شکی خانلیغی
شکی خانلیغی (اینگیلیسجه: Shaki Khanate، فارسجا: خانات شکی، فرانسیزجا: Khanat de Chaki، آلمانجا: Khanat Scheki، روسجا: Шекинское ханство) اوروپادا، اون سککیزینجی عصرده آذربایجان اراضیسینده مؤوجود اولموش ان گوجلو خانلیقلاردان بیری.
شکی خانلیغی شکی خانلیغی | |
|---|---|
| ۱۷۴۳–۱۸۱۹ | |
| پایتخت | نوخا |
| عۆموُمی دیللر | تۆرکجه |
| دؤولت | فئودالیسم |
| خان | |
| تاریخی دؤنم | |
• Establishment | ۱۷۴۳ |
• روس ایمپیراتورلوغو طرفیندن لغو اولوندو | ۱۸۱۹ |
عومومی معلومات
دَییشدیرشکی خانلیغی اون سککیزینجی عصرین ۴۰-جی ایللری‌نین سونلارینا یاخین گوجلو سیاسی قووّه‌یه چئوریلمیشدیر. نتیجه‌ده قبَله و ارَش سولطانلاری شکی خانی‌نین حاکیمیتینی تانیماغا مجبور اولدولار. ۱۷۵۱-جی ایلده شکی خانی موعین مودّته قازاخ و بورچالی ماحاللارینی دا اؤزونه تابئع ائتدی.
حاجی چلبی‌نین حاکیمیتی دؤورونده شکی خانلیغی یئنی تورپاقلار اله کئچیرمک اوغروندا کارتلی-کاخئتی چارلیغی ایله فاصیله‌سیز موحاریبه‌لر آپاریردی. طرفلرین نؤوبه ایله غلبه چالدیغی بو موحاریبه‌لر هر ایکی اؤلکه‌نین محصولدار قووّه‌لری‌نین وضعیتینه داغیدیجی تاثیر گؤستریردی.حاجی چلبی‌نین اؤلوموندن سونرا (۱۷۵۵) حاکیمیت اوغلو آغاکیشی بیگ، اونون اؤلدورولمه‌سیندن ۳۰-۴۰ گون سونرا ایسه حسین خانا کئچدی. بو دؤورده شکی خانلیغی آرتیق خئیلی ضعیفله‌میشدی.
۱۷۶۸.جی ایلده بیر-بیریله ایتّیفاق باغلایان شکی و قوبا خانلاری شاماخی خانلیغینا هوجوم ائدیب، اونو اؤز آرالاریندا بؤلوشدوردولر. بیر نئچه ایلدن سونرا شکی خانلاری‌نین قوهوملاری آراسیندا باش وئرن چکیشمه‌لر اونا گتیریب چیخاردی کی، ۱۷۸۰-جی ایلده محمدحسین خانین اؤلوموندن سونرا حاکیمیت عبدالقادر، ۱۷۸۳-جی ایلده محمدحسن خانا، ۱۷۹۵-جی ایلین دئکابریندا ایسه سلیم خانا کئچدی. سلیم خان ایکی دفعه− بیرینجی دفعه۱۷۹۵ -۱۷۹۷، ایکینجی دفعه ایسه ۱۸۰۵-۱۸۰۶-جی ایللرده، هر دفعه ده ۲ ایلدن ده آز مودّت عرضینده حاکیمیتده اولموشدو. سلیم خان شکی خانی ایکن حاکیمیتینی مؤحکملندیرمک و دوشمنلرینه قارشی حربی دستک آلماق اۆچون اوّل خانلیغینی روسیه ایمپراتورلوغونون ترکیبینه قاتمیشسا دا، ۱۸۰۶-جی ایلین یاییندا باجیسی‌نین - قاراباغ خانی ابراهیم خلیل خانین آروادی‌نین قاراباغدا روسلار طرفیندن اؤلدورولمه‌سیندن سونرا، درحال شکی خانلیغی اراضیسینده‌کی روس قوشونونو بو اراضیدن چیخارتمیش، لاکین سوندا مغلوب اولاراق ایرانا موهاجیرت ائتمیشدی.
آذربایجانین دیگر خانلیقلاریندا اولدوغو کیمی، شکی خانلیغیندا دا کند تصروفاتی‌نین آپاریجی ساحه‌سی اکینچیلیک و مالدارلیق ایدی. ایقتیصادیاتدا ایپکچیلیک موهوم یئر توتوردو. دئمک اولار کی، هر بیر حَیَطده توت آغاجلاری واردی. کندلرین اهالیسی ایپک سالیماقلا مشغول اولوردو. شکی ایپگی آذربایجانین حودودلاریندان کناردا دا مشهور اولوب، روسیه، ایتالیا، تورکیه و ایرانا ایخراج ائدیلیردی.
کند تصروفاتی ایله برابر صنعتکارلیق و تیجارت ده اینکیشاف ائتمیشدی. شکی خانلیغیندا ایپک پارچالار، میس قابلار، سیلاح، کند تصروفاتی آلتلری، معیشت اشیالاری و س. حاضیرلانیردی. موختلیف سئخ تشکیلاتلاریندا – اصنافلاردا دمیرچیلر، میسگرلر، توخوجولار، دولوسچولار، بویاقچیلار، دابّاغلار، بنّالار، دولگرلر، پینه‌چیلر، صابون‌بیشیرنلر، درزیلر، زرگرلر، سیلاح‌سازلار و ب. بیرلشیردی. صنعتکارلیق ایستحصالی بعضی کندلرده چوخ اینکیشاف ائتمیشدی. بوتون صنعتکارلیق محصوللارینا وئرگیلر قویولوردو. شهر اهالیسی ایسه اساساً تیجارتله مشغول اولوردو.
شکی خانلیغی قونشو آذربایجان خانلیقلاری، گورجوستان، داغیستان، ایران و دیگر دؤولتلرله گئنیش تیجارت آپاریردی. بو دؤورده روسیه ایله تیجارت دورمادان آرتیردی. شکی خانلیغی روسیه ایله ایکی یوللا – دربند واسیطه‌سیله قورو یوللا و باکی واسیطه‌سیله خزر دنیزی ایله تیجارت علاقه‌لری ساخلاییردی. چوخسایلی گؤمروک نؤوعلری تیجارتین اینکیشافینا بؤیوک انگل تؤره‌دیردی. خانلیغا گتیریلن و اورادان آپاریلان بوتون ماللاردان گؤمروک توپلانیردی. محمد حسن خانین دؤورونده خانلیقدا وئرگیلرین توپلانماسینی حوقوقی جهتدن مؤحکملندیرن و حاکیم صینفین منافئعلرینی تامین ائدن «دستور الامال» (آذرب. «قانونلار مجموعه‌سی») حاضیرلانمیشدی. ایلتیزام سیستئمی، پول، اؤلچو و چکی واحیدلری‌نین موختلیفلیگی، گؤمروک مانعه‌لری، همچنین ناتورال تصروفاتین حؤکمرانلیغی تیجارت و صنعتکارلیغی‌نین اینکیشافینا مانع اولور، امتعه-پول موناسیبتلری‌نین آرتیمینی لنگیدیردی.
شکی خانلیغیندا آشاغیداکی تورپاق مولکیتی فورمالاری – دؤولت تورپاقلاری، مولکلر، محصول و ایجماع تورپاقلاری مؤوجود ایدی. شکی خانلیغی‌نین سوسیال اساسینی فئوداللار و کندلیلر تشکیل ائدیردیلر. نوخا شهری‌نین اهالیسی ایسه اساساً تیجارتله مشغول اولوردو.
نوخا شهری خانلیغین اینضیباطی مرکزی ایدی. نوخا شهرینده فئودال اوشاقلاری‌نین اوخودوقلاری مکتبلر – مدرسه‌لر فعالیت گؤستریردی. آذربایجان ادبیاتیندا رئالیست ایستیقامت داها دا اینکیشاف ائدیردی. یارادیجیلیغینی شیفاهی خالق ادبیاتیندان گؤتورن شاعیرلر – نبی سلیمان، رازی پوئزییانین گؤرکملی نوماینده‌لری ساییلیردیلار. شکی شاعیرلری آراسیندا شکیلیلرین نادر شاها قارشی قهرمانلیق موباریزه‌سینی ترنّوم ائدن نبی اؤنملی یئر توتوردو. تطبیقی اینجه‌صنعت و مئعمارلیق یوکسک سویّه‌یه چاتمیشدی. آغاج اوزرینده بدیعی اویما، قیزیل، گوموش و میسدن حاضیرلانمیش معمولات، تیکمه‌لر صنعتکارلارین یارادیجیلیغیندا موهوم یئر توتوردو. ۱۸. عصرده آذربایجانین قیمتلی مئعمارلیق آبیده‌لریندن بیری عصرین سونوندا شیرازلی مئعمار حاجی زین‌العابدین طرفیندن تیکیلمیش شکی خانلاری‌نین سارایی ایدی. سارایین دیوارلاری بو گونه قدر اؤز طراوتینی ساخلایان رسملرله بزه‌دیلمیشدیر. آذربایجانین اون سککیزینجی عصر و اون دوققوزونجو عصرین اوّللرینه عایید اولان دیگر گؤزل مئعمارلیق آبیده‌لری – شکی خانوولارین ائوی، جومه مسجیدی و س. اساسیندا خالق ایستعدادلاری‌نین یارادیجیلیغینا دایر فیکیر یوروتمک مومکوندور.
اینضیباطی بؤلگو
دَییشدیر۱۸۱۹.جو ایلده ترتیب اولونموش سنده گؤره شکی خانلیغی‌نین اراضیسی ۱۰ اینضیباطی واحیده بؤلونوردو:
- شکی ماحالی
- گؤینوک ماحالی
- آغداش ماحالی
- ارَش ماحالی
- آلپاوُت ماحالی
- خاچماز ماحالی
- پادار ماحالی
- قوتقاشین ماحالی
- بوم ماحالی
- نوخا شهری
اهالی‌نین سایی و میلّی ترکیب
دَییشدیرصینفی ترکیب
دَییشدیر۱.بیگلر-بیگیملر و آغالار (اونلار اساساً شهرده و ماحاللارین اینضیباطی مرکزلری اولان کندلرده یاشاییردیلار. اونلارین اؤزلرینه مخصوص ۵-۱۰ عاییله‌لیک کیچیک کندلری ده اولا بیلیردی و بو حالدا همین کندلرین وئرگیسی و تؤیجوسو اونلارا چاتیردی؛ ۱۸۲۴-جو ایل سییاهیا آلینماسیندا بیگلرین سایی ۲۷۶ نفر اولموشدور. ان چوخ بیگ ایسه بوم کندینده (۶۱ نفر) و نوخا شهرینده (۵۰ نفر) قئیده آلینمیشدی. بیگیملرین سایی باره‌ده معلومات یوخدور. "آغاً – خان‌زاده‌لرین، یعنی خان ائولادلاری‌نین داشیدیغی تیتول ایدی. مثلا، کریم آغا فتحعلی خانین اوغلو اولوب، طوطی آغا ایسه محمدحسن خانین قیزی ایدی.
۲.روحانیلر (موللالار، افندیلر، کئشیشلر – اونلار وئرگی و تؤیجودن آزاد ایدیلر).
۳.معافلار (اونلارین تورپاغی وار ایدی، اکیب-بئجریردیلر، وئرگی و تؤیجودن آزاد ایدیلر، اونلار اؤز پوللاری ایله سیلاح آلمالی و موحاریبه زامانی خانین اوردوسوندا اولمالی ایدیلر؛ شکی خانلیغیندا معافلارین سایی ۵۰۰-دن چوخ ایدی، ان چوخ معاف ایسه بوم کندینده (۱۴۹)، قوتقاشین کندینده (۱۳۳) و خاچماز کندینده (۶۵) یاشاییردی).
۴.تیجارت اهلی (اونلار ایکی کاتئقورییایا آیریلیردی: تاجیرلره و دلّال‌لارا، اونلارین عاییله‌لری شهر اهالیسی‌نین بؤیوک اکثریتینی تشکیل ائدیردی. مثلاً، نوخا شهرینده ۱۵۰-دن چوخ تاجیر و ۱۳۰۰-دن چوخ دلّال یاشاییردی).
۵.صنعتکارلار (اونلار یالنیز کندلرده یاشاییردیلار و ایستحصال ائله‌دیکلری محصولو شهرده ساتیردیلار).
۶.رنجبرلر (اونلارین تورپاغی اولموردو، اساساً خانا، یاخود هانسیسا فئودالا مخصوص تورپاقلاردا ایشله‌ایردیلر. توخوم و امک آلتلری تورپاق صاحیبی طرفیندن وئریلیردی، یئتیشدیردیکلری محصولون ۵۰٪ ایسه اونلارا قالیردی).
۷. تورپاغی اولان آزاد کندلیلر (اونلار ناغد پول شکلینده اولان تؤیجو ایله بیرلیکده، یئتیشدیردیکلری محصولون بیر حیصه‌سینی ده خانا وئریردیلر).
۸. سرحدچیلر (شین، داشاغیل، فیلفیلی و بعضی سرحد کندلرینده یاشایان لزگیلر واختیله شکی خانی طرفیندن داغیستاندان، یاخود قوبادان کؤچورولموشدور، اونلارین مسکولاشدیقلاری کندلر داغیستانا گئدن داغ یوللاری‌نین اوستونده ایدی، اونلار همین یوللاری قورومالی، همین یولارلا داغیستاندان ائدیلن باسقینلارین قارشیسینی آلمالی ایدیلر و بونا گؤره ده وئرگی و تؤیجودن آزاد ائدیلمیشدیلر).
شکی خانلیغی‌نین پولو – چوُلوُق
دَییشدیراسماعیل خانین دؤورونده شکی خانلیغیندا پول ایصلاحاتی کئچیریلمیشدی. لاکین ۱۸۱۹-جو ایله عایید سنددن معلوم اولور کی دؤوریه‌ده اساساً محمدحسن خانین پوللاری ایشله‌نیب (شکی خانلیغی‌نین لغو ائدیلمه‌سیندن خئیلی سونرا دا محمدحسن خانین پوللاری دؤوریّه‌ده قالیب!) ۱۸۱۹-جو ایله عایید سندده گؤستریلیر کی، ۱ گوموش روس ماناتی «чулук» آدلانان ۱۳ کؤهنه، یاخود اسماعیل خانین ۸ یئنی شکی عباسی‌سینا و ۲۰ میس قپیگه (۸ مانات ۲۰ قپیک) بارابر ایدی. بازارا اویغون اولاراق مزنده دگیشیردی، ۱۸۱۹-جو ایلده ۱ روس چئروونونا ۳۸ کؤهنه عباسی وئریردیلر. کؤهنه عباسی، داها دوغروسو چولوک ایسه ۲۰ قپیک میس پول قیمتینده ایدی. اسماعیل خانین یئنی عباسیلاری ایله ایسه ۱ روس چئروونونا ۲۵ و ۱۰ قپیک میس پول (۲۵ مانات ۱۰ قپیک) وئریرلر. یئنی عباسیلار ۳۰ میس قپیگه برابردیر. و روسون ۱ چئروونو یئرلی میس پوللا ۷ مانات ۶۰ قپیکدیر. دئمه‌لی،
محمدحسن خانین ۱ گوموش چولوغو (عباسی‌سی) = ۲۰ دنه میس قپیگی؛
اسماعیل خانین ۱ گوموش چولوغو (عباسی‌سی) = ۳۰ دنه میس قپیگی؛
۱ روس چئروونو = محمدحسن خانین ۳۸ گوموش چولوغونا (عباسی‌سینا)، اسماعیل خانین ۲۵ گوموش چولوغونا (عباسی‌سینا) + میس ۱۰ قپیگی، یاخود میس ۷۶۰ قپیی، یاخود ۷ مانات ۶۰ قپیگی؛
۱ روس ماناتی = محمدحسن خانین ۱۳ گوموش چولوغونا (عباسی‌سینا)، یاخود اسماعیل خانین ۸ گوموش چولوغونا (عباسی‌سینا)+ میس ۲۰ قپیگی، یاخود میس ۲۶۰ قپیی، یاخود ۲ مانات ۶۰ قپییه.
لاکین ۱۸۱۹-جو ایله عایید سنددن گؤرونور کی شکی خانلیغیندا مالیّه حسابلاری گوموش چولوقلا یوخ، میس قپیکله و بو قپیکلرین ۱۰۰ میثلی اولان شرطی ماناتلا آپاریلیرمیش. مثلا، ۳۲۰ قپیگی، ۳ مانات ۲۰ قپیک کیمی یازیردیلار. بوندان باشقا، خانلیغین اهالیسی هم ده خانین خزینه‌سینه چئروونلا تؤیجو اؤده‌ایردی.
گؤرونتولر
دَییشدیر
بیرده باخ
دَییشدیرقایناقلار
دَییشدیر- اینگلیسیجه ویکی پدیا