صفوی طریقتی
صفوی طریقتی و یا صفویی، 14-جۆ عصرده آذربایجانیٛن اردبیل شهرینده صوفی شئیخ صفید-دین طرفیندن اساسیٛ قوْیۇلمۇش ایسلامی طریقت. زامانیٛندا آذربایجان، دوْغۇ آنادوْلۇ و قافقاز اراضیلرینده بؤیۆک سیاسی تسیره مالیک اوْلمۇش صفوی طریقتی،16-جیٛ عصرین اولینده شیعه مذهبینی رسمی دین کیمی قبۇل ائتمیش صفویلر دؤولتینین اساسیٛندا دۇرمۇشدۇر
اردبیلده بؤیۆمۆش شئیخ صفی الدین ایسحاق، شیراز گزینتیسیندن سوْنرا گیلاندا یئرلشمیش و بۇرادا شئیخ زاحید گیلانینین تلبسی اوْلمۇشدۇر. داها سوْنرا زاحیدین قیٛزیٛ ایله آیله قۇران شئیخ صفید-دین، زاحیدییه طریقتینین باش مۆریدی اوْلمۇش و 1291-جی ایلده شئیخ زاحیدین وفاتیٛندان سوْنرا طریقتین پیری اوْلمۇشدۇر [۱]
صفوییه شئیخلری
دَییشدیر- شیخ صفی
- شئیخ شئیخ صدرالدین اردبیلی
- شئیخ خواجه الدین علی
- شئیخ ابراهیم
- شئیخ جعفر و یا شئیخ جۆنئید
- شئیخ حئیدر
- شئیخ سۇلطان علی
- شئیخ ایسماعیل
تصوف – (عربجه: تصوف) و یا صۇفیزم (عربجهه:صوفية) — ایسلامدا گئنیش یاییٛلمیٛش ئزوْتئریک دینی و فلسفی جریان.
تصوف ایسلام دینیندکی منوی حیاتیٛن و اخلاقی دیرلرین آدیٛدیٛر. بۇ فلسفی – دینی تعلیمده اینسانیٛن نفسی ایله مۆجادیله ائدرک اوْنۇ ایصلاح و تربیت ائتمسی، اؤز وارلیٛغیٛندان و دۆنیادان کئچرک، آللاحا قوْوۇشماسیٛ مقسدی ایزلنیلیر. بعضی صوفیلره گؤر، تصوف صولح اوْلمایان بیر ساواش، نفسه قۇل اوْلماماق، شئیتانا آلچالماماق، نفسین نسیبینی ترک ائدرک حاققیٛن نسیبینی آختارماق، زاحیردن اۇزاقلاشیٛب باتینه یاخیٛنلاشماق، ازییتلری گیزلمک، جوْمردلیک، ظریفلیک و تمیزلیک اوْلاراق قییمتلندیریلیر. [۲] طریقت قۇرۇجۇسۇ اوْلان باشلیٛجا صوفیلر بۇنلاردیٛر: بدۆلقدیر گئیلانی (قادیریی)، حمد یسوی (یسویلیک)، حمد ریفای (ریفایلیک)،نجمددین کۆبرا (کۆبرویلیک)، شیحابددین عمر سۆحروئردی (سۆحروردیلیک)، بۇل-حسن اش-شازیلی (شازیلیک)، حاجیٛ بکتاش ولی (بکتاشیلیک)، مؤولانا جلالددین رۇمی (مؤولویلیک)، بحاددین نقشیبند (نقشیبندیلیک)، حاجیٛ بایرام ولی (بایرامیلیک)، نیمی تبریزی (حۆرۇفیلیک)، شئیخ صفی الدین اردبیلی (صفویلیک)، عمر خلوتی (خلوتیلیک).
لۆغوی مناسیٛ "یوْل" آنلامیٛنا گلن طریقت تصوفی منادا آللاحا (ج.ج.) یئتیشمک اۆنۆ ریایت اوْلۇنان و بیر سیٛرا قایدا و آیینلری اوْلان یوْل دئمکدیر. صوفیلر تصوفۆن علمی-حال، دیگر علملرین ایسه علمی-قال اوْلدۇغۇنۇ بیلدیریرلر. علمی-قال زاحیر بیلگیسی اوْلۇب آغیٛلا و نقله سؤیکنیر. علمی-حال ایسه باتین بیلگیسی اوْلۇب، زحمتله الده ائدیله بیلمین، قلبه گلن بیلگینی ایفاده ائدیر. صوفیلر بۇ باخیٛمدان تصوفۆن قایناقلاریٛندان اوْلان قۇرانیٛ آنلاما و شرح ائتمده تویل مئتوْدۇندان ایستیفاده ائدیر و اؤزلرینی آنجاق حال احلی، علمی-لدۆن صاحیبی اینسانلاریٛن آنلایا بیلجکلرینی بیلدیریرلر
شئیخ صفی الدین
دَییشدیر
آذربایجانیٛن دۆنیا تاریخینه بخش ائتدیی پارلاق شخصیتلر سییاحیٛسیٛندا شئیخ صفی الدین اردبیلینین آدیٛ دا وار. اوْنۇن آدیٛ سککیز عصره یاخیٛندیٛر علم و تصوف دۆنیاسیٛندا گؤرکملی بیر شخص اوْلاراق حؤرمتله یاد ائدیلیر. اردبیلینین یاراتدیٛغیٛ صفوییه طریقتی و بۇ طریقتین اساسلاریٛ اۆزرینده قۇرۇلان، دۆنیانیٛن ان مؤحتشم دؤولتلریندن بیری اوْلان آذربایجان صفوی دؤولتی بۇ گۆن ده دۆنیا تاریخچیلری طرفیندن تدقیق ائدیلمکددیر.
شئیخ صفی الدین 1252-جی ایلده اردبیل شهری یاخیٛنلیٛغیٛندا یئرلشن کلخوْران کندینده آنادان اوْلمۇشدۇر. نسیل شجرسی یئددینجی ایمام مۇسا ال-کازیمه (م.754-800) قدر گئدیب چاتان بۇ مۆقددس شئیخین بئشینجی اۇلۇ باباسیٛ فیرۇزشاه قیٛزیٛلباش اوْ نسیلدن، سۆلالدن اردبیله گلن و بۇرادا مسکۇنلاشان اولینجی شخص حساب اوْلۇنۇر.
و.و.بارتوْلد بۇ سۆلالنین بانیسی شئیخ صفی الدین و اوْنۇن نسلیندن بحث ائدرکن گؤستریردی کی، “بۇ اردبیل شئیخلری، شۆبحسیز، فارس دئییل، تۆرک منشلیدیرلر”. ای.پ. پئترۇشئوسکی ده عئینی فیکری سؤیلمیشدیر: “یلک صفوی شئیخلری اردبیلده یاشامیٛشلار، اوْنلاریٛن دوْغما دیلی آذربایجان دیلی اوْلمۇشدۇر”. حاننا سوْحروئیدئ گؤر، “سفوت اس-سفا” اثرینده حامیٛ صفییه تۆرک کیمی مۆراجیت ائدیر: “ئی پیری-تۆرک”( ائی تۆرک مۆقددسی)، “تۆرک گنجی”، “تۆرک اوْغلۇ” و بۇ سببدن ده اوْنۇن تۆرک اوْلدۇغۇ شۆبحه دوْغۇرمۇر. م.عباسلیٛ شئیخ صفیددینین تۆرک منشلی اوْلماسیٛ حاقدا زنگین ماتئرالا توْپلامیٛشدیٛر. شئیخ صفی الدین اردبیلی منشجه آذربایجان تۆرکلریندن اوْلان آدلیٛ-سانلیٛ عالیم، شایر، صفوییه طریقتینین بانیسیدیر.
اتاسیٛنیٛ اۇشاق یاشلاریٛندان ایتیرن صفییبتیدای تحسیلینی اوْنۇن دینی قانۇنلاریٛنیٛ چوْخ گنج ایکن آناسیٛنیٛن یانیٛندا اؤیرنمیش، یئنییئتمه داوامچیٛلاریٛندان آلمیٛشدیٛر. صفی الدین دوْغما تۆرکجنی، فارس و عرب دیللرینین یاشلاریٛندا قۇرانیٛ ازبرلمیش، ایلاحییات علملرینین سیرلرینه واقیف اوْلماغا چالیٛشمیٛشدیٛر. قۇرانیٛن تفسیرینی آناسیٛندان و یئرلی اۆلمالاردان اؤیرنمیشدیر. اوْ، دینی علملرین اساسلاریٛنا ییلنمکله یاناشیٛ، فارس، عرب، گیلان و موْنقوْل دیللرینی ده مۆکممل منیمسمیشدیر.ییرمی یاشیٛندا تحسیلینی آرتیٛرماق اۆچۆن شیرازا گئدن صفیبۇرادا مشهۇر ایلاحییاتچیٛ عالیملردن رۆکنددین بئیزوی، میر آبدۇللاح و باشقالاریٛندان درس عالیمیٛش، مۆللیمی امیر آبدۇللاحیٛن مسلحتی ایله اییرمی بئش یاشیٛندا مشهۇر گیلان شئیخی حاجیٛ اد-دین زاحیدین (حیجری-615-700) مۆریدی اوْلمۇشدۇر.شئیخ صفی الدین 25 ایل تلبه کیمی اوْنۇن یانیٛندا قالمیٛش، شئیخین قیٛزیٛ ایله ائولنمیشدیر. شئیخین وفاتیٛندان (1294) سوْنرا صفی الدین اوْنۇن یئرینده صفوییه طریقتینین رهبری اوْلمۇشدۇر.وْ، 35 ایل ایرشاد و تعلیماتلارلا مشغۇل اوْلمۇش، چوْخلۇ تلبلر یئتیشدیرمیشدیر. اوْنۇن اؤمرۆنۆن داها فایدالیٛ و تسیرلی دؤورۆ محز همین ایللر اوْلمۇشدۇر. شئیخ صفیددینین شؤحرتی تئزلیکله بۆتۆن شرق دۆنیاسیٛنا، شرقی روْمایا، سۇرییایا، هیندوستانا یاییٛلمیٛشدیٛر. اوْ، شرقده اۆرفان و دین ساحسینده یئگانه شخصیت کیمی تانیٛنمیٛش، بۆتۆن مذهب و طریقتلره مۆرشید و اۇستاد اوْلا بیلمیشدیر.
نسیل شجرسی
دَییشدیربۆلفتح صفی الدین ایسحاق ایبن اس-سئیید امینددین جبراییٛل ایبن اس-سئیید سالئح ایبن اس-سئیید قۆتبددین احمد ایبن اس-سئیید سلاحددین رشید ایبن اس-سئیید محمد ال-حافیز کلامۆللاح ایبن اس-سئییدوز ال-خواس ایبن اس-سئیید فیرۇزشاه زررینکۆلاح ایبن اس-سئیید محمد ایبن اس-سئیید شرفشاه ایبن اس-سئیید محمد اس-سئیید حسن ایبن اس-سئیید محمد ایبن اس-سئیید ابراهیم ایبن اس-سئیید جعفر ایبن اس-سئیید محمد ایبن اس-سئیید ایسماعیل ایبن اس-سئیید محمد ایبن اس-سئیید احمد ال-’رابی ایبن اس-سئیید ابۇ محمد ال-قاسیم ایبن اس-سئیید ابۆلقاسیم همزه ایبن ایمام ال-همام مۇسا ال-کازیم ایبن ال-یمام جعفر اس-سادیق ایبن ال-یمام محمد ال-باغیٛر ایبن ال-یمام علی زئینلابیدین ایبن ال-یمام اس-سئییدۆش-شۆحدا ابی آبدۇللاح ال-حۆسئین ایبن ال-میرل-مؤمینین و ایماملمۆتتقین اسدۆللاحیل-غالیب علی ایبن ابی-تالیب (سلاواتۆللاح و سلامۆحۆ الئیحیم اجمین)
شئیخ صفی الدین حاققیٛندا قیٛسا معلومات
دَییشدیر• شئیخ صفی الدین اردبیلینین یاشادیٛغیٛ ایللر - 1252-1334.
• حیات یوْلداشیٛ – بیبی فاتیم.
• اناسیٛ-دؤولتلۆ خاتۇن.
• اتاسیٛ-مینددین – اوْغلۇنۇن 6 یاشیٛن اوْلاندا رحمته گئدیب. (ؤل. 1258).
• اناسیٛنیٛن آتاسیٛ – اردبیلین بارۆق کندیندن اوْلان بابا جامال ایدی.
• آیله ده 5-جی اؤولاد اوْلان شئیخ صفیددینین اؤزۆندن بؤیۆک 3 قارداشیٛ و 1 باجیٛسیٛ، اؤزۆندن کیچیک 2 قارداشیٛ واردیٛ. جمی 7 اؤولاد ایدیلر.
• بؤیۆک قارداشلاریٛ-محمد، سلاحددین، ایسماعیل، کیچیک قارداشلاریٛ-ی’قۇب ایله فخرددین یۇسیف.
• باجیٛسیٛ- بیر باجیٛسیٛ واردیٛ.
• مۆرشیدی – شئیخ زاحید گیلانی.
• مۆرشیدینین خیدمتینده گیلاندا اوْلدۇغۇ مۆدت – 25 ایل.
• بیلدیی دیللر-تۆرک، عرب، پارسی (فارس) و موْغوْل دیلی، اوْ جۆملدن ده گیلک دیلی.
• گیلاندا اؤیندیی دیل – گیلک.
• رهبرلیک ائتدیی قۇرۇم – دارۆل-ایرشاد خانگاحیٛ.
• رهبرلیک ائتدیی قۇرۇما مالییه دستیی وئرن شخص – فزلۇللاح رشیدددین همدانی.
•اوْنۇنلا گؤرۆشۆب مصلحتلشن و تئز-تئز اوْنۇ زیارت ائدن حؤکمدارلار - ائلخانی حؤکمدارلاریٛندان ابۇ سید، محمد اۇلجایتۇ و حؤکۆمتده باش امیر وظیفسینده اوْلان امیر چوْبان.
صوفی درگاحیٛنیٛن وقفلری بارد
دَییشدیر1501-جی ایلده [شاه ایایسماعیل] (1501-1524) طرفیندن صفویلر دؤولتینین برقرار ائدیلمسیندن سوْنرا شئیخ صفی الدین زییارتگاحیٛنا داها چوْخ دیققت یئتیریلدی. اردبیل یئنی دؤولتین دینی و سیاسی مرکزی اوْلدۇ. بۇ دؤورده اردبیلدکی درگاحیٛن مۆتوللیلیی (شریت ائحکامیٛ اۆزره ترتیب ائدیلمیش وقفنامه آدلیٛ مۆوافیق سند اساسیٛندا مۆیین وقف املاکیٛنیٛ ایداره ائتمیه وظیفدار اوْلان بیر شخص-ئ.ن.) ان یۆکسک وظیفیه صاحیب اوْلان دؤولت آداملاریٛنیٛن علینده ایدی. زاحیدینین “سیلسیلت ان-نسب اس-صفویی” اثرینین معلوماتیٛنا گؤر، وقفین مۆتوللیلری شاه طرفیندن تیین اوْلۇنۇردۇ. 1601-جی ایل-ده [شاه ایعباسیٛن] (1587-1629) زاحیدینی بۇ وقفین مۆتوللیسی تیین ائتمسی و اوْندان اولکی مۆتوللی میرزا ایسماعیلیٛن ایشدن چیٛخاریٛلماسیٛ حاققیٛندا فرمان وئرمسینی بۇنا اؤرنک اوْلاراق گؤستره بیلریک. شاه ایکینجی عباس (1642-1666) دؤورۆنده ایسه اردبیل بؤلگسی وقفین مۆتوللیلری ایدارسیندن چیٛخاراق شاه و شاهیٛن آیله سینه باغلیٛ اوْلان “خاسسئ-ی شریف” توْرپاقلاریٛنا قاتیٛلمیٛشدیٛر”.
صوفی درگاحیٛنیٛن وقفلری بارده آذربایجانا سیاحت ائتمیش و 1670-جی ایلده اردبیلده اوْلمۇش یان سترئیس آدلیٛ سییاح گئنیش معلومات وئریردی. اوْنۇن یازدیٛغیٛنا گؤره اردبیل شهرینده 200 ائو، 9 حامام، 8 کاروانسارای، شهر بازاریٛ، بازارداکیٛ و شهر مئیدانیٛنداکیٛ یۆزلرله دۆککان، تبریزده 100 ائو، 100 دۆککان، قزوینده بیر نئچه کاروانسارای و حامام، اردبیلین 33 کندی (کندلرین آدیٛ یازیٛلمامیٛشدیٛر)، تبریزین 2 کندی، سرابیٛن 5 کندی و همچینین آستراباد، گیلان، مۇغان و بیر چوْخ دیگر یئرلرین گلیرلری بۇ درگاحیٛن وقفینی تشکیل ائدیردی. اردبیلین اینکیشافیٛنیٛ تمین ائدن ان مۆهۆم آمیل شهرین تیجارتده ان مۆهۆم پای صاحیبی اوْلان ایپیین ایخراج یوْلۇ اۆزرینده یئرلشمسی ایدی. بۇ سببدن گؤمرۆک وئرگیسیندن گلن گلیر حسابیٛنا شهر خئیلی قازانج الده ائدیردی
شئیخ صفی الدین ایسحاق وقفینین گلیرلرینین بؤیۆک اوْلماسیٛنیٛ زاحیدینین معلوماتلاریٛندان دا آنلاماق مۆمکۆندۆر. ائرحان آریٛکلیٛ تدقیقات اثرینده همین قایناقیه ایستینادن یازیٛردیٛ کی، “شئیخ شرف بی زاحیدی مۆتوللی اوْلدۇغۇ ایللرده وقفین بۆتۆن یئیجک (قیدا) خرجلرینی و مااشلاریٛنیٛ اؤددیکدن سوْنرا وقف اۆچۆن 1.830 تۆمنه برابر مال و مۆلک آلمیٛش، 2.000 تۆمنی ایسه وقفین خزینسین. فرانسیٛز سییاحیٛ شاردئن 1673-جۆ ایلده تبریزدن ایصفاهانا گئدرکن ساوه آدلیٛ بؤلگده اردبیل شئیخلرینین وقفینه آید بیر کاروانسارای، ایکی باغ، ایکی سۇ آنباریٛنیٛن اوْلدۇغۇنۇ و بۇنلاریٛن وقفه شاه ایعباسیٛن آروادیٛ زئینب بییمین باغیٛشلادیٛغیٛنیٛ یازیٛردیٛ. شاردئن همین مۆلکلرین ایلده 1.000 فرانک گلیر وئردیینی ده الاوه ائدیردی. بئللیکل، 17 عصرین اوْرتالاریٛندا اردبیلدکی وقفین چوْخ زنگین و خئیلی سایدا گلیر قایناقلری اوْلان وقف اوْلدۇغۇنۇ سؤیلیه بیلریک [۳]
دارو الرشاد
دَییشدیرشئیخ صفی الدین اردبیلده “دارو الرشاد”یٛن (حیدایت ائوی) باشیٛندا دۇرۇردۇ. تام باجاریٛغیٛ ایله تقییه پرینسیپینه امل ائدرک ائله بیر دۆنیاگؤرۆش نۆماییش ائتدیریردی کی، آیریٛ-ایریٛ ایسلام مذهبلری و طریقتلری ده اوْنۇن منوی خزینسیندن قیدالانیٛردیٛ. صفوییه طریقتی اؤزۆنمخسۇس بیر تشکیلات واسیتسیله تبلیغ اوْلۇنۇر و اۇزاق یئرلرده اوْلان نۆمایندلره چاتدیٛریٛلیٛردیٛ. بۇ تشکیلاتیٛن باشیٛندا “پیر”، یاخۇد “مۆرشید” دۇرۇردۇ. اساس ایش مۆرشید (مۆللیم) ایله مۆریدلر (تلبلر) آراسیٛندا واسیتچی روْلۇ اوْینایان خلیفنین اۆزرینه دۆشۆردۆ. خلیفه حر تایفانیٛن صوفیلرینه باشچیٛ اوْلماقلا برابر، هم ده رهبرله بیرباشا الاقده اوْلۇردۇ. خلیفلر و صوفیلر تابئچیلیکده اوْلان جامااتلا رهبر آراسیٛندا ائله مؤحکم الاقه یاراتمیٛشدیٛلار کی، بۇ الاقه گۆندن-گۆنه گئنیشلنمکده و مؤحکملنمکده ایدی.
“بۇ سیستم سیاسته قاریٛشمیٛردیٛ و شئیخ جۆنئید کیمی بئله ده داوام ائتمیشدی. آنجاق ”دارو الرشاد” شئیخ جۆنئیددن باشلایاراق سیاسی مسللرله ده ماراقلانماغا باشلادیٛ. اۇزۇن مۆدت تشکیلاتا رهبر اوْلان اردبیل پیری بۇ تشکیلاتدان طریقتی و ایدئوْلوْjی مسللر اۆچۆن ایستیفاده ائتدی، هم ده اوْرانیٛ بؤیۆک بیر حربی و سیاسی تشکیلاتا دا چئویردی. سیاستله طریقت بیرلشرک صفوییه ایدئوْلوْگییاسیٛنیٛ فوْرمالاشدیٛردیٛ. بئله بیر زاماندا شئیخ صفیددینین فوْرمالاشدیٛردیٛغیٛ شییزم-سۇفیزم ایدئوْلوْگییاسیٛ ماحییتی ائتیباریٛ ایله سیاست و حاکیمییتدن اۇزاق قالا بیلمزدی و ایستر-یستمز “دارو الرشاد”ا رهبرلیک ائدن پیر سیاسی حرکاتلارا دا قوْشۇلمالیٛ ایدی. شئیخدن سوْنرا بیر-بیرینین آردیٛنجا سدرددین، خاجه علی ایبراحیم، شئیخ جۆنئید، شئیخ حئیدر و نحایت شاه ایسماییٛل ردبیل “دارو الرشاد”یٛنا رهبرلیک ائتمیشلر”.
شئیخ صفی الدین 1334-جۆ ایلده اردبیل شهرینده وفات ائتمیش و بۇرادا دا دفن اوْلۇنمۇشدۇر. اوْنۇن مزاریٛنیٛن اۆزرینده تۆربه اینشا ائدیلمیش، اترافیٛندا مسجیدلر، کاروانسارایلار، مدرسلر، یاشاییٛش ائولری سالیٛنمیٛشدیٛر. بئللیکل، بۇرادا بؤیۆک بیر مدنی مرکز یارانمیٛشدیٛر. صفوی شئیخلریندن بیر چوْخۇ، اوْ جۆملدن ده شاه ایسماییٛل دا بۇرادا دفن اوْلۇنمۇشدۇر.16 عصرده ایشاه طهماسیبین حاکیمییتی دؤورۆنده (1524-1576-جیٛ ایللر) همین مقبره اؤز ایندیکی شکلینی آلمیٛشدیٛر. شئیخ سدرددین این اوْغلۇ خاجه علی سییاحپۇش آدیٛ ایله مشهۇر اوْلان شئیخ سۇلطانلی ده طریقت رهبری اوْلمۇش، آتاسیٛ شئیخ سدرددین وفات ائدندن سوْنرا اوْنۇن یئرینه کئچمیش و 38 ایل رهبرلیک ائتمیشدیر. 1426-جیٛ ایل مارس آییٛنیٛن 15-ده مکه شهرینده وفات ائدن سییاحپۇش اوْرادا دفن ائدیلمیش و مقبرسی بۇ شهرده “سئییدلی اجم” آدیٛ ایله مشهۇردۇر. اوْ دا آتاسیٛ و باباسیٛ کیمی عالیم، طریقت باشچیٛسیٛ اوْلماقلا یاناشیٛ، هم ده شایر اوْلمۇش، اولدن آخیٛرادک تصوف و ایرفانی شئیرلرله دوْلۇ اوْلان دیوانیٛ چوْخ مشهۇر اوْلاراق دیلدن-دیله گزمیشدیر.تاریخین سوْنراکیٛ مرحللرینده بۇ مۆقددس اوْجاقدان-صفوی نسلیندن شئیخ جۆنئید، شئیخ حئیدر، شاه ایسماییٛل، شاه طهماسیب، سام میرزا، لقاس میرزا، شاه عباس و باشقا علم، سنت خادیملری، مشهۇر سرکرد، دؤولت خادیملری و باشچیٛلاریٛ یئتیشمیشلر.
تخمیناً ایکی یۆز ایله – شئیخ صفیددینین نوسی شاه ایسماعیل ختای تبریز شهرینده اؤزۆنۆ شاه ائلان ائدنه (1501-جی ایل) قدر آذربایجاندا اساس طریقت مرکزی، علم و ایرفان مبدی کیمی باش شهر روْلۇنۇ اردبیل اوْینامیٛشدیٛر. بۇرادا 1300-جۆ ایلدن ائتیبارن بیر چوْخ بینالار اینشا ائدیلمیش، مملکتین بۆتۆن یاخیٛن، اۇزاق گۇشلریندن بۇرایا علم، مریفت، طریقت اؤیرنمک ایستینلرین آخیٛنیٛ داوام ائتمیشدیر. محز بۇنۇن نتیجسی اوْلاراق 200 ایلدن سوْنرا شئیخ صفیددینین اساسیٛنیٛ قوْیدۇغۇ صفوییه طریقتینین طرفدارلاریٛ و صفوی اؤولادلاریٛ حاکیمییته ییلنیر و بیر اۇجۇ دمیرقاپیٛ دربند، بیر اۇجۇ باغدادا گئدیب چاتان بؤیۆک بیر اراضینی، ایمپئرییانیٛ 1736-جیٛ ایله – نادیر شاه افشاریٛن اؤزۆنۆ ایران شاهیٛ ائلان ائتمسینه قدر شریکسیز اوْلاراق ایداره ائدیرلر.