زنجان خانلیغی
زنجان خانلیغی — تاریخی آذربایجان تورپاقلاریندا مؤوجود اولموش آذربایجان دؤولت‌لریندن بیری.
زنجان خانلیغی | |
|---|---|
| ۱۷۴۷–۱۸۱۰ | |
| پایتخت | زنجان |
| عۆموُمی دیللر | تورکجه و فارسجا |
| دین | ایسلام |
| دؤولت | خانلیق |
| تاریخی دؤنم | |
• یارادیلدی | ۱۷۴۷ |
• ییخیلدی | ۱۸۱۰ |
خانلیغین تاریخی
دَییشدیرزنجان خانلیغین بانیسی ذولفقار خان امیرلی-آوشار ایدی. آوشار ائلی‌نین امیرلی اویماغی‌نین زنجان اطرافیندا چکیسی آغیر ایدی. "کتاب مجموع السلطانیه"نین ۳۷۰-جی صحیفه سینده یازیلیر: "امیرلی-آوشار ائلیندن بیر طایفا آدیدیر کی، خمسه‌‌نین (زنجا‌نین) اطرافیندا ساکیندیرلر.
ذولفقار خان امیرلی-آوشار (زندیه دؤنمینده) زنجا‌نین والیسی و کریم خان زندین سیاسی رقیبی ایدی. بوگونکو ذولفقاریلرین اولو باباسی اولوب و زنجا‌نین سبزه مئیدا‌نیندا یئرلشن عیمارت اونونکودور". "گلشن مراد" ،"رستم التواریخ" و باشقا کیتابلاردا دا اونون حاقیندا معلوماتلار وئریلیب. کیتابلارین بیر نئچه یئرینده اونون ایقتیداری و قودرتینه گؤره، "عالیجاه ذولفقار خان" ،"سولطان ذولفقار خان امیرلی-آوشار" ،"خاقان" عونوانلاری ایله خاطیرلانیب. ذولفقاریلرین داخیل اولدوغو امیرلیلرین اولدوقلاری یئر، قولتوق قالاسی زنجا‌نین جنوب یؤره‌سینده یئرلشیردی.
ذولفقار خان کریم خان زندین اؤلوموندن سونرا قوشون چکیب قزوینی توتدو. شاهلیق ایدیعاسیندا ایدی. علی مراد خانین هوجوموندان سونرا قزوینی بوراخیب زنجانا قاییتدی. ذولفقار خان آغامحمد خان قووانلی-قاجارین قارداشی جعفرقولو خانلا ووروشوب مغلوب اولموشدو. ذولفقار خان مغلوب اولوب خالخالا قاچمیشدی. خالخالین حاکیمی اونو توتوب علی مراد خانا وئردی. علی مراد خان ۱۷۸۰-جی ایلده ذولفقار خانی اؤلدوردو.
ذولفقار خانین تؤره‌مه‌سی ذولفقاری سوی‌آدینی داشیییر.
ذولفقار خاندان سونرا، ۱۷۸۰-جی ایلده زنجا‌نین حاکیمی علی خان آوشار اولدو. اونون سویو زاییرلی آدلانیردی. زاییرلی سویو زنجا‌نین اطرافیندا مسکونلاشیبلار. "گلشن مراد" کیتابیندا بو باره‌ده یازیر کی، علی خان زاییرلی-آوشار خمسه و زنجان ایالتی‌نین حاکیمی و ذولفقار خانین قوهومو ایدی.
۱۷۸۳-جو ایلده تبریز شهری اورمیه قوشونلاری طرفیندن موحاصیره‌یه آلینمیشدی. نجفقولو خان دونبیلی موحاصیره‌‌نین گؤتورولمه‌سیندن سونرا اوغلو خداداد خانی یاردیم اۆچون علی مراد خانین یا‌نینا گؤندردی. علی مراد خان اونا یاردیم ائتمگه سؤز وئردی. اورمیه حاکیمی امامقولو خان قاسملی-آوشار بو حادیثه‌نی ائشیدیب علی مراد خانین اوستونه قوشون گؤندردی. قوشون سوووج‌بولاق طرفدن یولا دوشدو. امن‌اله خان اردلانی ده یولدا قوشونا قوشولدو.
زنجان حاکیمی علی خان بیر مودّت ایدی کی، علی مراد خاندان اوز دؤندرمیشدی، سئوینجک حالدا اونلارلا بیرلشدی. اونلاری آغیرلاییب مصلحت گؤردو کی، اوّل ائوین ایچی، سونرا چؤلو. بیلدیردی کی، گلین آذربایجانی ایچ دوشمنلردن تمیزله‌یک، سونرا علی مراد خانین اوستونه گئدریک. بو مصلحتی امامقولو خان قاسملی-آوشار قبول ائدیب ایراقا گئتمکدن ال چکدی. بیرلشدیگی علی خانین سرکرده‌لریندن اولان ولی بیگی قوشونلا آذربایجانا گؤندردی. دوست بیلدیگی آذربایجان خانلارینا مکتوب یازیب اونلارا قوشولماغی تکلیف ائتدی. خالخالین حاکیمی فرج‌اله خان میانه‌ده اونا قوشولدو. سراب حاکیمی علی خان شقاقی بؤیوک اوغلو صادق سولطانا قوشون گؤتوروب اونلارا قوشولماسینی تاپشیردی. اونلار تبریزین بیر آغاجلیغیندا توپلانیب اوتوراق ائتدیلر. قیش همین ایل سویوق گلدیگیندن شهری موحاصیره ائتمگه تابلاماییب اورمیه‌یه یوللاندیلار.
علی خان آوشار قاراباغ حاکیمی ابراهیم خلیل خان جاوانشیرله یازیشیردی. ۱۷۸۷-جی ایلده قاراباغ خانی علی خانا یازیردی کی، آغامحمد خانین آذربایجانا گیرمه‌سی بؤیوک تهلوکه‌دیر و بونا گؤره ده او، محمدحسن خانین اوغلونو شیمالا دوغرو حرکتینه مانع اولمالیدیر. بونون اۆچون لازیم گلرسه، اونا قوشونلا و پوللا کؤمک ائتمگه حاضیردیر.
ابراهیم خلیل خان جاوانشیرین مکتوبو تبریز خانی طرفیندن اله کئچیریلدی. آغامحمد خانا گؤندریلدی. آغامحمد خان قووانلی-قاجار ۵۰ مین قوشونلا زنجانا گلدی. علی خان زاییرلی بیر مکتوب واسیطه‌سیله آوشار ائلی‌نین بوتون اویماقلارینی تهرانا دعوت ائتدی. تا تهراندا آوشارلار سولاله‌سی‌نین شاهلیغینی ائلان ائتسین.
بیر نئچه دفعه لیک یونگول قارشیلاشمادا علی خان زاییرلی-آوشار آغامحمد خان قاجارین اوردوسونون نیظامینی پوزموشدو. آغامحمد خان دا غالیب گلندن سونرا اونو زنجا‌نین حاکیملیگیندن و قوشون سرکرده‌لیگیندن آزاد ائتدی.
علی خان قاجار خا‌نینا قارشی موباریزه‌دن ال چکمیردی. ۱۷۸۸-جی ایلده (هیجری قمری ۱۲۰۱-جی ایلده) آغامحمد خان علی خان آوشاری اصفهان شهرینه آپاریب گؤزلرینی چیخارتدیردی. اونون بوتون وظیفه‌لرینی عبدالله خان اوسانلی-آوشارا وئردی.
علی خان زاییرلی-آوشاردان سونرا زنجا‌نین والیسی عبدالله خان اوسانلی-آوشار اولدو. ۱۷۹۷-جی ایلده آغامحمد شاه قووانلی-قاجار اونو حاکیم کیمی تانیمیشدی. عبدالله خان خمسه‌یه یئتیشندن سونرا شاهلیق هو‌سینه دوشموشدو. یار-یولداشلاریندان، دوست-تانیشلاریندان قوشون توپلاییب تاخت-تاج ایدیعاسی ائدیردی. سونرا ایدیعاسیندان ال چکیب زنجانی ایداره ائتمگه باشلادی.
عبدالله خان اوسانلی ۱۷۹۷-جی ایلده قاجار شاهلاری طرفیندن خمسه ایالتی‌نین والیسی اولموشدو. فتحعلی شاه قووانلی-قاجارا خیدمت ائتمیشدی.
عبدالله خان حسینقولو خان قووانلی-قاجارین اوغلو سلیمان خانین قیامینا قاریشدیغی اۆچون فتحعلی شاه طرفیندن کور ائدیلدی.
زنجان خانلیغی‌نین سوقوطو
دَییشدیرعبدالله خاندان سونرا زنجانا امن‌اله خان آوشار باشچیلیق ائتمگه باشلادی.
امن‌اله خان قاجار دؤولتی‌نین آدلی-سانلی سرکرده‌لریندن ایدی. ۱۸۰۶-جی ایلده فتحعلی شاه قووانلی-قاجار ابراهیم خلیل خان جاوانشیرین اوغلو، ایرانا تابئع اولان مئهری ماحالی‌نین باشچیسی ابولفتح خانی (ابولفتح خان طوطی) قیزیشدیریب ۵ مین نفرلیک قوشونلا قاراباغا گؤندردی. ابولفتح خانین یئزنه‌سی فرج‌اله خان ساریخانبیلی-شاهسئو‌نی ده اونا یاردیمچی تعیین ائتدی. ایرا‌نین آدلی-سانلی سرکرده‌لری، او جومله‌دن قزوینلی سردار حسینقولو خان قاجار، دامغانلی اسماییل خان، خمسه‌لی (زنجانلی) امن‌اله خان آوشار و باشقالاری ابولفتح خانین باشچیلیغی آلتیندا ایدی.
حاکیم‌لری
دَییشدیر- ذولفقار خان امیرلی-آوشار (۱۷۴۷-۱۷۸۰)
- علی خان زاییرلی-آوشار (۱۷۸۰-۱۷۸۲)
- عبدالله خان اوسانلی-آوشار (۱۷۸۲-۱۷۹۷)
- امن‌اله خان آوشار (۱۷۹۷-۱۸۱۰)
قایناق
دَییشدیر- انور چینگیز اوغلو، آیدین آوشار. آوشارلار. باکی: شوشا، ۲۰۰۸، ص. ۳۲۳-۳۲۴.
- انور چینگیز اوغلو. زنجان خانلیغی. باکی: موترجیم، ۲۰۱۵، ۱۷۶ ص