تیفلیس اخباری (قزئت)
تیفلیس اخباری | |
|---|---|
|
| |
| سوروملو مودور | میرزه أپریم یئنیکوْلوْپوْف |
| باش یازار | پ.س. سانکوْوسکی |
| یاییلان ایللر | 1832-1833 |
| دیل | آذربایجان تورکجه سی |
| یاییلان یئر | تیفلیس |
| موضوع | هفته‌لیک ادبی، اجتیماعی، سیاسی قزئت |
"تیفلیس اخباری " (قزئت) — 1832-جی ایلده آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان ایلک قزئت.
حاقیندا بیلگی
دَییشدیر
قوزئی آذربایجانین روسیه‌نین ترکیبینده اولماسی نتیجه‌سینده تزار حاکیمیتی اؤز موستملکه‌چی‌لیک سیاستینی حیاتا کئچیرمک اوچون تبلیغات واسیطه‌سینه احتییاج دویدو و تیفلیسده روس دیلینده ایلک مطبوع اورقان اولان " Tiflisskiye vedomosti " قزئتینی 1828-جی ایلده نشر ائتدی. " Tiflisskiye vedomosti'نین بیر نئچه دیلده علاوه‌سی نشر اولونوردو. قزئت آذربایجان تورکجه‌سینده1832-جی ایلده نشر اولونموشدور و قزئتین آذربایجانجا آدی " تیفلیس اخباری " ایدی. قزئتین هم روس، هم ده یئرلی دیل‌لرده چیخان علاوه‌لری جیدی سانسور نظارتینده چاپ اولونور، حربی اورقان اونلاری دایم دیقتده ساخلاییردی.[۱][۲][۳]
قزئتین نشره باشلاماسی
دَییشدیرتیفلیسده کی " دیپلوماتیک دفترخانا " دا " تیفلیسده تاتار دیلینده قزئت نشری حاقیندا " 142 نؤمره‌لی ایش 29 مارس 1831-جی ایلده آچیلیب، 30 ژانویه 1833-جو ایلده باغلانمیشدیر. ایش تبریزدن بزاکین دیپلوماتیک دفترخانایا مکتوبو ایله باشلانیر. او، خواهیش ائدیردی کی، آذربایجان تورکجه‌سینده‌کی قزئت تبریزده محمدخان امیر نیظاما تقدیم اولونماق اوچون " آردیجیل چاتدیریلسین " ، چونکی او، قزئتین مضمونو ایله شاهی تانیش ائده‌جکدیر.[۳]
آرخیو ماتریال‌لاریندان معلوم اولور کی، " تیفلیس اخباری "نین آذربایجان تورکجه‌سینده اولان واریانتی فارسجا چیخان قزئت باغلاندیقدان سونرا چاپ اولونوب. فارسجا چیخان قزئتین آبونهچیلری آز اولدوغودان چوخ داوام ائده بیلمه‌میشدیر. بو، پاسکویچ‌دن سونرا قافقازین باش حاکیمی اولان بارون روزِن‌ین 1831-جی ایلین دسامبر آیی‌نین 30-دا معاریف ناظیری ک.آ.لیوِنه یازدیغی مکتوبدان بللی اولور. روزئن یازیردی کی، مندن اول بورادا فارس دیلینده " Tiflisskiye vedomosti" قزئتی نشر اولونموشدور. قزئتی ساخلاماق اوچون آبونه‌چی‌‌‌لرین سایی آز اولدوغونا گؤره اونون نشری دایاندیریلمیشدیر.
" تاتارلار (آذربایجانلی‌لار) اونلار اوچون چیخان قزئتی (فارس نوسخه‌لری نظرده توتولور.) طبیعت‌لرینه خاص اولان ماراقلا و ممنونیتله قارشیلادیلار، لاکین اولدوقجا آز آبونه ایله کیفایت‌لندیلر... چونکی فارس دیلی نینکی بیزه منسوب اولان و تاتارلار (آذربایجان تورکلری) یاشایان زاقافقازیا اؤلکه‌سینده، حتّی آذربایجانین اؤزونده ده آز یاییلیبدیر... همین نشردن گؤزله‌نیلن فایدا منی، اونو برپا ائتمک ضرورتینه ایناندیردی، لاکین فارس دیلینده یوخ... تاتار دیلینده. "
" تیفلیس اخباری " قزئتی‌نین آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک نؤمره‌سی 1832-جی ایلین ژانویه‌سینده چیخمیشدیر. سندلرین بیرینده دئییلیر:
" بو ایل ژانویه‌نین 1-دن تیفلیسده آشاغیداکی شرط‌لرله تاتار دیلینده قزئت بوراخیلاجاقدیر.
1. قزئت هفته ده بیر دفعه چیخاجاقدیر.
2. روسجا نشرینده اولدوغو کیمی، تاتار قزئتی‌نین ده ایل‌لیک آبونه حاقی گوموش پوللا 8 مانات، یاریم ایل‌لیک ایسه 5 مانات‌دیر.
3. نؤمره‌لرین واختیندا چیخماسینا و آبونه‌چی‌‌‌لره مونتظم چاتدیریلماسینا نظارت قزئتین باش رداکتورو، باش سارای موشاویری سانکووْسکی‌یه تاپشیریلیر. قزئت آلماق ایسته‌ین‌لر اونا یا شخصاً، یا دا کی، یئرلی حؤکومت واسیطه‌سیله موراجیعت ائده بیلرلر."
بو سنددن گؤروندوگو کیمی " تیفلیس اخباری " قزئتی " Tiflisskiye vedomosti"نین علاوه‌سی اولدوغو اوچون اونون رداکتورو سارای موشاویری سانکووسکی ایدی. بو مضموندا اعلان‌لار ارمنیستان ویلایتینه، آهالسیخ پاشالیغینا، موسلمان ایالتلری ایداره‌سینه، شیروان، شکی، باکی، قوبا، دربند، لنکران، قومری کومندانت‌لارینا گؤندریلمیشدی. اعلان‌لا یاناشی، قزئته آبونه‌چی‌‌لر توپلاماق حاقیندا گؤستریش ده وئریلمیشدی. آلینان جاواب‌لاردان بیر نئچه‌سی گورجوستان دؤولت آرشیوینده ساخلانیلیر. مثلا، قوبا کومندانتی پودپولکوونیک گیمبوت یازیردی:
" تاتار دیلینده چیخان " تیفلیس اخباری " قزئتینی آلماق ایسته‌ین 30 نفر، روس دیلینده آلماق ایسته‌ین ایکی نفردیر. "
باکی کومندانتی پودپولکوونیک کولومییسئو مکتوبوندا دئییردی کی، باکیدا قزئته یازیلماق ایسته‌ین‌لر تک-تکدیر. عومومیتله، جاماعات قزئته یازیلماق ایسته‌میر. اونا گؤره کی، کئچن ایللر فارس دیلینده چیخان قزئتین آبونهچیلری نؤمره‌لرین بیرینی ده آلمامیشلار. ایندی ده تامام اعتیراض ائدیرلر.
" تیفلیس اخباری " قزئتی‌نین بیر نوسخه‌سی بئله الده یوخدور. لاکین قزئتین چیخماسی حاقیندا چوخلو آرشیو سندلری واردیر. بو سندلر مطبوعاتدا قیسماً ایشیقلاندیریلمیشدیر. مطبوعات تاریخیمیزین ایلک مرحله‌سینده نشر اولونان مطبوع اورقان‌لار کیمی " تیفلیس اخباری "نین دا آبونه‌چی‌‌لری‌نین سایی آز ایدی. قوبا کومندانتی گیمبوت 1832-جی ایل 21 ژانویه تاریخلی 119 نؤمره‌لی مکتوبوندا قزئتین 30 نفر آبونه‌چی‌‌سی اولدوغونو گؤستردیگی حالدا، باکی کومئندانتی کولومییسئو آبونه‌چی آزلیغیندان شیکایت‌له‌نیردی.
" تیفلیس اخباری " تکجه زاقافقازیادا دئییل، ایراندا و تورکیه ده ده اوخویوردولار.[۳]
رداکتور
دَییشدیرقزئتین ماتریال‌لارینی میرزه اپریم یئنیکوْلوْپوْف رداکته ائدیردی. او، شرق دیل‌لرینی بیلیردی.[۳]
یازیچی
دَییشدیرورقه شکلینده هفته‌نین چرشنبه گونلری چیخان بو قزئتده عباسقولو آغا باکیخانوف (1794 -1846) دا فعالیت گؤستردی. او، سانکووسکی‌نین " معیشت، تاریخ، ادبیات، مدنیت " مسله‌لری اوزره مصلحتچیسی ایدی. باکیخانوف شرق خالق‌لاری‌نین تاریخینی، مدنیتینی، فارس، روس، عرب دیل‌لری‌نین موکمل بیلیجیسی کیمی قافقاز باش امیرلیگی‌نین دیقتینده ایدی. آکادمیک فواد قاسم‌زاده‌نین یازدیغی کیمی، " تیفلیس اخباری "نین آذربایجان‌تورکجه‌سینده نشرینه، همچنین قوبادا اهالی آراسیندا یاییلماسیندا او زامان جانیشین‌لیک دفترخاناسیندا ترجومه‌چی ایشله ین مشهور آذربایجان عالیمی و یازیچیسی باکیخانوف (قدسی) یاخیندان کؤمک گؤسترمیشدیر.[۳]
قزئتین باشلیجا مؤوضولاری
دَییشدیرباروْن روْزِن معاریف ناظیری‌نین نظرینه چاتدیریردی کی، آذربایجان تورکجه‌سینده چاپ اولوناجاق " تیفلیس اخباری " فارسجا چیخمیش قزئتین مضمونونا مووافیق ماتریال‌لار وئره‌جکدیر. مقاله‌لرین مضمونو ایسه بو شکیلده موعین‌لشدیریلمیشدیر.
1. دؤولت طرفیندن زاقافقازیا موسلمان‌لارینا وئریلن یوکسک موکافات‌لار حاقیندا معلومات‌لار.
2. آسیالی‌لار اوچون آنلاشیقلی و ماراقلی اولان خاریجی و داخیلی یئنی‌لیک‌لر.
3. یئرلی اهالی آراسیندا اوروپا تحصیلینه، صنایعسینه رغبت اویادان موختلیف ماتریال‌لار.
بارون روزن مکتوبوندا گؤستریردی کی، قزئتین آذربایجان تورکجه‌سینده چیخماسی ایله حؤکومتین " مووافیق خئیرخواه نیت‌لری‌نین " بوراداکی‌لار آراسیندا یاییلماسی اوچون " ان لاییقلی واسیطه " الده ائدیله‌جکدیر.[۳]
قزئتین نشری‌نین دایاندیریلماسی
دَییشدیرتزار ایداره‌لری آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان قزئتین نشرینه ایجازه وئرمکله یاناشی، عئینی زاماندا برک هیجان‌لانیردیلار. تزار مأمورلاری قورخوردولار کی، حؤکومتین خالق علئیهینه گؤردوگو تدبیر حیس اولونمادان قزئت صحیفه‌سینده چیخا بیلر و جاماعاتین بوندان خبری اولار. اودور کی، لازیمی تدبیرلر گؤروردولر. بونو بارون روزن‌ین 1831-جی ایل دسامبرین 31-ده خاریجی ایشلر ناظیرلیگی یانیندا آسیا دپارتامنتی‌نین مودیری روْدوْفینیکی‌نه گؤندردیگی مکتوبدان آیدین حیس ائتمک اولور. مکتوبدا دئییلیردی کی، همین قزئتده حؤکومتین سیاسی گؤروش‌لری عکس اولوناجاقدیر. اودور کی، بعضی شئی‌لری رداکتورا بیلدیرمک لازیم دئییلدیر.
قزئت 1833-جو ایلین اوّل‌لرینه قدر چیخمیشدیر. سانکووسکی 1832-جی ایل اوکتوبرین 19-دا وفات ائتدیکدن سونرا امکداش‌لاردان زوْباریوْو ف قوردئیئف هر اوچ قزئتین نشرینی داوام ائتدیرمک ایسته‌میشلر. لاکین اوچ قزئتی رداکته ائتمک اونلار اوچون چتینلیک تؤرتمیشدیر. بیر-بیری‌نین آردینجا هر اوچ قزئت باغلانمیشدیر. بوندان سونرا تیفلیسده بیر نئچه ایل آذربایجان تورکجه‌سینده قزئت چیخمامیشدیر. [۳]
آیریجا باخ
دَییشدیرادبیاتسیاهیسی
دَییشدیر- A.S.Puşkin. “Ərzurum səyahəti”. Bakı. Azərnəşr, 1937, səh.31-32
- “Культура и писменность Востока”, III kitab, Bakı, 1928, səh.142
- “Акты, собрание Кавказской археологической комиссией”, VIII cild, səh.14; Иваненко В. Гражданское управление Закавказья, 1886, səh. 165; И.Ениколопов. Первая тюркская газета на Кавказе “Культура и письменность Востока”, III kitab, Bakı, 1928, səh.140-146
- F. Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 1974, səh.114.
قایناق
دَییشدیر- آخوندوف ناظم. آذربايجاندا دؤوري مطبوعات. (1832-1920). بيبليوقرافيا - باکي. 1965
- " آذربايجان دؤوري مطبوعاتي " . (1832-1920). ببليوقرافيا. باکي. 1987
- زئينالوف ن. " آذربايجان مطبوعاتي تاريخي " . 1. حيصه . باکي. 1973.
- ولي‌يئو عاکف عبدالعظیم اوغلو (آشيرلي). " آذربايجان مطبوعاتي تاريخي " (1875-1920)، باکي " علم و تحصيل " ، 2009 –5-6 ص.
اتک یازی‌لار
دَییشدیر- ^ Nizami Məmmədzadə, Mahmud Kamaloğlu, "Gürcüstanın azərbaycanlı jurnalistləri", Tiflis, 2015, 124 səh.PDF. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-05-25. یوْخلانیلیب2021-04-09.
- ^ Niyaz Niftiyev, "Mətbuatda multikulturalizm", Bakı, 2017, səh.19 PDF. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-05-26. یوْخلانیلیب2021-04-09.
- ^ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ Şahverdiyev A.B. Azərbaycan mətbuatı tarixi. "Təhsil" nəşriyyatı, 2006 - 248 səh.PDF.