آچیق سؤز (قزئت)
"آچیق سؤز"(قزئت) (روس. "Свободное слово") — باکیدا نشر اولونموش گونده‌لیک ایجتماعی-سیاسی، ادبی، دموکراتیک بئین‌الخالق قزئت.
حاقّیندا
دَییشدیر
قزئتین اساسی ۱۹۱۵-جی ایلده محمد امین رسول‌زاده طرفیندن قویولموشدور. قزئت "اقبال" قزئتینین (۱۹۱۲-۱۵) داوامی اولوب، "موساوات" پارتیاسی‌‌نین رسمی اورقا‌نینا چئوریلمیشدی. "آچیق سؤز" قزئتینین ایلک سایی ۱۹۱۵-جی ایل اوکتوبرین ۲-ده "اقدام" مطبعه‌سینده چاپ ائدیلمیشدی. قزئتین سونونجو سایینین نه واخت چیخماسی باره‌ده فیکیرلر موختلیف‌دیر.
بعضی منبعلرده ("آذربایجاندا دؤوری مطبوعات (۱۸۳۲-۱۹۲۰)"، ب.، ۱۹۶۵) قزئتین ۱۹۱۸-جی ایل مارسین ۱۸-ده سونونجو - ۷۰۴-جو سایینین چیخدیغی گؤستریلسه ده، "آچیق سؤز" قزئتی ۱۹۱۸-جی ایل ۶ اوکتوبر تاریخلی ۷۱۸-جی ساییندا اؤزوندن آسیلی اولمایان سببلره گؤره فاصیله‌یه یول وئردیگی اۆچون اوخوجولاردان عذر ایسته‌یه‌رک یازیردی:
"قانلی مارس حادثه‌سی زامانی مطبعه‌میز فهله شوراسی و ائرمنی قوشونلاری طرفیندن تالان ائدیلیب یاندیریلدیغی اۆچون قزئتیمیز دایاندیریلماغا مجبور اولونموشدو".
"آذربایجان دؤوری مطبوعاتی. ۱۸۳۲-۱۹۲۰" کیتابیندا (۱۹۸۷) "آچیق سؤز" قزئتینین ۷۲۴-جو سایینین چیخدیغی گؤستریلیر. دیگر معلوماتا گؤره، قزئتین ۷۵۰-جی سایی ایشیق اوزو گؤرموشدو. "آچیق سؤز" قزئتینین ناشیرلری و رداکتورلاری موختلیف واختلاردا محمد امین رسول‌زاده، محمدعلی رسول‌زاده، اوزئییر بیگ حاجی‌بیگلی، اوروج، قنبر و ابوذر اوروجوو قارداشلاری اولموشلار. قزئتین ایلک ساییندا، سرلؤوحه آلتیندا "تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک" شوعاری و "گونده‌لیک تورک قزئتی‌دیر" سؤزلری یازیلمیشدی. "آچیق سؤز" قزئتینده ایلک دفعه "موسلمان"، "تاتار"، "توزئم" سؤزلری عوضینه آذربایجان خالقی‌نین آدی ایله باغلی "تورک" سؤزو ایشلدیلیردی. قزئتین مرامی اونون ۱-جی ساییندا درج ائدیلمیش پروقرام سجیه‌لی باش مقاله‌ده بئله ایفاده اولونموشدو:
"دهشتلرینه شاهید اولدوغوموز بؤیوک موحاربه بؤیوک بیر حقیقتی - عصریمیزین میلّتچی‌لیک عصری اولدوغونو ثبوت ائتدی. اؤزلری لازیمینجا بیلیب، ایستیقلال اۆچون موعین بیر ایده‌آل، مفکوره بسله‌ین میلّت، شوبهه‌سیز کی، بؤیوک بیر قووّت تشکیل ائدیر... آیری-آیری میلّتلر، بیر میلّت اولاراق یاشایا بیلمک اۆچون، هر شئیدن اوّل، اؤزلرین بیلمه‌لی، موعین فیکیر و عمللر اطرافیندا بیرلشه‌رک، بؤیوک بیر مفکوره‌یه... صاحب اولمالیدیرلار. چونکی متحّد بیر روح و موشترک بیر غایه‌یه مالیک اولمایان میلّتلرله یئنی اساسلار اوزرینده قورولاجاق حیات حسابلاشمایاجاق و بئله بیر سلاحدان محروم اولان جماعتلر کیمسه‌یه سؤز ائشیتدیره بیلمه‌یه‌جکلر".
"آچیق سؤز" قزئتینده روسیه‌نین داخیلینده گئدن اجتماعی-سیاسی پروسه‌لر، آذربایجان حیاتی‌نین بوتون ساحه‌لر باره‌ده مونتظم صورتده معلوماتلار، دیرچلیش، موختاریت مسئله‌لرینه دایر یازیلار درج اولونور. بیرینجی دونیا محاربه‌سی‌نین گتیردیگی بلالار و دهشتلر هرطرفلی و اوبیئکتیو ایشیقلاندیریلیردی. قزئتین دولغون و رنگارنگ چیخماسیندا، مؤوضو گئنیشلیگینده ادیب، ژورنالیست و اجتماعی خادیملردن نریمان نریمانوو، احمد بیگ آغایئو، حسین جاوید، احمد جاواد، عبدالله شایق، تاغی شاهبازی، یوسف وزیر چمن‌زمینلی، نجف بیگ وزیروو، عبدالرحیم بیگ حاقوئردیئو، عمر فایق نعمان‌زاده، اوزئییر بیگ حاجی‌بیگلی، صنعت‌الله عین‌الله‌یئو، عظیم‌عظیم‌زاده و ب.-نین بؤیوک خیدمتلری اولموشدور.
"آچیق سؤز" خالقی میلّی وارلیغینی و حوقوقونو قوروماق، میلّی آزادلیغا و موستقیل‌لیگیه نایل اولماق اۆچون بیر فیکیر و عمل اطرافیندا بیرلشمگه، مفکوره بیرلیگینه چاغیریردی. قزئت بو آمال و بو غایه ایله میلّتی اویاتماغا باشلامیشدی.
۱۹۱۷-جی ایله دوغرو آذربایجاندا خصوصی بیر "آچیق سؤز"چولر نسلی یارانمیشدی. آذربایجا‌نین و بوتون قافقازین دیگر شهرینده‌کی گنجلر، حتی روسیه عالی مکتبلرینده تحصیل آلان طلبه‌لر ایچریسینده "آچیق سؤز"-ون یایدیغی میلّتچی فیکیرلر اطرافیندا جمعیت و درنکلر یارانمیشدی. ۱۹۱۷-جی ایلده باکیدا گیزلی چاغیریلمیش طلبه قورولتایی "آچیق سؤز" قزئتینی اؤزونون اورقانی اعلان ائتمگی قرارا آلمیش و همنی قراری خوصوصی هئیت واسطه‌سیله قزئتین باش رداکتورو م.ا.رسول‌زاده‌یه بیلدیرمیشدی. فوریه اینقیلابیندان (۱۹۱۷) سونرا بو جمعیتلر موتشکّیل حالدا "موساوات" پارتیاسینا داخیل اولموشدولار.
"آچیق سؤز"چولر فوریه اینقیلابینا قدر میلّی-محلّی موختاریت شوعاری ایله چیخیش ائدیردیلرسه، موطلقیتین سوقوطوندان سونرا اونلارین مؤوقعیینده دؤنوش یاراندی. بو زامان "موساوات" پارتیاسی قزئتده درج اولونموش پروقرامیندا یازیردی:
"میلّی و وطن وظیفه‌میزی حوسنی ایفا ائتمک اۆچون یئگانه بیر واسطه واردیر کی، او دا مجلیسی-موسیسانا حاضیرلاشماق و اورایا حاضر پروقرام و آیدین مراملا گئتمکدن عبارتدیر".
قزئتین ۱۹۱۸-جی ایل ۱۵ مارس تاریخلی ۷۰۲-جی ساییندا تا‌نینمیش ژورنالیست صنعت‌الله عین‌الله‌یئو "س.ابراهیم" ایمضاسی ایله یازدیغی "دهشتلی ساعت گلیر، بیرلیک گرک" مقاله‌سینده باکی فاجعه‌سیندن ۳ گون اول سیاسی پارتیا رهبرلرینی خبردار ائدیردی:
"باشقا میلّتلرین جمعی پارتیالاری بو گون معلوم مسئله‌لر خوصوصوندا سؤزلرینی بیر ائتدیلر. موسلمان پارتیالاری دا میلّتی فلاکتدن خلاص ائتمک خاطرینه بیرلشمگه بورجلودورلار. چونکی باش کسیلدیکده ساققاللا برابر گئده‌جک اولدوغوندان دهشتلی ساعتلرده پارتیا فرقینه باخمایاجاق، پروقرام و پارتیالاردا میلّتله برابر گئده‌جکدیر. دهشتلی ساعت گلییور، بیرلشینیز".[۱]
اتک یازیلار
دَییشدیر- ^ آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی، ۱-جی جیلد، "لیدر نشریات"، باکی-۲۰۰۴، ص. ۹۸-۹۹