یالنیزجا سوسیال یاردیم مسئله‌لری ایله علاقه‌لی ساحه‌لر ساخلانمیشدی. بون‌دان باشقا بیرینجی دونیا مۆحاریبه‌سینده تورک‌لرین موتتفیقی آلمان، قافقاز مسئله‌سینده عثمانلی دؤولتی ایله فرق‌لی بیر منافع توققوشماسینا گیرمیشدی. قافقازین زنگین‌لیک‌لرینی اله کئچیرمک ایسته‌ین آلمان، خصوصیله باکی نئفتینده سؤز صاحبی اولماغی هدفه آلیردی. بۇ مولاهیزه‌لرله آلمان‌لارین دستیینی تعمین ائدن گورجولر 26 مایدا جنوبی قافقاز جومهوریتیندن آیریلاراق، موستقیل‌لیگینی اعلان ائتمیشدی‌لر.
عثمانلی دؤولتی گورجوستان، ائرمنیستان و آذربایجان ایله آیری-آیری دوستلوق و امکداش‌لیق موقاویله‌لری ایمضالاماق اۆچون چالیشیردی. تورکیه قافقازدا ائدجیی حربی حرکاتین تهلوکه‌سیز بیر شکیلده یورودوله بیلمه‌سی اۆچون بعضی ایستراتئژی بؤلگه‌لرله دمیر یول‌لارینی نظارتی آلتینا آلماق و ائرمنی و گورجو قوه‌لری‌نین تورک حربی حرکاتینا موداخیله ائده بیلمه‌یه‌جک بیر وضعیته گتیریلمه‌سینی تعمین ائتمک ایستییردی. تورک‌لرین گورجو و ائرمنی‌لره قبول ائتدیرمه‌یه چالیشدیغی بۇ ایستک‌لره آلمان‌لار شدتله قارشی چیخدی. آلمان‌لار گورجولرله پوتیده ایمزالادیق‌لاری موقاویله ایله باتوم-تیفلیس دمیر یولونون نظارتینی اله کئچیردی‌لر. بونونلا دا کیفایتلنمه‌ین آلمان‌لار روس‌لارا اسیر دوشن عسگرلرین‌دن بیرلیک‌لر قورماغا باشلادی‌لار. ائرمنی‌لر ایسه تیفلیس-جولفا دمیر یولونون نظارتینی آلمان‌لارا وئرمک ایستییردی‌لر. عثمانلی دؤولتی بۇ دییشیک‌لیک‌لر قارشی‌سیندا لازیم گلن چالیشمالاری سۆرعتله تاماملایاراق، ایستک‌لرینی قبول ائتدیردی. باتومدا 31 مای 1918-جی ایلده ائرمنی‌لرله، 3 یون 1918-جی ایلده ده گورجولرله دوستلوق و امکداش‌لیق موقاویله‌لری ایمضالادی.[۶]
بو یئنی‌لیک آلمان ایله عثمانلی دؤولتینین آراسینی آچماقدا گئجیکمه‌دی. باشکومان‌دان وکی‌لی انور پاشا تورکیه ایله آلمان آراسیندا اورتایا چیخان بعضی آنلاشیلمازلیق‌لاری چؤزمک اۆچون عثمانلی اوردولاری کورمای باشقانی آلمان گئنئرالی وون سئئجکت ایله باتومآ گئتدی. مسئله بورادا گئن-بول آراشدیریلدی. فقط آلمان‌لار داها سوْنرا بیلدیک‌لرینی تطبیق ائتمه‌یه چالیشدی‌لار. بونا گؤره 3-جو اوردو کومان‌دانی وهیب پاشا گومرودکی تورک حربی بیرلیک‌لری‌نین تیفلیس اوزرینه یورومه‌سینی امر ائتدی. 10 یون 1918-جی ایلده ایره‌لی حرکاتا باشلایان بیرلیک‌لر قارشی‌لارینا چیخان گورجو-آلمان بیرلشمیش قوه‌لرینی داغیتدی. بعضی آلمان ظابط و عسگرلرینی ده اسیر ائتدی‌لر. آلمان باش قرارگاهی‌نین انور پاشا نزدینده دؤوره‌یه گیرمه‌سی نتیجه‌سینده اسیرلر سربست بوراخیلدی، تورک عسگری ده ایره‌لی حرکاتی دایاندیردی. بۇ دییشیک‌لیک‌لره رغمن آلمان‌لار قیسا بیر مدت سوْنرا تورک عسگری‌نین گورجوستان‌داکی دمیر یوللاریندان فایدالانماسینا موختلیف انگل‌لر چیخارماغا داوام ائتدی‌لر.[۱۰]
باتومدا بۇ دییشیک‌لیک‌لرین یاشاندیغی گون‌لرده نورو پاشا گئنیش سلاهیت‌لرله تجهیز اولوناراق، 25 مارس 1918-جی ایلده 6-جی اوردونون یئرلشدیگی موصولآ گئتدی. بورادان سئچدیگی ایگیرمی نفرلیک قرارگاه ظابطی و گرک‌لی حربی پئرسوناللا بیرلیکده 8 آوریلده موصول‌دان حرکتله رئواندیز، سووجوبولاق، تبریز اوزرین‌دن زنگزورآ چاتدی و 20 آوریلده عثمانلی سلطانی‌نین اونا وئردیگی فرمانی یایینلادی. قارا دنیز-تیفلیس-باکی قورو و دمیر یولو ختتی‌نین اوزرینده اولماسی و اطرافیندا سیخ اولاراق تورک‌لرین یاشاماسی کیمی بعضی الوئریش‌لی سبب‌لره گؤره نورو پاشا اوردو مرکزی‌نین گنجهده قۇرولماسینا قرار وئردی.[۱۱]
تورک قافقاز ایسلام اوردوسو کومان‌دانی نورو پاشا 25 مای 1918-جی ایلده جوشقون سئوگی نوماییشی آلتیندا گنجهیه گیردی. نورو پاشانین یانیندا قافقاز ایسلام اوردوسو تشکیلاتی ایله بۇ اوردونون وظیفه‌لرینی آچیقلایان و '"حربییه ناظری انور"' ایمضالی 22 مارس 1918-جی ایل تاریخ‌لی بیر ده تلیماتنامه واردی.[۱۲]
ناغی شئیخزامان‌لی خاطره‌لرینده نورو پاشا ایله یانین‌داکی تورک عسگرلری‌نین گنجهیه گیریشینی بئله آنلاتمیشدی: گنجه خالقی تورک اوردوسونو قارشیلاماق اۆچون شهر مئیدانینا توپلانمیشدی. دؤولت دایره‌لری و مکتب‌لر تتیله چیخمیش، طلبه‌لر عسگرلرین گلجیی یولون ایکی طرفینه دوزولموشدولر. مۆحاریبه‌ده روس‌لارین ایشغال ائتدیگی شرقی آنادولو بؤلگه‌سین‌دن جمعیتی-خئیریه طرفیندن توپ‌لانان کیمسه‌سیز اوشاق‌لاردان دؤرد یاشی اولان‌لار دا قارشیلاما مراسیمینه آپاریلمیشدی. آذربایجانین موختلیف بؤلگه‌لرین‌دکی اوشاق ائولرین‌دن گتیریلن بو یاورولار، میداندا حاضر ایدی‌لر. یولون و مئیدانین هر ایکی طرفینه توپ‌لانان قادین، کیشی، یاش‌لی، گنج بوتون خالق، عسگرلری جوشقویلا آلقیشلاییردی. سئوینج‌دن هر کسین گؤزلرین‌دن یاش گلیردی. اوشاق ائولرین‌دن گتیریلن بو اوشاق‌لار عسگرلره یاخین‌لاشاراق اللرین‌دن توتور و هارالی اولدوق‌لارینی سوروشوردولار. او اسنادا بیر باغیریش، چاغیریش قوپدو. دوققوز یاشین‌داکی بیر اوشاق آتاسینی تانیییب، اونا دوغرو قاچماغا باشلادی. بو قوووشمانی گؤرن گنجه‌لی تورک‌لر آنادولودا بیر-بیرینی ایتیرن و قافقازدا یئنی‌دن قوووشان آتا-اوغولون سئوینجینه اورتاق اولدولار. بوتون میدان هیچقیرا-هیچقیرا سئوینج گؤز یاشی تؤکوردو
نورو پاشانین 25 مایدا گنجهیه گیرمه‌سین‌دن بیر گون سوْنرا تیفلیسدکی زاقافقازیا جومهوریتی سئیم مج‌لی‌سی فعالیتینی دایاندیردی. سئیم مج‌لی‌سی‌نین آذربایجان‌لی عضولری گنجهیه گئده‌رک قوروجو ماهیتده خیدمت ائده‌جک میلّی شورا یاراتدی‌لار. گنجه پایتاخت اولاراق معین اولوندو و 28 مای 1918-جی ایلده آذربایجان جومهوریتی اعلان ائدیل‌دی.
موستقیل آذربایجان خالق جومهوریتینین ائلانین‌دان سوْنرا قافقاز ایسلام اوردوسو کومان‌دانی نورو پاشا واخت ایتیرمه‌دن چالیشمالارا باشلادی. قۇرولماقدا اوْلان اوردو آذربایجانین حربی تشکیلاتینی عمله گتیره‌جکدی. نورو پاشا ایلک اولاراق قافقاز ایسلام اوردوسونون قۇرولوش، چالیشما اصول و اساس‌لاری ایله باغلی بیر تلیمات تصدیقله‌دی. <رئف>بیرینجی دونیا حربینده تورک حربی، قافقاز جبهه‌سی، III اوردو حرکاتی، II ج، س. 554</رئف> اؤلکه‌نین موختلیف بؤلگه‌لرین‌دکی مولکی و حربی وظیفه‌لی‌لرین ایشلرینی داوام ائتدیره بیلمه‌لری و مرکزه باغلی اولاراق چالیشا بیلمه‌لری اۆچون بعضی دوزنلمه‌لر آپاردی. بئله‌جه اؤنم‌لی شهر و قصبه‌لرده آساییش و دؤولت سیستمی تعمین ائدیلمه‌یه باشلادی. آذربایجاندا دؤولت آوتوریتئتی سۆرعتله تسیس ائدیلیردی.
نورو پاشا آذربایجان‌داکی اینسان قایناغی، یئتیشمیش کادر و ایمکان‌لارین محدود اولماسی سببین‌دن، دوشمن ایشغالین‌دان قیسا مدتده قورتولمانین آسان اولمایاجاغینی گؤردو. 31 مای 1918-جی ایلده انور پاشا و 3-جو اوردویا بؤلگه‌دکی دوروم حاقیندا بیر مکتوب گؤندردی:
بولشئویک‌لر داغیستان و شیمالی قافقازی تامامن اله کئچیرمک عذره‌دیرلر. هر یئرده ائرمنی‌لراین تجاووزو آرتماقدادیر. باکی سۆرعتله زبت ائدیلمزسه بورالاردا دوروم داها تهلوکه‌لی بیر حال آلاجاق‌دیر. موسلمان‌لارین تشکیل ائتدیگی کورپوسدا عسگردن چوخ ظابط واردیر. کورپوسون ترکیبی مینه قدر اولوب، بونون یاری‌سی تورک سیراوی‌لری‌دیر. باکی مسئله‌سی‌نین یاردیم‌سیز حلی مۆمکون دئییل‌دیر. اینگیلیس‌لراین باکینی گوجلندیردیگی زنن ائدیلیر. بورادا تاخیل محصول‌لاری، ایخراج ائدیله‌جک قدر چوخ‌دور. اهالی تورک اوردوسونون گلمه‌سینی سبیرسیزلیکله گؤزلمکده‌دیر. گنجه ویلایتینده بعضی یئرلرده گورجولر بینالارا آلمان بایراغی ایله بیرلیکده اؤز بای‌راق‌لارینی دا چکمیش‌لر[۱۳]
نورو پاشا، اوردونون قۇرولوشو اۆچون کیفایت قدر پئرسونال و موهیمماتین تعمین ائدیلمه‌سی اۆچون 3-جو اوردو کومان‌دان‌لیغی و انور پاشا ایله داوام‌لی اونسیتدیدی. ایلک اولاراق گنجهده تخمیناً مین نفردن عمله گلن بیر میلّی کورپوس تشکیل ائدیل‌دی. شرقی آنادولودا روس‌لارا اسیر دوشن، آنجاق داها سوْنرا بیر یولونو تاپاراق خلاص اوْلان و اؤلکه‌نین موختلیف بؤلگه‌لرینده دیرنیش گوج‌لرینی ایداره ائدن عثمانلی ظابط‌لری اطراف‌لارینا بعضی کؤنول‌لولری توپلامیشدی‌لار. بۇ میلیس‌لر ده حربی تلیمه تابع اولماغا باشلادی. آنجاق نیزام‌لی حربی بیرلیک‌لرین تشکیل ائدیله بیلمه‌سی اۆچون کیفایت قدر پول، سلاح و اونیفورما اۆچون پارچا تاپیلمیردی. نورو پاشا سلاح و جببه‌خانا ایله برابر تخمیناً اون مین دست حربی فورما گؤندریلمه‌سی حالیندا عسگر آلیمینا باشلایاجاق‌لارینی بیلدیردی. بون‌دان باشقا کیفایت قدر تربیچی ظابط و سئرژانتین دا گؤندریلمه‌سینی ایسته‌دی.[۱۴][۱۵]
قافقازداکی دورومون جیددیتینی تخمین ائدن وهیب پاشا ایستنیلن سلاح، جببه‌خانا و دیگر احتیاج‌لارین تعمین ائدیله‌رک یولا چیخاریلاجاغینی، بون‌دان باشقا بیر موفرزه‌نین ده ان قیسا مدتده گؤندریلجیینی بیلدیردی.
قافقاز ایسلام اوردوسونون قورولوشو و گوجلنمه‌سی
دَییشدیرهمچینین باخ
دَییشدیرخاریجی کئچیدلر
دَییشدیر- سولئیمان گوندوز, Kafkas İslam Ordusu Archived 2012-06-20 at the Wayback Machine., Sənədli film, TRT.
قایناقلار
دَییشدیر- ^ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild, Bakı, 2005, səh 107
- ^ Yüceer Nasir, Birinci dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan və Dağıstan harekatı, Ankara, 1996
- ^ Süleymanov M., Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, B., 1999
- ^ Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 527.
- ^ Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 551.
- ^ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 553
- ^ Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 550
- ^ Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 552
- ^ Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 554
- ^ Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 529
- ^ Birinci Dünya hərbində Türk hərbi. Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 553
- ^ Birinci Dünya hərbində Türk hərbi. Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 554
- ^ Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 5
- ^ Birinci Dünya hərbində Türk hərbi. Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c. s. 555
- ^ Rüşdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 5.