عبدالرحمن جامی

عبدالرحمن جامی (تام آدی:نورالدّین عبد الرّحمن بن احمد بن محمد جامی) – بؤیوک فارس- تاجیک شاعیری، موسیقی‌شوناسی، فیلوسوف و عالیمی. 

عبدالرحمن جامی
جامی ، کمال الدین بهزادین اثرینده
صوفی ، شاعير، تاريخچی، ايلاهياتچی
دوْغوم	7 نووامبر 1414 توربت جام, خوراسان, تیمورلو ایمپیراتورلوغو
اؤلوم	9 نووامبر 1492 (یاشیندا 78) هرات, خوراسان, تیمورلو ایمپیراتورلوغو
حؤرمت سایانلار	سوننی موسلمان
Influences	محمد، خواجه عبدالله انصاری، مولوی، ابن عربی
Tradition or genre	صوفی شاعیر

یاشاییشی

  بؤیوک فارس تاجیک شاعیری، موسیقی‌شوناسی، فیلوسوف و عالیمی عبدالرحمن نورالدین ابن احمد هیجری قمری ایله 817-جی ایل شعبان آیی‌نین 8-ده، میلادی ایله 1414-جو ایل نووامبرین 7-ده توربت جام شهرینده (خوراسان) آنادان اولموشدور.

  جامی چوخ کیچیک یاشلاریندان اوخوماغا باشلامیش، ایلک تحصیلینی آتاسیندان آلمیش، سونرا ایسه هرات شهری‌نین خوش بازاریندا اولان دیلگش مدرسه‌سینده اوخوموشدور. بورادا جامی‌نین موعلیمی دؤورونون مشهور صوفی‌لریندن اولان گؤرکملی عربیست مولانا جنید اصولی ایدی. 

  جامی سون درجه ایستعدادلی و زحمت‌سئون اولدوغوندان، کیتاب‌لاری تئز اوخویوب قورتاریر و بیر مودرّیسدن باشقاسینا کئچیردی. جامی ایله مشغول اولان موعلیم و مودرّیس‌لر اونون حافیظه‌سینه حئیران قالدیقلارینی بیلدیریر، بونو باشقالارینا دئمکدن چکینمیردیلر. مثلا، دؤورونون ان گؤرکملی موعلیمی و بیلیکلی عالیم‌لریندن حساب ائدیلن مولانا خواجه اعلا‌الدین علی سمرقندی دئمیشدیر کی، او عؤمرونده جامی قدر حافیظه‌لی و ایستعدادلی شاگیرد گؤرمه‌میشدیر. 

  بیر آز سونرا جامی، هراتدا تدریس ائدیلن بوتون علم‌لره کیفایت قدر یییه‌لندیکدن سونرا، معلوماتینی آرتیرماق، خوصوصیله ده هرات‌دا ضعیف تدریس ائدیلن طبیعت علم‌لرینی اؤیرنمک اوچون سمرقنده گئتمک قرارینا گلیر و اورادا مشهور آسترونوم اولوغ‌ بیگ‌ین یاخین امکداش‌لاریندان اولان قاضی‌زاده رومی‌نین نوجوم و باشقا طبیعت علم‌لری ساحه‌سینده اوخودوغو موحاضیره‌لره قولاق آسیر. جامی‌نین سمرقندده کی  مووفّقیتی هئچ ده هراتداکیندان آز اولمور. او، سمرقنددن هراتا قاییتدیقدا، اؤز طلبکارلیغی و چتین ایمتاحان گؤتورمه‌سی ایله شؤهرت تاپمیش، "بهارستان‌"  دا آدی چکیلن مولانا علی قوشچی‌یه هندسه و جبردن ایمتاحان وئریر. علی قوشچی سوالی آخیرا چاتدیرمامیش جامی اونون نه دئمک ایسته‌دیگینی باشا دوشور و درحال جاواب وئریر، اؤزونون سمرقنده سفری‌نین هدر گئتمه‌دیگینی ثوبوت ائدیر. 

  جامی صوفی طریقت‌لریندن نقشبندی‌لیگی سئومیش و اؤز مورشودو اولاراق شیخ سعدالدین محمد کاشغاری‌نین آردینجا گئتمیشدیر. 

  نقشبند ظولمه دؤزمگی، گوناه‌لاری باغیشلاماغی تبلیغ ائدیر، موسیقی، رسام‌لیق و باشقا اینجه صنعت نؤوع‌لری ایله مشغول اولماغا مانع اولموردو.

  بهاالدین نقشبندی‌نین دئدیکلرینه جیدی رعایت ائتمگی طلب ائدن شیخ سعدالدین کاشغاری جامی‌نین تربیه‌سینه بؤیوک فیکیر وئریر و اونون نقشبندی طریقتی‌نین مورشودو اولماسینا چوخ چالیشیردی. جامی ده اؤز نؤوبه‌سینده سعدالدین کاشغاری‌نین مصلحت‌لرینه عمل ائدیر. اونون گؤستریش‌لریندن کنارا چیخمیردی. بیز، جامی اثرلرینده نقشبندی ایدئیالاری‌نین چوخ آچیق و آیدین اینعکاسی‌نین شاهیدی اولوروق. جامی چوخلو سفر ائتمیش و بو سفرلر زامانی موختلیف صوفی شئیخ‌لری، عالیم، شاعیر، اینجه صنعت اوستالاری، دؤولت خادیم‌لری ایله، شاه، سولطان، خاقان و موختلیف سیلکه خاص اولان آدام‌لارلا گؤروشموشدور. 

  جامی 1472-جی ایلین پاییزیندا مکّه‌یه زیارته گئتمک قرارینا گلیر. او، بو سفرینده نیشابور، سبزوار، بسطام، دامغان، قزوین، همدان، کربلا، مکّه، مدینه، دمشق، حلب و تبریز کیمی شهرلری گزیر و اونلارین بعضی‌لرینده آیلارلا قالیب اوراداکی عالیم‌لرله گؤروشور، بعضاً ایسه جیدی موباحیثه  ائتمه‌لی اولور. 

  1492-جی ایل نووامبر آیی‌نین اوّل‌لرینده جامی اؤزونو پیس حیس ائتمگه باشلاییر، خسته‌لیگی گئت-گئده شیدّتله‌نیر، نهایت، محرمین 17-ده، یعنی نووامبرین 8-ده سحر وفات ائدیر. بعضی‌لری‌نین فیکرینجه، جامی نووامبرین 9-دا اؤلموشدور. شوروی ادبیاتیندا هر ایکی تاریخی گؤسترن‌لر وار. دفن مراسیمی علیشیر نوایی‌نین یاخیندان ایشتیراکی ایله تشکیل ائدیلیر. 

  جامی‌نین اؤلومونه نوایی تاریخی مادّه یازمیش، اونو مشهور حسین واعظ اوخوموشدور. ایکی بئیتدن عیبارت اولان بو شعیرده ابجد حسابی ایله جامی‌نین 894 هیجری، یعنی 1492-جی ایلده وفات ائتدیگی بیلدیریلیر. جامی اؤزوندن سونرا بؤیوک بیر میراث قویوب گئتمیشدیر. م.آ. سالیئنین دئدیگینه گؤره، عالیم‌لر جامی‌نین اثرلری‌نین سایینی 50 قبول ائدیرلر کی، بونلاردان دا 34-او نثر، 16-سی شعیرله یازیشمیشدیر. نثر اثرلری ایچری‌سینده بدیعی اهمیتی اولان یالنیز  "‌بهارستان‌" دیر. 

یارادیجی‌لیغی

  جامی‌نین نه واختدان شاعیرلیگه باشلادیغی هله دوغرو تعیین ائدیلمه‌میشدیر. لاکین اونون هله لاپ جاوان واخت‌لاریندان شعیره بؤیوک هوس گؤستردیگینی یازیرلار. اونون علمه معلوم اولان ان قدیم اثری 856 (1452)-جی ایلده عبدالقاسم بابوره ایتحاف ائتدیگی  "‌موعما حاقیندا ریساله‌"‌دیر. 

  جامی اولدوقجا چوخ یازمیشدیر. یوخاریدا آدی چکیلمیش کیتاب اونون ایلک اثری کیمی نظره آلینارسا، تخمینی حساب‌لامایا گؤره، جامی عؤمرونون سونونا قدر قلمی یئره قویمادان، ایلده آزی بیر-ایکی اثر یازمیشدیر. جامی‌نین اثرلری‌نین میقداری حاقیندا موختلیف فیکیرلر واردیر. جامی‌نین اثرلری‌نین سایینی اونون موریدی و ان یاخین دوستو، بؤیوک اؤزبک شاعیری علیشیر نوایی – 35، شاه اسماعیلین اوغلو سام میرزه – 45، جامی‌نین ترجومه‌یی-حالینی یازان عبدالغفور لاری – 47، شیرخان لودی 1690-1691-جی ایلده یازدیغی  "‌مرآت الخیال‌"  ( "خیال گوزگوسو " ) آدلی تذکیره‌سینده ایسه 99 گؤستریر. ی.ائ. برتلسین فیکرینه گؤره، 45-47 رقم‌لری حقیقته داها یاخیندیر. 

  جامی‌نین ان مشهور اثرلری اوچ دیوان،  " هفت اورنگ " ، صوفی شئیخ‌لرین حیات و ترجومه‌یی-حالینا حصر ائدیلمیش  " نفحات الانس‌"  و "‌بهارستان " دیر. 

  جامی علیشیر نوایی‌نین مصلحتی ایله بیرینجی دیوانی " فاتحة الشباب "  – 1479-جو ایل، یعنی  " گنجلیگین باشلانغیجی " ، ایکینجی دیوانی  " واسطة العقد "  – 1489-جو ایل، یعنی  "حیاتین اورتاسی " ، اوچونجو دیوانی  " خاتمة الحیاة "  – 1491-جی ایل، یعنی  "حیاتین سونو "  آدلاندیرمیشدیر. جامی دیوان‌لارینی نوایی‌نین تکلیفینه گؤره بئله آدلاندیردیغینی موقدّیمه‌ده اؤزو قئید ائدیر. 

  جامی‌نین  "‌نفحات‌الانس من حضرات القدس"  یعنی " موقدس یئرلردن اسن دوست‌لوق نسیمی "  اثری اؤزوندن اول یاشامیش صوفی‌لرین، هم‌عصری اولان صوفی شاعیر و عالیم‌لرین حیاتینا حصر ائدیلمیشدیر. ماراقلی بوراسی‌دیر کی، 600-دن آرتیق شاعیر، عالیم، شئیخ و باشقالاری‌نین ترجومه‌یی-حالی ایضاح ائدیلن بو اثرده ایگیرمیدن چوخ قادینین آدی چکیلیر کی، بونلار دا اؤز اثرلری‌نین گؤرکملی صوفی‌لریندن حساب ائدیلمیشدیر. 

  جامی اثرلرینی دؤورونون مشهور حؤکمدارلارینا ایتحاف ائتمکدن بویون قاچیرمامیش و یا قاچیرا بیلمه‌میشدیر. سون درجه غورورلو، بؤیوک‌لره باش اَیمه‌ین جامی‌نین اثرلرینی موختلیف حؤکمدارلارا حصر ائتمه‌سی‌نین اساس سببینی جامعه‌شوناس‌لار چوخ حاقلی اولاراق، اونون مادّی گلیر آختارماسیندا دئییل، محض اثرلری‌نین مضمونوندا، اللرینده کولّی میقداردا ایختیار اولان حؤکومت باشچی‌لارینا تاثیر گؤسترمکده، اونلاری عدالته، مرحمته سؤوق ائتمکده گؤرورلر. دؤغرودان دا، جامی‌نین بوتون اثرلرینده، فلسفی-ایجتیماعی ایستیقامتیندن آسیلی اولمایاراق، اینسان‌پرورلیک، عدالت و سخاوتین ترنّوم ائدیلدیگینی گؤروروک. جامی نقشبندی طریقتی‌نین مورشودو و شئیخی مؤوقعیینه یوکسلدیکده ده هئچ واخت تعصوب‌کش-فاناتیک، دیندار اولمامیش، عدالتی، مرحمتی، دوزلوگو مؤمین‌لیکدن اوستون توتموشدور. باشقا اثرلرینده اولدوغو کیمی،  "‌بهارستان‌" دا دا همین فیکرین بدیعی ایفاده‌سینه تئز-تئز تصادوف ائدیریک. بو نؤقطه‌یی-نظردن، یعنی هومانیزم و عدالتی ترنّوم ائتمک، فاناتیزمه قارشی چیخماق نؤقطه‌یی-نظریندن جامی اؤز دؤورونون فلسفی-ایجتیماعی گؤروش‌لریندن یوکسکده دورور. موعاصیر نسیل اوچون جامی بو جهتدن داها ماراقلی، اثرلری‌نین اؤیره‌نیلیب تدقیق ائدیلمه‌سی ایسه داها دیقته‌لاییقدیر، چونکی فردوسی، نظامی، سعدی و باشقا شرق کلاسیک‌لری کیمی، جامی ده بو حالدا اؤز صینفی‌نین منافعییندن یوکسگه قالخمیش و خالق ایدئیالارینی بدیعی فورمادا تجسّوم ائتدیرمگی باجارمیشدیر. 

 "‌یوسف و زلیخا‌"داستانی اونو دونیایا تانیتدیران اثری‌دیر.  "بهارستان‌"  ایسه جامی‌نین بدیعی اهمیتی ایله سئچیلَنی‌دیر. 

قایناق‌لار

•    "باهاریستان" . آذربایجان دؤولت نشریاتی. باکی-1964. 92 ص. 40.000 تیراژ. (فارسجادان آذربایجان دیلینه ترجومه، موقدّیمه و قئیدلر رحیم سولطانوفوندور)  
•   ی.ائ.بئرتئلس. جامی (دؤورو، حیاتی و یارادیجی‌لیغی) 1949-جو ایل. (روس دیلینده)  
•   خانبابا موشار  " فارس و عربجه چاپ اولونموش کیتاب مؤلیف‌لری "  (فارس دیلینده) 3-جو جیلد. 1963-جو ایل.