اورمو گؤلو
اۇرمۇ گؤلۆ یا دا اۇرمیه گؤلۆ ایران'ین آذربایجان بؤلگه‌سینده، شرقی و غربی آذربایجان اوستانلارینین آراسیندا بیر گؤلدور. ایرانین ایچریسینده یئرلَشن ان بؤیوک گؤلدور. سطحینین ساحه‌سی ۵۲۰۰ مۆربّع کیلومتردیر. ماکزیموم حدّی قوزئیدن گۆنئیه ۱۴۰، شرقدن غربه ایسه ۵۵ کیلومتردیر. ان درین نوقطه‌سی ۱۶ متردیر. گؤلده ۱۰۰-دن چوْخ آدا وار. بوُنلاردان ان بؤیوکلریندن بیرینده چینگیزخانین نوه‌سی هولاکوخان قبری یئرلشیر.
| اۇرمۇ گؤلۆ | |
|---|---|
 اورمو گؤلو ۱۹۸۴-جو ایلده | |
  اۇرمۇ گؤلۆ | |
| موختصات | 37°42′N 45°22′E / 37.700°N 45.367°Eموختصات: 37°42′N 45°22′E / 37.700°N 45.367°E |
| ماکسیموم. اوزونلوق | ۱۴۰ کیلومتر |
| ماکسیموم. گئنیشلیک | ۵۵ کیلومتر |
| مساحت | ۵۲۰۰ کیلومتر موربع |
| رسمی آدی | اۇرمیه گؤلۆ |
| تصدیقلندی | ۲۳ ژوئن ۱۹۷۵ |
| ایسناد نومره‌سی | ۳۸[۱] |
اوُرمو گؤلو ایرانین و آذربایجانین ان مشهور گؤلودور. اوْنون ساحه‌سی تخمیناً ۶۰۰۰ مۆربّع کیلومتردیر. کؤچری قوُشلار بوُ گؤلدن کؤچ زامانی فاصیله منطقه‌سی کیمی ایستیفاده ائدیرلر. فاصیله‌سیز قوُراق‌لیق سببیندن اوُرمو گؤلو تدریجاً دایازلاشیر، ساحه‌سی ایسه آزالیر. بوُ ایسه تکجه بیتکیلره دئییل، هم‌ده حئیوانلارا منفی تأثیر گؤستریر. اطراف مۆحیط مسئله‌لری اۆزره مۆتخصّیصلر قئید ائدیرلر کی، گؤلون خیلاصی اۆچون ایران حؤکومتی طرفیندن باشلانیلاجاق تدبیرلر هله کی، کیفایت دئییل. نه قدر کی، گئج دئییل، بوُ گؤلون قوُرویوب یوْخا چیخماسینین قارشی‌سی آلینمالی‌دیر.
اورمو گؤلونون اقتصادی دیرلری
دَییشدیر۲۵۱٫۸۷۶ مۆربّع کیلومتردن آرتیق اوْلان اوُرمو گؤلونون سوُ تؤکولن حوضه‌سی تبریز، اوُرمو، خوْی، توُفارقان، ماراغا، قوْشاچای، سوْیوق‌بوُلاق، خانا، سالماس، اوشنو، و سوُلدوز بوُزقیرلارینا شامیل‌دیر. بوُ حوضه، آذربایجانین توْرپاقلارینین بئشده بیرینی یعنی ۲۰٪-ینی، و مونبیت توْرپاق‌لاری اوْلان، ان یاخشی و دیرلی اکین بؤلگه‌لرین‌دن ساییلیر. اوُرمو گؤلونون ۵ میلیارد توْن پوْتاس، ۶۰ میلیون توْن پوْتاسیوم سولفات، ۲۴۰ میلیون توْن ماقنِزیوم، ۲۸ تون برومید، ۲۵۰ تون لیتیومون اوْلدوغو تخمین اوْلونور. ایندی‌لیکده ماراغانین ورجؤوو کندینده تیکیلمیش کاوه سودا زاوودو شۆشه‌نین ان اهمیت‌لی ماتئریالینین ایخراجی ایله مشغول‌دور. قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، بوُ زاوود گؤلون ساکینلری اۆچون اهمیت‌لی تهلوکه منبعی‌دیر. بوُ زاوود اطراف مۆحیطی زهرلیگیر و گؤلو چیرکلندیریر. ۱۹۷۵-جی ایلده میلّی پارک اوْلموش اوُرمو گؤلو، آسیانین باتی‌سیندا داییم سوُ اوْلان ان بؤیوک گؤلدور. بوُ گؤلون آدالاریندا ۲۷ جۆر ممه‌لی حئیوان، ۴۱ جۆره سۆرونگن، ۲۱۲ جۆره قوش، ۷ جۆره سوُدا-قوُرودا یاشایان، ۲۶ جۆره بالیق یاشاییر. بوُ جان‌لی‌لارین وارلیغی و چئشیدلی‌لیگی اوُرمو گؤلونون یوُنسکو طرفیندن یاشام گزه‌گنی‌نین دئپوسو آد آلماسیندا سبب اوْلوب. اوُرمو گؤلو اؤز گؤزل طبیعتی، و زیغینین معالیجوی اؤزل‌لیگی ایله بیر چوْخلو توریستین آذربایجانا گلمه‌سینه ندن اوْلابیلیر. هم‌ده بوُ گؤلده یاشایان آرتیمیا اورمیانا (اوُرمو گؤلو آرتئمیاسی) آدلی چوْخ دیرلی برک-دریلی بوُ گؤلون اقتصادی دیرلرینی چوْخال‌دیر.
اوُرمو گؤلونون بوُگۆنکو دوُرومو
دَییشدیر
اوُرمو گؤلونون اۆزرینه سالینمیش کؤرپو اؤزلوگونده دیرلی بیر پلان اوْلسادا، اوْنون نئجه آپاریلماسیندا سوْرغو یئری وار. گؤلون یاخینلیغیندا یئرلَشن زنبیل داغینی سؤکوب گؤله تؤکمک ایله، ۱۹۷۹-جو ایلده تیکیلمه‌سینه باشلانان کؤرپو سوْندا ۲۰۰۸-جی ایلده بیرینجی فازی ایستیفاده‌یه وئریلدی؛ و کؤرپو اوزونتویله، گؤلو قوُزئی و گۆنئیه بؤلمکله (کؤرپونون ۲۰ گؤزو، گؤلده سوُیون جریانینی اوْلدوغو کیمی ایجاد ائده‌بیلمیر)، گؤلون قوُروماماسی اۆچون ایلده ان آزی ۶٫۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰ مۆکعب متر سوُیا احتیاجی وار؛ و میزان سو ایللردیر بوُ گؤله تؤکولمویور. بوُ گؤلون سوُیو اؤتن ۱۰ ایلده، ۶ متر درینلیگینده آزالیب. سو ۶ متر آزالماقلا، توتوم یاخلاشیق ۲۰٪ دالا چکیلیب؛ ائله کی تاریخ بوْیوندا سابیقه‌سی اوْلمایان بیر دوُرومدا، گؤلون ۹ آداسین‌دان بئشی قوُرولوغا یاپیشیب و حودوداً ۱۲۰٫۰۰۰ هکتار شوراکئت (دوُز چؤلو) یارانیب. بوُ گؤلده یاشاماق‌دا اوْلان آرتیمیا سایی‌سی طبیعی حالدا لیترده ۴۰۰۰ قدر اوْلا بیلدیگی حالدا، بوُگۆن آرتیمیانین سایی‌سی لیترده ۱ دانایا ائنمیش‌دیر. یئنه اوزوجوکله بوُ گۆن اوُرمو گؤلونون سوُیونون دوُزو لیتردی ۲۸۰–۳۰۰ قیراما چاتیر. اوُرمو گؤلونون ساحیل‌لرین‌ده گؤرونمک‌ده اوْلان آغ رنگلی دوُزداشلاری لاپ آیدین تهلوکه علامتی ساییلا بلیر. دوُز قوُشلارین دیمدیگینده بئله قاندیل باغلاییر.
گؤلون ندن قوُروماسی
دَییشدیرتۆرکیه ده یئرلَشن وان گؤلو، اوُرمو گؤلونون قوْنشولوغون‌داندیر، آنجاق اوْرا قوُروماقدا دئییل.
گؤلون قوُروماسینا ایکی اساس ندن ساییلیر:
- دوْغال (طبیعی) عامیل‌لر: یاغینتینین آزلیغی. گؤلون سوُیونون سطحی ۲۰۰۸-جی ایلده ۲۰۰۷-جی ایله گؤره ۱۸ سانتیمتر داها یئنیب. آنجاق ۲۰۰۹، ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱-جی ایل‌لرده یاغینتین چوْخالماسینا رغماً سوُ سطحی یئنه آزالیب و باشقا طرف‌دن ماهواره گؤرونتولر گؤستریر کی سینیرین اوْ تاییندا، تۆرکیه توْرپاغین‌دا چوْخ یاخینلیق‌دا یئرلَشن قوْنشو گؤل، وان گؤلو، سوُیو آزالماییب.
- اینسان الی و سیاسی عامیل‌لر: اکینچیلیگین سوُدان یاخشی و مودرن یارارلانماماسی، اکین چئشیدلری‌نین یاخشی سئچیلمه‌مه‌سی، سایی‌سیز و حساب-کیتاب‌سیز سوُ بندلری‌نین سالینماسی و جاوازسیز قوُیولارین چوْخ‌لوغو، ایلدن ایله بوُ گؤلون سوُیون داها دا آزالماسینا سبب اوْلور.
بوُ فاجیعه دن چێخیش یوْلو
دَییشدیر
یوُخاریدا ایشاره اوْلدوغو کیمی، بوُ نئچه ایلده اوُرمو گؤلونو قوُروماق‌دان قوُرتارماق اۆچون، مۆتخصیصلر، بیلیم آداملاری، آیدینلار، اؤیرنجیلر، ژوُرنالیستلر و خالق آراسیندا چوْخلو دانیشمالار و یازیشمالار اوْلوب و بیر سایی چؤزوم اؤنریلمیش‌دیر:
- گۆج‌لو یایین‌لار ایله عوُموم میلّتی میدانا چاغیریب اوْنلارا بوُ تهلیکه‌یه گؤره اویاری وئرمک. ایراندا بوُ ایش تکجه دؤولت الین‌دن گلر، آنجاق بلیرسیز ندن‌لره گؤره حؤکومت بوُنو اؤنملی بیر سورون بیلمیر.
- سدلری آچماقلا اوُرمو گؤلونون سوُ حاقّینی اؤدمک.
- زاب یا آراز چای‌لاری و حتّی خزر دنیزین‌دن اوُرمو گؤلونه عاجلی سوُ چکمه‌یه تلسمک.
- آجی چایینین سوُیونو کمر ایله شوراکئت یئرلرین‌دن گئچیردیب و گؤلون شوْرلوغونو دوْغال میزانینا چاتدیرماق.
- گؤل اطرافینداکی دۆزلمیش سوُ بندلر و باشقا تیکینتی‌لری بیر واحید مۆدورلوک و سیستم ایله گؤز آلتینا آلماق.
- اۇلوسلارآراسی قوروملاردان تئکنولوژیک، بیلگیسل و یا مادی یاردیم آلماق.
- اکینچیلره اکین اوْلگوسو وئرمکله اوْنلاری ال‌لرینه گلنی اکمک‌دن چکین‌دیرمک.
- مئکانیزه سوُوارما سیستملر ایله، اکینچیلیک سیستمینده سوُیون راندیمانیندا قالدیرماق.
- اوُرمو گؤلونون اۆزرینه سالینمیش کؤرپودن گؤلون قوُزئی ایله گۆنئیی آراسیندا اوْلان سوُ آخیمینی چوْخالتماق.
- جاوازسیز قوُیولارین قازیلماسینین قاباغینی آلماق.
- کاوه سودا کیمی اوُرمو گؤلو سوُیونو زهرلندیرن فابریکالارینین ایشلرینی یاشام اوْرتامی ایستانداردلار ایله اویغونلاشدیرماق.
- اوُرمو گؤلو آرتیمیاسی ذخیره‌سینی یئنی‌دن چوْخالتماغا چالیشماق.
اورمو گؤلونون قوروماسینا گؤره توپلومسال اعتراضلار و گؤستری‌لر
دَییشدیر
اورمو گؤلونون گئت-گئده قوروماغی، حکومت یئتکی‌لی‌لرین بۇ قونودا اویغون بیر ایش گؤرمه‌مک‌لری، و باشقا طرف‌دن گونده سو بندلرین آرتیریلماسی، گونئی آذربایجانین میلّی و چئوره فعال‌لار آراسیندا بۇ جدی شوبهه‌نی یاراتمیش‌دیر کی اورمو گؤلونون قوروماسی بیر عمدی پروسسدیر؛ و بونا گؤره اؤزللیکله ۱۳۸۸جی ایلین‌دن، آردیجیل کوتلوی اعتراضلار اوْلونوب‌دور. دئمک اولار بۇ گؤستری‌لرین قایناغی تیراختور فوتبول کلوبونون یانداش‌لاری اوْلوب‌لار. اورمو گؤلونون قوروتدورماسینا اوْلان اعتراضلارین ان اؤنم‌لی‌لری بون‌لاردان عبارت‌دیر:
* ۱۳. یاز ایلکی (فروردین)، ۱۳۸۹، (چؤل بایرامی گونو، سیزدک گونو)، اورمو و تبریز شهرلرین‌دن گؤلون آراسینداکی کؤرپویه ساری آخیشماق: تیراختور یان‌لی‌لاری و باشقا فعال‌لار، ایستادیون‌لار و اینتئرنئت سایت‌لاریندا یاییلمیش بیلدیری‌لر ایله، اورمو گؤلونه اؤز دستک‌لرینی گؤسترمک اۆچون، قرار قویدولار یئنی‌گون (نوروز) بایرامینین ۱۳جو گونو (چؤل بایرامی)، بوتون آذربایجانلی‌لار تبریز و اورمو آراسیندا تیکیلمیش کؤرپونون اوستونه ییغیشماق ایله، گؤله بیر دولچا سو تؤکسون‌لر. آنجاق امنیتی قووه‌لر بئله بیر ایشه انگل یاراتماقلا، گؤل قیراغی و کؤرپو اوستونده اورمو گؤلونه دستک وئرن، مین‌لر اعتراضچی ایله چاتیشدی‌لار و بۇ آرادا بیر چوخو یارالاییب و ۲۰۰دن آرتیغی دا گؤز آلتینا آلیب، حبس ائتدی‌لر.[۲][۳][۴]
* ۱۳. یاز ایلکی (فروردین)، ۱۳۹۰، (چؤل بایرامی گونو، سیزدک گونو)، اورمو و تبریز کوچه‌لرینده اعتراض ائتمک: بیر ایلدن سوْنرا گینه ده ۱۳۹۰جی ایلین یاز ایلکی اعتراضلاری تیکرار اوْلوندو؛ آنجاق بۇ دؤنه، اورمو گؤلونون قوروماسینا اعتراض ائدن‌لر، تبریز و اورمونون ان اؤنملی نوقطه‌لرینه ییغیشدی‌لار. تبریزده آذربایجان مئیدانینا ییغیشیب بیانات‌لارین اوخویوب، و "اورمو گؤلو سوسوزدو، آذربایجاناویانماسا اودوزدو" و "سددلری سین‌دیرین، اورمو گؤلون دول‌دورون" کیمی ایسلوقان‌لاری دئیه‌ندن سوْنرا، آجی‌چایا سو بوشال‌دان‌لار، پولیس و انتظامی قووه‌لری‌نین باسقی‌سینا معروض قالیب، ۱۰لار اعتراضچی توتوقلاندی‌لار.[۵][۶][۷]
- ۳. یای سونو (شهریور)، ۱۳۹۰، آذربایجان دئربی‌سینده ایران مجلیسینه اعتراض، و اورمو گؤلونه دستک: ۱۳۸۹جی ایلین یای سونو (شهریور) آییندا، بلدیه ایسپور و تهرانین پئرسپولیس کوماندالاری آراسیندا کی یاریشدا، تیراختور و بلدیه یان‌لی‌لاری ایلک دؤنه اولاراق، "گلین گئدک آغلییاق، اورمو گؤلون دولدوراق" شوعارینی وئردی‌لر و حتی بۇ شوعار تیراختورون تهران، کرج و قزوینده کی اویون‌لاریندا سسلندی.[۸][۹] آما ایستادیون‌لاردا اورمو گؤلونه وئریلن شوعارلار ۱۳۹۰جی ایلین یای سوْنوناجاق، سیاسی اولمامیش‌دیر. ۱۳۹۰جی ایلین یای اورتاسیندا (مرداد آییندا) اورمو گؤلونه سو چکمک لاییحه‌سی‌نین ایرانین ایسلامی مجلیسینده ۲-تعجیلی(۲-فوریت‌لی) سس آلابیلمه‌مه‌ای، میلّت وکیل‌لری‌نین آذربایجان خالقینا قارشی دانیشیب و اونلاری آذربایجاندان کؤچورتمه‌یه گؤره دانیشماق‌لار، لاییحه‌یه سس وئرمه‌یه‌ن بوتون آذربایجانلی میلّت وکیل‌لری‌نین آدلارینین یاییلماسی، گونئی آذربایجانلی‌لار، اؤزللیکله تیراختور یانداش‌لاری آراسیندا یئنی‌دن بؤیوک بیر اعتراض دالغاسی یاراتماقلا، باعیث اوْلدو یای‌سوْنونون (شهریور) گئجه‌سی اوینانیلان آذربایجان دئربی‌سی، تیراختور و بلدیه ایسپور (شهرداری) یاریشیندا، ۵۰٬۰۰۰ دن آرتیق تاماشاچی سهند ایستادیونونا توپلانسین و مجلیس علئیهنه "اورمو گؤلو جان وئریر، مجلیس اونون قتلینه فرمان وئریر" کیمی شوعارلار وئریلسین.[۱۰][۱۱]
- ۳. یای سونو (شهریور)، ۱۳۹۰، اورمو گؤستری‌لری:thumb|250px|اورمو گؤلو گؤستری‌لرینده بیر قورخماز گنج تهلوکه‌سیزلیک قووه‌لری قارشی‌سیندا اورمو گؤلونه خاطر، آرخاسی اوستونده یئره اوزانیب و جانیندان گئچمک نیتینده‌دیر تبریز دئربی‌سین‌ده‌کی شدید اعتراضلاردان سوْنرا، گونئی آذربایجانین بیر سیرا شهرلرینده، او جمله‌دن اورمو و تبریزده اورمو گؤلونون قوروماسینا اعتراض آکسیاسی کئچیریدی.[۱۲] بۇ آرادا اورمو گؤستری‌سی گؤزله‌نیلمز دورومدا اولاراق، خبری دونیالیق مئدیالاردا یاییلدی.[۱۳][۱۴][۱۵] اورمو دا آکسیا ۳ مینه یاخین اعتیراضچی‌نین یوروشو ایله باشلایان‌دان سوْنرا، پولیس و تهلوکه‌سیزلیک قووه‌لری وضعیته نظارت ائتمک ایسته‌سه‌لر ده، ایشتیراک‌چی‌لارین سایی آرتیب، اراضی گئنیشلنمیش‌دیر. اورموداکی گؤستری یوروش‌لری گئنیش‌له‌نه‌رک، شهرین امام و عطایی خیابان‌لارین‌دان باشقا کوچه‌لری، ائله‌جه ده بئعثت، باکئری و عسگرآبادی خیابان‌لارینی دا بورویوب. بیلگی‌لره اساساً، حاکمیت قووه‌لری ایله اعتراضچی‌لار آراسیندا قارشی‌دورما اوْلوب. اورمونون یئکانلی‌لار بازاریندا، دوشابچی‌خاندا داها جییدی قارشی‌دورما اوْلوب. گونون سوْنونا قدر آکسیاچی‌لارین سایی‌سی ۲۰ مینی آشدیغی حاقدا خبرلر یاییلیب. ۱۰۰ نفردن چوخ ایشتیراک‌چی، او جمله‌دن قادین‌لار توتولوب. ۵۰ نفردن چوخ یوروش‌چو یارالانیب. پولیس یارالی‌لاری توتماق اۆچون شهرین موطهری آدینا مریض‌خاناسینا هوجوم ائدیب.[۱۶][۱۷]
بورا دا باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- ^ Lake Urmia [or Orumiyeh].
- ^ Video: Urmiye Gölü - İran polisi etirazçılara daş atır! (2.Aprel, 2010)
- ^ Video: 2.Aprel, 2010 da geçirilən Urmu gölü mitingi
- ^ Video: South Azerbaijan, Çöl günü (13 fərvərdin 1390)(2.Aprel 2010), Urmu Golu
- ^ Təbriz şəhərində 13 Fərvərdin 1390(2.Aprel, 2011)'da geçirilən Urmu gölü mitingindən görüntülər
- ^ 2 April 2011 Güney Azerbaycanın başkendi Tebriz de Urmu Gölünün İran rejimi terefinden qurudulmasına etiraz olaraqAzerbaycan meydanı (Acı Çay) kenarında keçirilen eylem.
- ^ Təbriz şəhərində 2.Aprel, 2011 də geçirilən Urmu gölü mitingində tutuqlanmalardan görüntülər
- ^ Gəlin Gedək Ağlayaq Urmu Gölün Dolduraq, Tirəxtur 3 - 1 Nəfti Tehran, Oct 13.2010, Təbriz)
- ^ Gəlin Gedək Ağlayaq Urmu Gölün Dolduraq, Saypa Kərəc 1 - 1 Tirəxtur, Nov 29.2010, Kərəc)
- ^ Tırəxtur yandaşlarının "Urmu Gölü can verir, Məclis onun qətlinə fərman verir" sloqanından video görüntüsü(ویدئوی شعار" اورموگؤلؤ جان وئریر- مجلیس اونون قتلینه فرمان وئریر" در استادیوم سهند تبریز)[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ Tırəxtur yandaşları yarış sürəcində, şuar verməklə, İslami şura məclisindən istədilər Urmu Gölü durumuna görə uyğun işlər görsün(هواداران تراکتورسازی تبریز در طول بازی با شعارهایی از مجلس شورای اسلامی خواستند درباره وضعیت دریاچه ارومیه اقدامی مناسب انجام دهد.). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2022-03-28. یوْخلانیلیب2015-02-02.
- ^ Lent.az: "Tehranın pis niyyəti: Urmiya gölü qurusun, türklər köçürülsün". آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2012-01-11. یوْخلانیلیب2015-02-02.
- ^ NYTimes: Protests in Iran Over Disappearing Lake
- ^ EuroNews: More than two dozen ethnic Azeris have been arrested after environmental protests in north-western Iran.
- ^ Hurriyet Daily News: Rally protesting Iran over Lake Urmia turns violent
- ^ Urmu, Azərbaycan - İran polisi və etirazcilar arasında toqquşmalar (Video)
- ^ Urmu, Güney Azərbaycanda nümayişlər (Video)