برداخ
برداخ ( گئرچک آدی: بئردی‌مراد قارغابای اوغلو قاراق. Berdaq, Бердақ;؛ 1827[۱][۲][۳]، خیوه خانلیغی – 1900[1][2][3]، قاراقالپاقیستان جومهوریتی) — قاراقالپاق شاعیری.
| برداخ | |
|---|---|
 | |
| اصل آدی | بئردی مراد کاقبایلی |
| دوْغوم تاریخی | 1827 خیوه خانلیغی |
| اؤلوم تاریخی | 1900 قاراقالپاغیستان |
| میلیت | قاراقالپاق |
| پئشه | شاعیر |
| تاثیر قویموش | {{{تاثیر قویموش}}} |
یاشامی
دَییشدیرقاراقالپاقلارین کونقرات قبیله‌سینه منسوب اولان بئردی‌مراد قارغابای اوغلو 1827-جی ایلده آرال اطرافیندا دوغولوب. کیچیک یاشلاریندا والیدئین‌لری‌نین هر ایکیسینی ایتیرمه‌سی اونون حیاتلا ائرکن تانیش اولماسینا سبب اولوب. کند مکتبینده اوخودوغو واخت‌لاردا چوبان‌لیقلا دا مشغول اولوردو. مدرسه‌ده تحصیل آلدیقدان سونرا وارلی عاییله‌لرین اؤولادلارینا درس دئیه‌رک پول قازانماغا باشلادی. تحصیلینی مدرسه ده داوام ائتدیررکن، تورک و شرق ادبیاتی کلاسیک‌لری ایله تانیش اولماسی گنج یاشلاریندا یارادیجی‌لیغا هوس گؤسترمه‌سینه وسیله اولدو. تورک لهجه‌لرینی و عرب فارس دیل‌لرینی دریندن منیمسمه‌سی شاعیرین یارادیجی‌لیغینی اینکیشاف ائتدیرمه‌سینه شراییط یارادیردی.
ایلک شعیرینی 13 یاشیندا قلمه آلان بئردی‌مراد قارغابای اوغلو برداخ تخلوصو ایله ایل‌لر سونرا قاراقالپاق ادبیاتیندا مؤهورونو ووران شاعیره چئوریله‌جکدی. موبالیغه‌سیز دئمک اولار کی، هم پوئزیادان، هم ده اتنوقرافیادان اوغورلا بهره‌لنن برداخ، یارادیجی‌لیغی ایله قاراقالپاق ادبیاتیندا زیروه‌یه چئوریلمگه نایل اولدو. یارادیجی‌لیغا ائرکن باشلاسا دا، قاراقالپاق خالقی اونو قبول ائتمیش و او، بو خالقین ادبیاتی‌نین فخرینه چئوریلمیشدی. او، دؤورونون گؤرکملی شخصیت‌لریندن ایدی.
یارادیجی‌لیغی 20. عصر ادبیاتی‌نین فورمالاشماسیندا خوصوصی رولا مالیکدی. برداخ زامانی‌نین بیلیکلی اینسان‌لاریندان ایدی. اونون اثرلری‌نین روحو اوخوجودا خوصوصی بیر ایز بوراخماغا قادیردیر. برداخ یارادیجی‌لیغی‌نین قودرتینی نظره آلاراق اونو نوایی، فضولی ایله موقاییسه ائتسک هئچ ده یانیلماریق.
برداخ اصل خالقین شاعیری ایدی. بو فیکرین دوغرولوغونو اونون یارادیجی‌لیغینا نظر سالدیقدا گؤرمک مومکون‌دور. شاعیر خالقین طالعییندن دایم ناراحات ایدی. اونون منسوب اولدوغو قاراقالپاق‌لار تاریخ بویو اذیت‌لر چکمیش کؤچری حیات سورموش و اؤز حیات‌لارینی قازانماغا چالیشمیشدیلار. کؤچری حیات سورمه‌لری و واحید دؤولت یارادا بیلمه‌مه‌لری اونلارین دوشمن‌لره قارشی بیرگه موباریزه آپارماغینا مانع اولوردو. قاراقالپاق‌لار دا بعضی تورک دؤولت‌لری کیمی اوزون زامان قبیله فورماسیندا یاشامیشلار. بو دا اونلارین واحید دؤولت حالیندا بیرلشمه‌سینه مانع اولوردو. خالقین بو حالینا آجییان شاعیر، "دوشونمه" ، " خالق اوچون " ، " نادان اولما " ، کئچدی دونیادان " ، " زاماندا " شعیرلرینده اونلاری بیرلشمگه، واحید گوج حالیندا موباریزه آپارماغا سسله‌ییردی.
قاراقالپاق‌لار، زامان-زامان عرب‌لرین و داها گوجلو تورک دؤولت‌لری‌نین هوجومونا معروض قالیردیلار. یادائللی ایشغال‌لاری یالنیز موحاریبه ، ایتکی دئمک دئییلدی. هم ده ایشغالدان سونرا وئرگی‌لرین آرتیریلماسی، خالقین وضعیتی‌نین داها دا آغیرلاشماسی ایدی. برداخی خالقین بو حالی چوخ ناراحات ائدیردی. ایجتیماعی مسله‌لری اویغون بدیعی لؤوحه‌لرله ایفاده ائدن شاعیر وئرگی‌لرین آرتیریلماسی نتیجه‌سینده خالقین نئجه ظولم چکدیگینی " وئرگی " ( " سالیک " ) شعیرینده گؤسترمگی باجارمیشدی.
ایلدن ایله پیسلشدی، آغیر زامانلار گلدی هئچ بیر کاسیب قالمادی، وئرگی اون قاتا قالخدی
. برداخ ظولومکارلارا نیفرت ائدیردی. خالقین ازیلمه‌سینه فلسفی فیکیرلری ایله اعتیراض ائده رک "اولمامیش" ( " بولغان ائمئس " ) شعیرینی یازیر:
کیمیسی آجدیرسا، کیمیسی توخدور توخون قایغیسی، کاسیبین یوخوسو یوخدور
قاراقالپاق‌لارین نسیل‌لرینه نظر سالدیقدا اؤتن دؤورلرین اونلار اوچون نئجه چتین کئچدیگی‌نین شاهیدی اولوروق. عرب‌لرین حؤکمران‌لیق ائتدیگی دؤورلرده عرب‌لر قبیله‌لر شکلینده یاشایان تورک ائل‌لرینه "پئیغمبرین صحابه‌لری" سیماسیندا ایکی شخص گؤندریرلر. قازاخ‌لارا ائنئس قاراقالپاق‌لارا ایسه ملیک آدلی شخص رهبرلیک ائدیر. بو تاریخی معلوماتی برداخین "شجره" ( "شژیره" ) شعیرینده ده الده ائدیریک:
ائنئس مئلیک ایکی کیشی پئیغمبرین صحابه‌سی
برداخین سؤز قیلینجی کسرلی ایدی. او، اؤز یارادیجی‌لیغی ایله خالقی موباریزه یه سسله ییردی. ظولمکارلارا قارشی دایم باریشماز مؤوقئع توتان برداخ زنگین پوئتیک ایفاده‌لرله بو مؤوقعیینی اورتایا قویماغی باجاریردی. شاعیری قادین حوقوق‌سوزلوغو دریندن ناراحات ائدیردی. " گلین " ، " منیم زامانیم " ، " غم ائتمیرم " کیمی اساس لئیتموتیوینی قادین تشکیل ائدن شعیرلرینده قادینا یوکسک دَیر وئرن شاعیر اونون ازیلمه‌سینه پوئتیک اعتیراضینی بیلدیریردی.
برداخ یارادیجی‌لیغینا عومومی نظر سالدیقدا اونون یالنیز بیر ایستیقامتلی دئییل، چوخ‌شاخه‌لی اینکیشاف ائتدیگی‌نین شاهیدی اولوروق. برداخا یالنیز شاعیر دئیه خطاب ائتمک یالنیش اولاردی. او، سؤزون اصل معناسیندا، دؤورونون موتفکّیری ایدی. اتنوقرافیا ایله دریندن ماراقلانان برداخ، سوسیال-ایجتیماعی مؤوضولو شعیرلر یازماقلا یاناشی داستان‌لاردان دا بهره‌لنه‌رک اثرلر یاراتمیشدی. "40 قیز داستانی" اساسیندا یازدیغی " آخماق پاشا " ، " آیدوس بیگی " ، " آمان گلدی " تاریخی موتیولی یوکسک بدیعی دَیره مالیک اثرلردیر.
اونون یارادیجی‌لیغی‌نین جذب‌ائدیجی‌لیگی تورکولوق‌لارین، روس موتفکّیرلری‌نین گؤزوندن یایینماییب. اثرلری دونیانین بیر چوخ دیل‌لرینه ترجومه ائدیلیب. بو ترجومه‌لر، برداخین آذربایجان ادبیاتینداکی خسته قاسم، آشیق آلی، دده علسگر کیمی سؤز اوستالاری ایله عئینی‌لشدیگینی گؤرمگه ایمکان وئریر. شاعیرین یاردیجی‌لیغیندان دیلیمیزه ترجومه ائدیلمیش شعیرلر قوشما فورماسیندا یازیلیب.
ادبیاتدا برداخ آدی ایله مشهورلاشان بئردی‌مراد قارغابای اوغلو 1900-جو ایلده وفات ائدیب.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Swartz A. Berdaq // Open Library (ing.) — 2007.
- ^ Berdaq // Faceted Application of Subject Terminology[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ Berdaq // NUKAT — 2002.