تبریز تاریخی
تبریز تاریخی — تبریز تاریخی بیر شهر دیر کی اورتاشرق منطقه‌سی‌نین آذربایجان اراضی‌لرینده یئرلشیب‌دیر، و آذربایجانین ان اؤنملی شهرلریندن ساییلیر. بۇ مقاله‌ده تبریز شهری‌نین دَیَرلی تاریخی اۆچۆن‌دۆر.
تبریز اورتاشرق و آسیانین و حتی دۆنیانین تاریخی شهرلریندن ساییلیر. بۇ شهرده چوْخلۇ تاریخی اثرلر وار، هابئله چوْخلۇ تاریخی اثرلر ده واریمیش کی تأسوف‌له زلزله، سیل و یا اینسان الینه تخریب اوْلۇنۇب و آرادان گئدیب.
تبریز تاریخی
دَییشدیرایسلامدان اؤنجه‌کی تاریخی
دَییشدیرتبریز شهری آذربایجانین قدیم شهرلریندن بیری‌دیر و اوْنۇن قیدمتی ۳٬۰۰۰ ایل میلاددان قاباغا یئتیشیر.
شاردئن، ۷–ینجی یۆز ایلده تبریز حاقّیندا یازیر کی: عالمده من بیر شهر تانیمیرام کی یارانماسی و ایلک آدی باره‌ده یئنی یازیچیلار بۇ قدر چوخ، بحث و جدل ائله‌ییبلر.[۱]
چوخلو اوروپالی توریست‌لر کی ۱۷–جی و حتّی ۱۸–جی و ۱۹–جو یوزایللیک‌لرده تبریزدن گئچیب‌لر، تبریزی همان قدیم ایکباتان سانیب‌لار. تاورانییه کی شاردئندن قاباق تبریزدن گؤروش ائله‌ییب، یازیر کی: بعضی‌لرین عقیده‌سی بودور کی تبریز همان قدیم ایکباتان ، ماد مملکتی‌نین پایتختی‌دیر.[۲]
اولئآری‌یوس کی ۱۷–جی یوزایللیگین ایلک یاریسیندا تبریزدن گئچیب، قدیم ایران شاهلارینین پایتخت‌لریندن سوز ائدن زامان، بئله بویوروب کی: اونلار یایدا ایکباتانا – کی حال‌حاضیرده اورانی تبریز آدلاندیریرلار – داشیناردیلار . . .[۳]
لابولای لوگوزدا کی ۱۷–جی یوزایللیگین آرالاریندا موددت‌لرجه ایران‌دا یاشاییب، بۇ ایناندا ایدی کی: تبریز اسکی ده اؤکباتان آدلانیردی، او یئر کی ماد شاهلارینین کیتاب ائوی ایدی.[۴] گاسپار دئ ويل کی ۱۹–جو یوزایللیگین ایلک ایل‌لرینده تبریزده ایقامتی واریدی، تردیدله یازیر کی: تبریز کی تصوّور ائله‌ییرلر قدیم ایکباتاندی – باخمایاراق کی بعضی تاریخ‌چی‌لر همدانی ایکباتان بیلیرلر. . .[۵] و نهایت بیزیم روزیگاردا سئیید اسماعیل وکیلی‌دیر کی اخی سعدالدین تپه‌سینی کی ولیان (بیلان) داغی‌دا آدلانیر و تبریزین قوزئی‌دوغوسوندا بیر تپه‌دیر، ایکباتان شهری‌نین یئری سانیر.
او زامان کی ایکینجی سارقون آشوردا شاهلیق ائله‌ییردی، ایندیکی آذربایجان اراضی‌سی‌نین بیر بؤلومونده، ماننا دؤولتی و آیری بؤلومونده اورارتو دؤولتی حؤکومت ائله‌ییردیلر. او ناحییه کی تبریز اوندا قرار تاپیب، آدی چکیلن ایکی دؤولتین اراضیسینده نیسبی موستقیللیگی وار ایدی و دالی‌یان قبیله‌سی بۇ ناحییه‌یه تسللوط‌لری وار ایدی و گاه ایکی یاد اوْلونان دؤولت‌لره ایطاعت ائدیب و تابع اولاردیلار، نئجه کی ایکینجی سارقونون قوْشون چکمه‌سینده "ایحتیمالاً" اورارتولار فرمانی‌نین آلتیندایدی‌لار.
بو زاماندا سارقون، ماننانین حؤکمدارینین اؤلومو ایله یارانان هرج-و مرج‌دن ایستیفاده ائده‌رکن، ۷۱۴–جو میلاددان قاباق ایلده، همین اراضیدن اورارتویا لشکر چکیب و اؤز یولو اوستونده او یئردن کی تبریز اوردا بنا اولونوب، گئچیب و اورانین قالالارین تصروفونه چیخاردیب و یئرله بیر ائدیب. بۇ ناحییه‌نین قالالاری‌نین بیری‌نین وصفی کی: ا . م . دياکونووون نظرینه گؤره تبریزین مووقئعینده ایدی، کتیبه‌ده بۇ قرارلادیر:
" تارماکیس اؤنملی برکیتمه‌لره صاحیب ایدی. بورداکی دوزلمیش بندلر مؤحکم ایدی. همین بندلرین درین قویولار (خندق‌لر) دؤوره‌سین آلمیشدی. دؤولت قوْشون‌لارینین قوروماق نیرولاری بوردا موستقرر ایدیلر. اونلارین آت‌لاری دا بۇ یئرده ساخلانیلیردی، اطرافداکی ساکین‌لر منیم (سارقون) قورخومدان بوردا سیغینمیشدیلار. منیم بورا قوْشون چکمه مین زامانی، اهالی جانلارینی قورتارماق اۆچون بورانی ترک ائتمه‌یه و سوسوز چؤل‌لره قاچماغا مجبور اوْلدولار. من بۇ یئرلری تصرروفومه چیخارتدیم و او اوتوراق یئرلری‌نین آراسیندا کی دیفاع اۆچون ایستئحکاماتا تبدیل اوْلونموشدولار، دؤیوشدوم. همین قالالارین دووارلارین یئرله بیر ائله‌دیم، قالانین ایچینده کی مکان‌لارا اود ووردوم و قالا ساکین‌لری‌نین بؤیوک حجم‌ده ارزاقلارینی اودا چکدیم. بؤیوک آنبارلارین قاپی‌سین کی آرپایلا دولویدولار، آچیب، سایسیز قوْشونومون آراسیندا بؤلوشدوردوم. بۇ قالانین اطرافینداکی اوتوز کندی ده یانقینا وئردیم. بۇ کندلرین توستوسو گؤیه گئتدی."[۶] .
هئرتسفئلد اؤز اثرینده "تاريخ باستانی ايران بر بنياد باستان شناسی" کی ۱۹۳۶ میلادی ایلینده ياييليب، آدی چکیلن کتیبه و اوندان اله گلن بیلگی‌لر باره‌سینده، بیزیم نظرده توتدوغوموز مؤوضوع رابیطه‌ده بئله یازیر؛
"بیر تعداد او مکان‌لاردان کی او کتیبه‌ده آد آپاریلیب، ایندیجه هله ائله‌مک اولار تشخیص وئریب و اونلارین یئری معلوم ائدیله. او ایبتیدایی جنگ‌لرین جریانی اورمو گؤلونون اطرافیندا حتتی آذربایجان توپراغیناجا آچیق آیدیندیر. . . او جومله‌دن اسکو شهرین وصف ائله‌ییر کی سگگیز ذیراع قالینلیغی اولان بیر حیصاری وار ایدی و همده انیاس تانیا (ماد تاریخینده: آنیاشتانیا) آدلی بیر آیری شهری کی اوشکایا و تاوراکیسا (ماد تاریخینده: تارماکیس) آراسیندا واقئع اولان بیر محلده ایدی، ایکی حیصار و خندق صاحیبی و تواریر (ماد تاریخینده: تارویی) شهری، اؤزوده بیر خندق و ایکی حیصارا صاحیب ایدی."[۷]
آیدیندیر کی هئرتسفئلدین آنلاشماسی‌نین اساسیندا تاوراکیسا و تواریر ایکی آیری-آیری شهر ایدیلر؛ او حالدا کی دیاکونوو بۇ ایکی آدی، تارویی _ تارماکیس شیکلینده یازیب و اونلاری بیر قالا سانیب.
سارقونون گوزاریشینده‌ن کی اوسته بیر بخشی نقل اولوندو، بئله آنلاشیلیر کی، تارماکیسین خالقی ایستیلاچی نیرولارین قاباغیندا دایانیب، کوچه به کوچه اونلارلا دؤیوشوب‌لر. اطرافین اهالی‌سی‌نین سیغینماسی تارویی _ تارماکیسده و تاخیل آنبارلارینین وارلیغی _ کی وئرگی (مالیات) و خراج عونوانیندا قالانین ساکین‌لری و دؤوره نواحی‌دن ییغیلمیش‌دی _ و ایصطبل‌لر و همده او عیمارت‌لر کی سقف‌لری سیدر آغاجیندان ایدی، و اورانین برکیتمه‌لری و ایستیراتئژیکی موقئعی‌ییتی و اهمییتی کی گوزاریش‌ده اونا وئریلیب، هامیسی اهمیتلی بیر شهرین وارلیغی‌نین نیشانه‌سیدیر.
سئیيد آغا عون آللاهی، ا . م . دياکونووون گوزاریش‌لر و پژوهئش‌لرینده وئردیگی بیلگی‌لره گؤره، اورارتو و ماننانین ایقتیصادی و ایجتیماعی موختلیف یاشاییش درجه‌لر باره‌سینده، تارویی _ تارماکیس ساکین‌لری‌نین میلاددان قاباق 8ینجی یوزایللیکده ایجتیماعی موناسیبت‌لرینده‌ن بیر طرح اله‌چاتدیریر:
" تارماکیسین ساکین‌لری آزاد (پولسوز) دؤیوشچولردن و صنعت‌کارلاردان عیبارت ایدیلر، اکینچیلیک و مال-داوار ساخلاماق دا رونقلییدی. قول صاحیب‌لرینین املاکلاری، شاهین اراضی‌سی‌ندن خاریج‌ده ایدی. شهر اطرافینداکی سووارما کانال‌لاریندان _ کی ائحتیمالن شهرچایی (مئیدان چایی، قوروچای) و آجی چایدان فایدالانیردی‌لار _ شاه و خوصوصی اراضی‌نین صاحیب‌لری(کی قول صاحیب‌لری‌ایدی‌لر) ـنین املاک‌لارینین سووارماسی اۆچون ایستیفاده اوْلونوردو. تارماکیسده سارقونون ایسارتینه چیخانلارین چوخو، اورارتو شاهینین باغ‌لار و کارقاه‌لاریندا ایشه مشقول ایدیلر."[۸]
تأسسوف کی ایندییه قدر تبریز و اطرافیندا باستان‌شیناسلیق آختاریشی اولماییب، آمّا زیوییه (ساققیز و حسنلی‌نین یاخینلیغیندا) کیمی موجاویر محللردن اله گلمیش نتیجه‌لره گؤره _ هر ایکیسی ماننا دؤولتی‌نین اراضیسینده ایدیلر، قدر اولا بیله بۇ ناحییه‌یه عومومییت وئرمک اولار. دیاکونون مووجود بیلگیلردن نتیجه‌توتماسی اساسیندا بۇ ناحیه، ایقتیصادی باخیمدان باشقا موجاویر ناحیه‌لردن قاباقجیل‌ایدی (پیشرفته‌یدی). م.ق ۸–جی یوزایللیکده، اکینچیلیک و مال-داوار ساخلاماق بۇ ناحییه‌ده آرتیم تاپیب و صنعت اکینچی‌لیکدن آیریلمیشدی. فیلیزکارلیق بورونجله راییج ایدی و دمیردن ایستیفاده‌ده تدریجاً عومومی اولوردو. آشور و اورارتو کولتورو و تمددونو ایجتیماعی زیندگانلیغین موختلیف درجه‌لرینده آز-چوخ تأثیری وار ایدی و جامیعه، بحثیمیز موریدینین دؤوره‌سینده، موناسیب طبقاتی ایستیقرار آستاناسیندا یئرله‌شیردی.
زیوییه‌ده تاپیلان گنج و حسنلی (حسنلو) دان اله گلمیش اثرلر، هامیسی ماننالی اوستالاری‌نین اوستالیغین یئتیریر و بۇنلارین هامیسی باعیث اوْلدو کی باستان‌شیناس‌لار بۇ مطلبه اینانج تاپسین‌لار کی میلاددان قاباق ایلک مین‌ایللیگین اوَّللرینده ایران فلاتی‌نین قوزئی ناحیه‌لرینده امیرلیک‌لر وارییدی کی قاباقجیل هۆنر و تمّدونه صاحیبیدی و بۇ نظردن بین‌النّهرین دوزو یا سوریه و آنادولودا موستقر اوْلان میللت‌لردن اسگیک‌لری یوخویدو.[۹] هر حالدا ایلک دفعه حاضیر یوزایللیگین اورتالاریندایدی کی ایکینجی سارقون و اونون سئیر خططی گوزاریشی باره‌سینده ائدیلمیش تحقیق‌لر اوزه‌رینده بیر پارا نظرلر بۇ باره‌ده کی تارویی _ تارماکیس ایندیکی تبریز مووقئگینده قرار تاپیب، بعضی اورتاشرق (خاورمیانه) قدیم تاریخینین پژوهنده‌لری‌نین طرفیندن ایبراز ائدیلدی و بۇ نظر زامانین گئچدیگیجه اؤزونه چوْخلۇ طرفدار تاپدی. اوْ جۆمله‌دن مینورسکی که قاباقجا "ماده تبريز انسيکلوپدی اسلامی" نی بیرینجی ال ایستینادی منبع‌لر و مآخیذلر اساسیندا یازمیشدی، همان نظری قبول ائله‌دی و بیر نامه کی ۱۳۴۵–جی شمسی ایلینده، عبدالعلی کارنگ، همان مقله‌نی فارس دیلینه چئویرن دیلمانجا یولادی، او یازی‌نین ترجومه‌سی بودور :
"ائله کی بیلیرسینیز، تبریز آدیندان لاب قدیم ذیکر آشور پادیشاهی‌نین (سارغونون) کتبه‌سینده تاپیلیر. ایکینجی سارغون (سارقون) میلاددان قاباق ۷۱۴–جو ایلده اورارتو مملکتلری‌نین ضیددینه بیر سفر ائله‌دی و اوز فتح‌لرین مملکتی‌نین تانریسینا ذیکر ائله‌دی. او ایندیکی سولئیمانیه‌دن (عراق کوردوستانیندا) موکری کوردوستانا (بۇگۆنکۆ مهاباد) گیردی و اورمو گؤلونون گونئیده کی ناحیه‌لرین، تصرروف ائله‌دی. پارسوا محللی کی منیم عقیده‌مه گؤره اونو پسوه‌نین خاراب قالاسی‌نین یاخینلیغیندان گرک آختاراق. اوردان سفری اورمو گولونون دوغوسوندانیدی. اوشکایایا ( کی منیم نظریمه گوره ایندیکی اوسکو اولا بیلر) چاتماقدان سوْنرا، گوزاریش اوْلونان فتح ائله‌یه‌ن قالالارین آراسیندا، تروی و تئرماکیسیونو ذیکر ائدیر. اوزاق دئیل کی بیر یئرین آدییدی کی ایرانلی‌لارین گیریشیندن سوْنرا ایرانلی شیکلینه تبدیل اوْلوب و آخیرده‌ده ایندیکی تبریز اوْلوبدور."[۱۰]
عبدوللاه فاضیلی قطعی یقینله ایضهای-ی نظر ائله‌گیر کی: "بوندا کی ذیکر اوْلونان تارماکیس سارقونون کتیبه‌سینده همان ایندیکی تبریز دی، هئچ شوبهه یئری یوخدور. و دیگر طرفده‌ن‌ده یاد اوْلونموش کتیبه‌ده اوشکایا و اوسکو سوزونون بیر منشاءدن اوْلونماسی و همده بۇ ایکی قالانین بیر-بیرینه یاخینلیغی ذیکر اوْلونان ایددیعایا تصدیق وئریر."[۱۱]
ایکینجی سارقون اوز کتیبه‌سینده بۇ منطقه‌ده ایگیرمی‌بیر شهردن آد آپاریر کی شهر دوزه‌لتمه‌نین آرتیمی اورمو گولونون اطرافیندا بیرینجی میلاددان قاباق مین‌ایللیکده گوستریر.
شهرلشمه زیندگانلیغین یارانماسی‌نین دقیق تاریخینین تعینی او دوزده کی تبریز اوندا قرار تاپیب، چتیندی. بیر بئله دئمک اولار کی بۇ برکت‌لی و حاصل‌لی دوزون شراییطی کی شهرچایی و آجی‌چای اونو سوواریر و مولاییم بیر ایقلیمی وار و قوزئی‌لی _ گونئی‌لی و باتیلی _ دوغولو یولار اوردان گئچیرلر و زنگین یئرآلتی منبع‌لرین وارلیغی و موناسیب ایستیراتئژیکی مووقئعگی و . . . هامی و هامیسی شهرلی زیندگانلیغین یارانماسی و توسیعه‌سینه بیر موساعید زمینه عرضه ائدیرلر.
تارویی يا تارماکیس و يا تارویی _ تارماکیس شهری کی وصفی گئچدی، معلوم ده‌گیر نه تاریخده یارانیب. آمّا هر حالدا بیر شهر، بیر گئجه‌ده گوبه‌لک کیمی یئردن چیخماز و بلکه‌ده شیکل تاپماسی و تاریخ صفحه‌لرینه یول تاپماسی اون‌ایللیک‌لر و یوزایللیک‌لر واخت آلیر.
آختاریش جریانلاریندا کی اینگیلیسین باستان‌شیناسلیق شوراسی، چارلز بورنون رهبرلییغی توسسوطیله تبریزین گونئی‌باتیسینین ۳۰ کیلومترلیگینده، "قراتپه (يانیق تپه)"ده اوز تاپدی، داییره شکیل‌لی ائولره کی چیر کرپیج و چینه‌دن دوزه‌لمیشدی‌لر و م . ق 2ینجی مین‌ایللیگین آخیرلری و ۳ونجو مین‌ایللیگین اووللری، داش _ میس دوورونون آخیرلری و بورونج دوورونون اووللرینه عاییددیلر، اله چاتیب. بۇ ائولرده ده‌گیرمان داشلاری، حئیوان‌لار سوموگو، هندسی شکیل‌لی نقش‌لر، قوشلار و حئیوان‌لار تصویرلریله بزنمیش سخسی (گیل) قاب‌لار و ارزاق آنبارلاری و همده کارقاه کشف اولونوب. بۇ کشف اولونموش‌لاردان بئله آنلاشیلیر کی، او زاماندا ایندیکی تبریز یاخینلیقلاریندا بیر قوروه اینسان‌لار صنعت‌کارلیغا ایشتیغال‌لاری وارییدی و ایش بولمه‌نین ایشه آلینماسی، شهرلی زیندگانلیق و شهرلر ایجادینا بیر موساعید زمینه یاراتمیشدی.
هر حالدا، تبریزین (تارويی _تارماکيسین) وارلیغینا لاب قدیمی سند ایکینجی سارقونون کتیبه‌سیدی (م . ق ۸–جی یوزایللیگین آخیلرینده) . گوجلو ائحتیمالا گوره، شهر، آشورون ییخیلچی نیرولاری‌نین حمله‌سی‌نین جریانیندا آرادان گئدیر و داها نئجه کی گئچدی، می‌یلاددان قاباق اۆچونجو و دوردونجو یوزایللیک‌لرده‌ن سوندایاجا، اوندان بیر آد و نیشان یوخدور، تا او کی ائرمنی تاریخ‌چی‌لر تاوریژ آدلی بیر شهردن دانیشیرلار و ساسانی دؤورۆنده ایندیکی تبریز مووقئعیّتینده بیر شهرین وارلیغی وئریلمیش صوبوتلا اله گلیر. حدس وورماق اولار کی ویران اولونموش تارویی _ تارماکیس شهری‌نین اطرافیندا و کندلر توْپلۇسۇ کی اوْ حودوددا سپه‌له‌نمیشدی‌لر کی سارقونون کتیبه‌سینده‌ده اولاردان سؤز دئگیلیب، یئنه بیر شهر جانلانیر و آبادلیق و توسیعه‌یه اوز تۇتور. سوْنرا بیر سببه گؤره، شهر یئنه تنزّوله گئدیش آچیر. نئجه کی ساسانی دوورونون آخیرلرینده و عرب‌لرین حمله و فتح‌لرینده و تا هیجری ۲–جی یوزایللیگین ایلک نیمه‌سینه‌جه اوندان بیر آد آپاریلمیر؛ و تا او واخت کی ایلک دفعه اۆچون، و بۇ دفعه تبریز آدیلا تاپیلیر. اوَّلده بیر قالادان آرتیق دگیل؛ بیر قالا کی سونرالار بیر بویوک شهره تبدیل اولور. بیر شهر کی اوزونون اخیر ۱۲–جی _ ۱۳–جو یوزایللیک اوزون عومرونون عرضینده آذربایجانین لاب آدلیم شهری و غالیبأ" بۇ یوردون مرکزی و نئچه قودرت‌لی سولاله‌نین پایتختی اوْلوب و همده گاه تاریخی و طبیعی بلالارا گیریشب، رونق و جمعیّت الدن وئریب و یاری-خارابالیغا تبدیل اوْلوب، تا او کی آیری دفعه اۆچون قوقنوس کیمی کول‌لر آراسیندان باش چیخاردیب و رونق و توسیعه تاپیب.
ایسلام‌دان سوْنراکی تاریخی
دَییشدیر
قایناقلار
دَییشدیر- ^ سياحتنامه شاردن، ج ۲، ص ۴۱۱
- ^ سفرنامه تاورنيه، ص ۶۶
- ^ سفرنامه اولئاريوس، ص ۲۴۷
- ^ تبريز از ديدگاه سياحان خارجی در قرن هفدهم، ص ۵۴
- ^ سفر در ايران، ص ۴۵
- ^ تاريخ سده های قديم و ميانه مقدم آذربايجان در تاريخ شناسی ايران ، ص ۶۰
- ^ تاريخ باستانی ايران بر بنياد باستان شناسی ، صص ۵ – ۳۴
- ^ تاريخ شهر تبريز در سده های ۱۳ تا ۱۷ م، ص ۳۷.
- ^ در هر گوشه از سرزمين ايران بخشی از تاريخ بسيار کهن ما نهفته است ." عيسی بهنام، مجله هنر و مردم، شماره ۲۲ (آذر ۱۳۵۱)،ص ۳.
- ^ قديمی ترين مآخذ که نام تبريز در آن برده شده است "، نشريه دانشکده ادبيات تبريز، شماره ۲، سال ۱۸ ( تابستان ۱۳۴۵ )، صص ۷۴ – ۱۷۳.
- ^ تاريخ سده های قديم و ميانه مقدم آذربايجان در تاريخ شناسی ايران، ص ۶۲.